Историја на Истра
Историја
уредиИстра била населена уште во 11 век пр.н.е. од праисториското племе Хистри, по кое Истра и го добила своето име. Хистрите се занимавале со лов, риболов, сточарство, земјоделство и трговија.
Римски период
уредиВо 178 и 177 година пр.н.е. римјаните ги покоруваат Хистрите и ја преземаат територијата на денешниот полуостров Истра.
По падот на Римската империја, Истра потпаднала под власта на Остроготите во 489 година.
Византиски период
уредиВо 539 година Истра била окупирана од Византија, која оставила бројни историски и културни знаменитости, од кои најистакната до денес е базиликата Еуфразија.
Среден век
уредиСпоред сведочењето на папата Григориј I од 600 г на почетокот на 7 век се забележани аварско - словенски упади и населување на Хрватите. Градовите во внатрешноста биле урнати и напуштени, додека крајбрежните области се спротивставиле на нападите. Хрватите до средината на VII век. се населиле во централна Истра и постепено стигнале до границите на градовите на југ и запад од полуостровот. Тоа го потврдуваат археолошките истражувања и напорите на папата Иван IV. (640 – 642) да купи заробеници од Словените во Истра и Далмација и да ги скрие моштите на истарските и далматинските ранохристијански маченици во Рим пред словенската опасност.
Во 789 година Истра станала дел од државата на Франкија.
Во 10. и 11. век Истра била управувана од германски феудални семејства, освен источниот дел, кој и припаѓал на Хрватска до почетокот на 11 век. Истра е посебен маргробат, кој римско-германските императори го дале како феуд на разни благороднички семејства. Хенрик IV. номинално ја предава управата на истарската марка на патријархот од Аквилеја.
Во 1145 година Пула, Копар и Изола биле поразени од Венеција и морале да се заколнат на верност на венецијанскиот дуж.
На 13 век, моќта на патријарсите ослабела, а истарските градови ѝ биле предадени на Венецијаː Порече во 1267 г., Умаг во 1269 година., Новиград 1270 г., Свети Ловрец во 1271 г., Мотовун 1278 г., Копер во 1279 г., Пиран и Ровињ во 1283 г. Венеција постепено го преземала целиот крајбрежен појас на западна Истра и областа до Пломин на источниот брег на полуостровот.
Во 1325 година создадено е првото хрватско писмо на глаголица, Истарскиот развод, запис за разграничувањето на општините од централна и југоисточна Истра.
Од Наполеон до Австрија
уредиСо падот на Венецијанската Република во 1797 г. Истра потпаднала под власта на Наполеон, но Наполеон ја предал Венеција на Хабсбуршката монархија, заедно со венецијанскиот дел на Истра и Далмација, во замена за Ломбардија и Холандија.
Во 1805 година Наполеон повторно ја окупирал поранешната венецијанска Истра.
Во 1809 година целата област на Истра била припоена кон Наполеоновите илирски провинции. Тогаш за прв пат централниот дел на Истра и припаѓал на Хрватска - Наполеоновата покраина Цивилна Хрватска.
Во 1814 година Истра станала дел од Австриската империја, најпрво како дел од Кралството Илирија (1816-1849), а потоа како посебна територијална единица на Маркгрофот од Истра, чиј главен град е Пазин. Добила и свое претставничко тело (1861): Истарскиот парламент.
Втората половина на 19 век
уредиСе водело политичка и културна борба за национална и политичка рамноправност на хрватското и словенечкото население во однос на италијанското население. Водач на борбата за хрватските права во Истра бил владиката Јурај Добрила. Неговата концепција била да го активира народот на планот на национална самоодбрана, да го негува народниот јазик, да ги зачува традициите, да се издигне економски и политички, да ги прифати новите цивилизациски и културни достигнувања и да најде начин народот да излезе од бедата.
Прва светска војна
уредиИма прекин на националните борби, а Италија покажал јасен интерес за источниот брег на Јадранот. Во 1915 г во Лондон бил постигнат таен договор, според кој на Италија и бил ветен Јужен Тирол, дел од Далмација и Истра, со Трст и Горица.
Помеѓу двете светски војни
уредиВо 1920 г. Кралство Југославија ја отстапува Истра на Италија (види Париска мировна конференција 1919 година). Италијанската влада во Истра ги затворила сите форми на хрватскиот и словенечкиот јавен живот; училиштата, културните институции се затвориле, хрватските имиња и презимиња и топоними насилно се италијализирале, Резултатот бил масовен егзодус на хрватското население.
Италијанизација
уреди13 јули 1920 година во Пула бил запален хрватскиот народен дом, кој бил место за состаноци и активности на хрватските културни друштва. Тогаш италијанските власти отпуштале луѓе само поради нивната националност. Забранета била комуникација на хрватски јазик, извршени биле конфискации, исечени биле овошните дрвја, а се извезувало вино. Потоа започнало малтретирањето и прогонот на хрватските интелектуалци, особено на учителите и свештениците.
Сите хрватски училишта биле затворени, хрватските надгробни споменици и топоними биле забранети, хрватските презимиња биле италијализирани (Закон за забрана на смешни презимиња),[1] започнал најголемиот егзодус на хрватскиот народ од Истра и Приморје и физичка ликвидација на хрватските патриоти започнала. Тогаш книгите напишани на хрватски јазик се палеле на огнови, не затоа што имале „неприфатлива содржина“, туку затоа што јазикот на кој биле напишани бил неприфатлив.[2][3]
Втора светска војна
уредиПо капитулацијата на Италија, 1943 г., во Истра имало општо народно востание. Фашистичката влада била протерана, а НОО на Истра издале проглас за ослободување на Истра и нејзино припојување кон Социјалистичка Република Хрватска во СФР Југославија. Наскоро целата област била окупирана од Германците, а НДХ прогласила формална анексија на Истра, иако разграничувањето со Италијанската социјална република на Мусолини никогаш не била решена.
По падот на Мусолини, Хрватите во Истра го составиле и потпишале Прогласот на хрватскиот истарски парламент. Со помош на свештеникот документот бил испратен во Рим, Ватикан и сè до Крунослав Драгановиќ. Прогласот бил упатен и до Јурај Крњевиќ во Лондон. Во прогласот Хрватите од Истра објавиле дека Истра е хрватска и го оставиле Крњевиќ да направи што може, за Истра да не доживее југословенска комунистичка окупација по распадот на италијанскиот фашизам.[4]
Во рамките на завршните партизански операции за ослободување на целата јужнословенска област, на 9 мај 1945 година била ослободена и Истра. Наскоро во Истра влеге и американските и британските сили.
Покрај партизанските единици кои пружиле вооружен отпор на италијанската фашистичка влада за време на војната и на крајот воено ја ослободиле Истра, голема заслуга во зачувувањето на хрватскиот идентитет на Истра и Кварнерските острови во услови на италијанизација имале и хрватските католички свештеници. Посебна заслуга заслужувал пречесниот Божо Милановиќ, кој пред да го прифати договорот во Париз во 1948 година. приложил непобитни докази, етничка карта, според која Хрватите биле мнозинство во таа инаку историска хрватска област.[5][6]
После Втора светска војна
уредиНеколку години по војната, Истра им припаднала на Хрватска и Словенија, тогаш дел од СФРЈ. Критериум за анексија не била окупацијата на територија според војската на Тито, туку етничката припадност на населението.[7]
Полуостровот Истра бил припоен со договорот на Југославија, САД и Обединетото Кралство во Белград во 1945 година. Истра била поделена на две зони, зона А и зона Б. Зоната А била под британско-американска, а зоната Б била под југословенска воена управа. Линијата на поделба била т.н Морган линија. Зоната А го опфаќала западниот брег на Истра, од Новиград до Трст, како и посебната област околу Пула, а зоната Б го опфаќала остатокот од Истра. Југословенската армија се повлекла од зоната А. Според договорот од 10 март 1947 година (Париски мировни договори) Зоните А и Б биле укинати, Слободната територија Трст (СТТ) била формирана во северозападниот дел на Истра, од Новиград до Трст, а останатиот дел и припаднал на Југославија. Наскоро дошло до егзодус на голем дел од италијанското население.
СТТ била исто така поделена на зона А и зона Б. Зоната А вклучувала тесна област околу Трст и Пула, а зона Б преостанатиот дел. Со зоната А повторно управувале американската и британската војска, а зоната Б југословенската војска. Режимот на привремена администрација бил прифатен од Советот за безбедност на ОН, но цивилната администрација со гувернер не заживеала.
Властите на социјалистичка Југославија биле полни со ентузијазам поради победата во војната. Тие верувале дека истарското население со големо мнозинство ќе се определи за Југославија. Затоа, Југославија била со идејата за плебисцит, што го сметале за најприфатлив начин за решавање на граничните спорови со Италија. Ефектите од неколкудецениската италијанизација и стравот од фашистичка влада, како и стравот од негодување на италијанските власти во случај на неуспех на плебисцитот. Информации за истарските околности на Никола Москател му дале разни луѓе, меѓу кои и Иван Павиќ, постдипломец по канонско право на Грегоријанскиот универзитет, свештеник на Поречко-пулската епархија. Врз основа на сите овие информации, Москатело отишол во Белград за да го убеди Тито да не ја поддржува идејата за плебисцит во Јулијанска Краина, поради гореспоменатите причини.[8]
Дипломатските акции за изнаоѓање конечно решение не запреле. На 8 октомври 1953 година САД и Велика Британија најавиле повлекување на своите сили и предавање на зоната А на Италија, следеле демонстрации низ цела Југославија, а силни југословенски и италијански воени сили биле распоредени долж границата (кризата во Трст). Новите преговори, започнати во февруари следната година, резултирале на 5 октомври 1954 година со Лондонскиот меморандум, со кој СТТ била укината и поделена, при што Југославија ја добила зоната Б и дел од зоната А. Така, целата хрватска област Истра е обединета со матичната земја Хрватска (западниот крајбрежен дел за прв пат во историјата).
Конечната државна граница меѓу двете држави била договорена со договорот во Осим (Договор од Осим), 10 ноември 1975 година.
По распадот на Југославија во 1991 г. Хрватска и Словенија во 1992 година меѓународно признати како автономни и независни држави, нивните републички граници станале државни граници. Хрватскиот дел на Истра е покриен со два окрузи. Округот Истра го опфаќа поголемиот, западен дел од полуостровот, додека помалиот, источен дел на Истра околу Опатија и Кастав го опфаќа округот Приморје-Горски Котар.
Поврзани написи
уредиНаводи
уреди- ↑ Mezulić,Hrvoje;Jelić, Roman: [O talijanskoj upravi u Istri i Dalmaciji : 1918.-1943. : nasilno potalijančivanje prezimena, imena i mjesta /]
- ↑ Nosić, Milan, "Talijanizacija istarskih prezimena
- ↑ „Arhivirana kopija“. Архивирано од изворникот на 23. studenoga 2010. Посетено на 26. rujna 2011.. Проверете ги датумските вредности во:
|accessdate=, |archive-date=(help) - ↑ Documents.tips Архивирано на 1. kolovoza 2017.. Antun Kunek: Monsinjor Krunoslav Draganović, Glasnik hrvatskog uljudbenog pokreta, Zagreb, 12. srpnja 2008., Godina I. -br. 18. - stranica 16-17 (pristupljeno 22. srpnja 2017.)
- ↑ Istarska enciklopedija, povijest, pristupljeno 19. ožujka 2012.
- ↑ http://www.hkz-kkv.ch/jasenovacki_mit_pripreme_za_novi_rat.php Davor Domazet-Lošo
- ↑ Hrvatski fokus Архивирано на 15. veljače 2020.. Lili Benčik: Istina o priključenju Istre Hrvatskoj - IDS od osnivanja do danas, preko istrijanstva, negira hrvatski identitet istarskih Hrvata, 7. veljače 2020. (pristupljeno 15. veljače 2020.)
- ↑ Stipan Trogrlić: Od »narodnog neprijatelja« do respektabilnog sugovornika Архивирано на 3. rujna 2014.., Glas Koncila, 2. siječnja 2011., str. 21, podlistak diplomatska borba mons. Bože Milanovića za hrvatsku Istru (1)
Надворешни врски
уреди1. Историја (Историја на Истра од праисторијата до 1918 година)
2. Историја (Историја на Истра од 1918 до 2000 г.)
3. Историски преглед - подеталноАрхивирано на 27. rujna 2007.. септември 2007 година ( Машина за враќање назад )