Википедија

Хаплогрупа H (мтДНК)

Хаплогрупата H е човечка митохондријална ДНК (мтДНК) хаплогрупа. Се верувало дека кладот потекнувал од Југозападна Азија, близу денешна Сирија,[1] пред околу 20.000 до 25.000 години. Митохондријалната хаплогрупа H денес претежно се наоѓа во Европа и се верува дека еволуирала пред последниот глацијален максимум (LGM). Најпрво се проширила во северниот дел на Блискиот Исток и Јужен Кавказ наскоро, а подоцна миграциите од Иберија сугерирале дека кладот стигнал во Европа пред последниот глацијален максимум. Хаплогрупата се проширила и во делови од Африка, Сибир и Внатрешна Азија. Денес, околу 40% од сите мајчини лоза во Европа припаѓаат на хаплогрупата H.

Хаплогрупа H
Можно време на потекло20,000–25,000 YBP
Можно место на потеклоЈугозападна Азија (Западна Азија), Мал Кавказ
ПредокHV[1]
ПотомциH* родословија; поткладови H1, H2, H3, H4, H5'36, H6, H7, H8, H9, H10, H11, H12, H13, H14, H15, H16, H18, H19, H20, H22, H23, H24, H25, H26, H28, H29, H31, H32, H33, H34, H35, H37, H38, H39, 16129(H17+H27), 16129(H21+H30) (броеви до H144)[2]
Дефинирање на мутацииG2706A, T7028C[3]

Потекло уреди

Хаплогрупата H е потомок на хаплогрупата HV. Референтната секвенца на Кембриџ (CRS), која до неодамна била човечка митохондријална секвенца со која се споредувале сите други, припаѓа на хаплогрупата H2a2a1 (човечките митохондријални секвенци сега треба да се споредат со реконструираната референтна секвенца на предците на Сапиенс (RSRS)).[4] Неколку независни студии заклучиле дека хаплогрупата H веројатно еволуирала во Западна Азија пред 25.000 години.

Во јули 2008 година, античката mtDNA од поединец наречен Пагличи 23, чии остатоци биле датирани од пред 28.000 години и ископани од пештерата Пагличи (Апулија, Италија), било откриено дека е идентична со референтната низа на Кембриџ во HVR1.[5] Некогаш се верувало дека ова укажува на хаплогрупата H, но истражувачите сега препознаваат дека CRS HVR1 се појавува и во U или HV, бидејќи нема HVR1 мутации што го одделуваат CRS од основачот на хаплогрупата R. Хаплогрупата HV произлегува од хаплогрупата R0 која пак произлегува од хаплогрупата R е потомок на макро-хаплогрупата N како нејзиниот брат M, е потомок на хаплогрупата L3.

МтДНК H имала фреквенција од 19% меѓу неолитските раноевропски фармери и практично отсутна меѓу мезолитските европски ловци.[6]

МтДНК H била присутна и во културата Cucuteni–Trypillia.[7]

Кладата е забележана меѓу древните египетски мумии ископани на археолошкиот локалитет Абусир ел-Мелек во Средниот Египет, кои датираат од периодот пред Птолемеј/доцно Ново Кралство и Птолемејскиот период.[8]

Дополнително, хаплогрупата H е пронајдена меѓу примероците на гробиштата на копното во Кулубнарти, Судан, кои датирале од ранохристијанскиот период (550–800 година од нашата ера).[9]

Дистрибуција уреди

 
Проектирани распределби на просторни фреквенции за хаплогрупите H*, H1, H2a, H3, H4, H5a, H6a, H7, H8 и H11

Хаплогрупата H е најчестиот клад на mtDNA во Европа.[10] Се наоѓа кај приближно 41% од домородните Европејци.[11][12] Лозата е исто така вообичаена во Северна Африка и Блискиот Исток.[13]

Мнозинството од европските популации имаат вкупна фреквенција на хаплогрупата H од 40-50%, при што фреквенциите се намалуваат на југоисток. Кладот достигнува 20% на Блискиот Исток и Кавказ, 17% во Иран и <10% на Арапскиот Полуостров, Северна Индија и Централна Азија.[1][14]

Недиференцираната хаплогрупа H е пронајдена кај Палестинците (14%),[15] Сиријците (13,6%),[15] Друзите (10,6%),[15] Ирачаните (9,5%),[15] Сомалијците (6,7%),[15] Египќани (5,7% во Ел-Хајез;[16] 14,7% во Гурна[17]), Саудијци (5,3–10%),[15] Соќотри (3,1%),[18] Нубијци (1,3%),[15] и Јеменци (0-13,9%).[15]

Подклади уреди

Помеѓу сите овие клади, субхаплогрупите H1 и H3 биле предмет на подетално проучување и би биле поврзани со магдаленската експанзија од Југозападна Европа пред 13.000 години:[19]

Н1 уреди

 
Проектирана просторна фреквентна дистрибуција на хаплогрупата H1

H1 опфаќа важен дел од западноевропските mtDNA лози, достигнувајќи го својот локален врв меѓу современите Баскијци (27,8%). Кладот исто така се јавува на високи фреквенции на друго место на Пиринејскиот Полуостров, како и во Магреб (Тамазга). Фреквенцијата на хаплогрупата е над 10% во многу други делови на Европа (Франција, Сардинија, делови од Британските острови, Алпите, големи делови од Источна Европа) и надминува 5% на речиси целиот континент.[1] Нејзината подклада H1b е најчеста во источна Европа и северозападен Сибир.[20]

Почнувајќи од 2010 година, најголемата фреквенција на субкладата H1 била пронајдена меѓу Туарезите кои живееле во регионот Фезан во Либија (61%). Базалната хаплогрупа H1* се наоѓа меѓу Туарезите кои ја населуваат областа Госи во Мали (4,76%).

Ретката субклада H1cb е концентрирана меѓу групите Фулани кои го населуваат Сахел.[21] Хаплогрупата H била пронајдена во различни фосили кои биле анализирани за античка ДНК, вклучително и примероци поврзани со културата Линеарбанкерамик (H1e, Halberstadt-Sonntagsfeld, 1/22 или ~5%; H1 или H1au1b, Карсдорф, 1/2 или 50%) , Германија среден неолит (H1e1a, Есперштет, 1/1 или 100%), Иберија ран неолит (H1, Ел Прадо де Панкорбо, 1/2 или 50%), Иберија среден неолит (H1, Ла Мина, 1/4 или 25 %), и Иберија халколит (H1t, пештерата Ел Мирадор, 1/12 или ~ 8%). Хаплогрупата H била забележана во древните фосили на Гуанче ископани во Гран Канарија и Тенерифе на Канарските Острови, кои биле датирани со радиојаглерод помеѓу 7-ми и 11-ти век од нашата ера. На локалитетот Тенерифе, откриено е дека овие индивидуи кои носат клада припаѓале на подкладата H1cf (1/7; ~14%); на локацијата Гран Канарија, примероците ја носеле субхаплогрупата H2a (1/4; 25%). Дополнително, било откриено дека древните поединци Гуанче (Бимбачи) ископани во Пунта Азул, Ел Хиеро, Канарските Острови припаѓале на подкладата на мајката H1. Овие локално родени индивидуи биле датирани во 10 век и го носеле хаплотипот H1-16260, кој е ексклузивен за Канарските Острови и Алжир.

Фреквенции на хаплогрупата H1 во светот (Ottoni et al. 2010)
Region or Population H1% No. of subjects
Africa
Libyan Tuareg 61 129
Tuareg (West Sahel) 23.3 90
Berbers (Morocco) 20.2 217
Morocco 12.2 180
Berbers (Tunisia) 13.4 276
Tunisia 10.6 269
Mozabite 9.8 80
Siwas (Egypt) 1.1 184
Western Sahara 14.8 128
Mauritania 6.9 102
Senegal 0 100
Fulani (Chad–Cameroon) 0 186
Cameroon 0 142
Chad 0 77
Buduma (Niger) 0 30
Nigeria 0 69
Ethiopia 0 82
Amhara (Ethiopia) 0 90
Oromo (Ethiopia) 0 117
Sierra Leone 0 155
Guineans (Guiné Bissau) 0 372
Mali 0 83
Kikuyu (Kenya) 0 24
Benin 0 192
Asia
Central Asia 0.7 445
Pakistan 0 100
Yakuts 1.7 58
Caucasus
Caucasus (north) 8.8 68
Caucasus (south) 2.3 132
Northwestern Caucasus 4.7 234
Armenians 2.3 175
Daghestan 2.5 269
Georgians 1 193
Karachay-Balkars 4.4 203
Ossetians 2.4 296
Europe
Andalusia 24.3 103
Basques (Spain) 27.8 108
Catalonia 13.9 101
Galicia 17.7 266
Pasiegos (Cantabria) 23.5 51
Portugal 25.5 499
Spain (miscellaneous) 18.9 132
Italy (north) 11.5 322
Italy (center) 6.3 208
Italy (south) 8.7 206
Sardinia 17.9 106
Sicily 10 90
Finland 18 78
Volga-Ural Finnic speakers 13.6 125
Basques (France) 17.5 40
Béarnaise 14.8 27
France 12.3 106
Estonia 16.7 114
Saami 0 57
Lithuania 1.7 180
Hungary 11.3 303
Czech Republic 10.8 102
Ukraine 9.9 191
Poland 9.3 86
Russia 13.5 312
Austria 10.6 2487
Germany 6 100
Romania 9.4 360
Netherlands 8.8 34
Greece (Aegean islands) 1.6 247
Greece (mainland) 6.3 79
Macedonia 7.1 252
Albania 2.9 105
Turks 3.3 360
Balkans 5.4 111
Croatia 8.3 84
Slovaks 7.6 119
Slovak (East) 16.8 137
Slovak (West) 14.2 70
Middle East
Arabian Peninsula 0 94
Arabian Peninsula (incl. Yemen, Oman) 0.8 493
Druze 3.4 58
Dubai (United Arab Emirates) 0.4 249
Iraq 1.9 206
Jordanians 1.7 173
Lebanese 4.2 167
Syrians 0 159

H3 уреди

H3 се наоѓа низ цела Европа и во Магреб,[1] и се верувало дека потекнувала од мезолитските ловци-собирачи во југозападна Европа помеѓу 9. 000 и 11 пред 000 години. H3 ја претставувала втората по големина фракција од геномот H по H1 и има нешто слична дистрибуција, со врвови во Португалија, Шпанија, Скандинавија и Финска. Тоа е вообичаено во Португалија (12%), Сардинија (11%), Галиција (10%), Баскија (10%), Ирска (6%), Норвешка (6%), Унгарија (6%) и југозападна Франција (5%).[1][22][23] Студиите сугерирале дека хаплогрупата H3 е високо заштитна од прогресијата на СИДА-та.[24]

Пример за H3 подгрупи се:[23]

  • H3a и H3g, пронајдени во северо-западна Европа;
  • H3b и H3k, пронајдени на Британските острови и Каталонија;
  • H3c, пронајден во Западна Европа, вклучително и кај Баскијците;
  • H3h, пронајден низ северна Европа, вклучувајќи ги и остатоците од Цердиќ (519-534), кралот на Весекс;[25]
  • H3i пронајден во Ирска и Шкотска;
  • H3j пронајден во Италија;
  • H3v пронајден особено во германските земји и;
  • H3z пронајден во Атлантска Европа.

Базалната хаплогрупа H3* се наоѓала меѓу Туарезите кои ја населувале областа Госи во Мали (4,76%).[26]

Н5 уреди

H5 можеби еволуирала во Западна Азија, каде што е најчест и најразновиден во Западен Кавказ. Сепак, нејзината подклада H5a има посилна застапеност во Европа, иако на ниски нивоа.[27]

H2, H6 и H8 уреди

Хаплогрупите H2, H6 и H8 се малку вообичаени во Источна Европа и Кавказ.[19] Тие можеби се најчестите H потклади кај Централна Азија и се пронајдени и во Западна Азија.[20] H2a5 бил пронајден во Баскија,[28] и во Норвешка, Ирска и Словачка.[3] H6a1a1a е вообичаена меѓу Ашкеназите Евреи.[29]

Н4 уреди

H4 често се наоѓа на Пиринејскиот полуостров,[28] Британија и Ирска на нивоа помеѓу 1-5% од населението. Тоа е поврзано со неолитските миграции.

H4 и H13, заедно со H2 сочинувале 42% од лозата на hg H во Египет.[30]

H7 уреди

Субхаплогрупата H7 е присутна и во Европа и во Западна Азија. Неговата потклада H7c1 е присутна кај народот Друзи и во Саудиска Арабија.[31] H7c2 е присутен кај народи како Ашкенази Евреите, Сардинците и Холанѓаните.[31] H7e е присутна кај Ашкенази Евреите, Германците, Сардинците и други.[32] H7a1b денес се наоѓа во Шкотска, Англија, Данска, Финска и Сардинија.[33]

H9 уреди

H9 е присутен во Јемен. Подкладата H9a постои кај Велшаните Калабријците и Кримските Караити.[34][35] Примероците на H9a биле пронајдени од двајца антички луѓе во Либан.[36]

H10 уреди

Хаплогрупата H10 е подклада која настанала пред 6.300 и 10.900 години. Нејзините потомци се H10a, H10b, H10c, H10d, H10e, H10f, H10g и H10h.[37]

Хаплогрупата H10e била пронајдена на неолитско место, имено во пештерата Бом Санто во близина на Лисабон. Ова е најстариот примерок на H10 што некогаш бил пронајден и датирана е во 3735 п.н.е. (+- 45 години).[38]

H11 уреди

H11 најчесто се наоѓа во Централна Европа.[28]

H12 уреди

Италијанците се значајни носители на H12 и неговите две гранки. H12a бил откриен во такви региони како Сицилија и Калабрија.

H13 уреди

Субхаплогрупата H13 е присутна и во Европа и во Западна Азија. H13 се наоѓа и на Кавказ; H13c е пронајден во примерок стар 9.700 години во мезолитска Грузија[39] и H13a2a и H13a2b се пронајдени кај Ерменците во Ерменија.

H14 уреди

Нивото на коренот на H14 се наоѓа кај северозападните Европејци, како на пример во Ирска.[40]

Нејзината потклада H14a се среќава меѓу популации како што се Ерменците од Турција,[41] Сардинците од Италија,[42] и персиските Евреи и ирачките Евреи.[43] Гранката H14a2 е присутна кај Ромите од Шпанија[44] и Хрватите[45] и е честа појава во Иран.[40]

Нејзината потклада H14b има присуство во многу европски и западно-азиски популации, вклучувајќи ги Асирците,[46] Персијците[47] и Ерменците од Иран,[48] и луѓето во Тоскана (средна Италија),[49] Швајцарија, Германија, Ирска, Шпанија и Катар.[40] Гранката H14b1 е особено распространета во Франција, но се среќава и во соседниот Монако и во Шкотска.[40] Гранката H14b3 била пронајдена кај Ерменците од Арцах[50] и луѓето од Ерменија, Турција, Саудиска Арабија, Италија и Шкотска.[40] H14b4 е во Италија и Германија.[40]

H15 уреди

H15 го вклучува основното ниво и гранките H15a и H15b. H15a1b е присутна кај Грците.[51] H15b е присутен кај Ерменците, Друзите, Ашкеназите Евреи, Данците и другите народи на Европа и Блискиот Исток.[52]

H16 уреди

H16 се среќавала во бројни европски популации, како Норвешка и Англија.[40] Нејзината потклада H16a се наоѓа кај Чесите[53] и во Германија, Шкотска и Холандија.[40] H16a1 на сличен начин се наоѓа во Европа, вклучително и во Данска.[54] H16b е уште една заедничка гранка и меѓу другите места е присутна во Сардинија.[55] H16c бил пронајден во археолошки човечки остатоци од гробиштата од железното време во Лејасбитени, Латвија,[56] моментално е пронајден во Шведска, Велика Британија, Литванија, Полска, Германија, Латвија и на други места.[40] H16d се наоѓа во Италија, Франција, Ирска, Англија и други делови на Европа.[40] H16e е особено честа појава во Шведска.[40]

Во јули 2008 година, античката mtDNA од поединец наречен Пагличи 23, чии остатоци биле датирани од пред 28.000 години и ископани од пештерата Пагличи (Апулија, Италија), било откриено дека е идентична со референтната секвенца на Кембриџ во HVR1.[5]

H17 уреди

H17 е особено распространет во Ирска, но исто така се наоѓа во Англија, Шкотска, Велс, Шведска и Германија.[40] H17a на сличен начин се наоѓа низ Европа, како на пример во Сардинија[57] и Литванија.[40]

H18 уреди

H18 се јавува на Арапскиот Полуостров.[58]

H20 и H21 уреди

Овие хаплогрупи се наоѓаат во регионот на Кавказ.[27] H20, исто така, се појавува на ниски нивоа на Пиринејскиот Полуостров (помалку од 1%), Арапскиот Полуостров (1%) и Блискиот Исток (2%).[58]

H22 до H95a уреди

Овие подклади се наоѓаат најмногу во Европа, Југозападна Азија и Централна Азија.

H24 се наоѓа во популациите на земјите што зборуваат романски јазик (Франција, Шпанија и Ромите од Шпанија)[59] како и во Германија, Ирска, Шкотска и Англија.[40]

H45 се наоѓа во Ирска и Шпанија.[40] Нејзината потклада H45a е особено пронајдена во Финска[60] но исто така се наоѓа и во Шведска.[40] H45b постои меѓу повеќе видови на западноевропејци, вклучувајќи ги и луѓето во Ирска,[61] Шкотска, Англија и Германија.[40]

H47 е пронајден во Сирија, Италија и Ерменците и ретко кај Ашкеназите Евреи .[62] Нејзината подклада H47a е исклучиво европска, која се наоѓа во земји како Англија, Ирска, Чешка и Бугарија .[40]

H53 се среќавала во такви земји како Шпанија (вклучувајќи меѓу Баскијците)[63] и Полска[64] и на исток до Ксинџијанг во западна Кина (меѓу Ујгурите).[65]

H69 е европска гранка која се наоѓа во Финците, Ирците, и жителите на Шведска, Германија и Швајцарија.[40]

H91a е поврзан со етничкото малцинство Ујгур во западна Кина.[66]

H96 и погоре уреди

Ова биле најновите откриени и именувани главни гранки на Х.

H105 се наоѓал во Италија и Унгарија.[40]

H106 се наоѓал во Италија, Франција, Австрија, Англија и Германија.[40]

H107 се среќавал во Русија.[67]

Дрво уреди

 
Филогенетско дрво на хаплогрупата H

Ова филогенетско стебло на хаплогрупата H потклади се засновало на Build 17 (февруари 2016) на Phylotree, меѓународно прифатен стандард.[68] Целосното дрво може да се види во Phylotree.

Генетски карактеристики уреди

Хаплогрупата H била откриена како можен зголемен ризик фактор за развој на исхемична кардиомиопатија.[69]

Популарна култура уреди

Во својата популарна книга Седумте ќерки на Ева, Брајан Сајкс го именувал основачот на оваа mtDNA хаплогрупа Хелена. Стивен Опенхајмер го користел многу сличното име Хелина во својата книга Потеклото на Британците.

Исто така види уреди

Наводи уреди

Надворешни врски уреди

/link>

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 „The molecular dissection of mtDNA haplogroup H confirms that the Franco-Cantabrian glacial refuge was a major source for the European gene pool“. American Journal of Human Genetics. 75 (5): 910–8. November 2004. doi:10.1086/425590. PMC 1182122. PMID 15382008.CS1-одржување: display-автори (link)
  2. ↑ „H144 MTree“. Архивирано од изворникот на 2023-02-27.
  3. ↑ 3,0 3,1 van Oven M, Kayser M (February 2009). „Updated comprehensive phylogenetic tree of global human mitochondrial DNA variation“. Human Mutation. 30 (2): E386–94. doi:10.1002/humu.20921. PMID 18853457. S2CID 27566749. Грешка во наводот: Неважечка ознака <ref>; називот „pmid18853457“ е зададен повеќепати со различна содржина.
  4. ↑ „A "Copernican" reassessment of the human mitochondrial DNA tree from its root“. American Journal of Human Genetics. 90 (4): 675–84. April 2012. doi:10.1016/j.ajhg.2012.03.002. PMC 3322232. PMID 22482806.CS1-одржување: display-автори (link)
  5. ↑ 5,0 5,1 „A 28,000 years old Cro-Magnon mtDNA sequence differs from all potentially contaminating modern sequences“. PLOS ONE. 3 (7): e2700. July 2008. Bibcode:2008PLoSO...3.2700C. doi:10.1371/journal.pone.0002700. PMC 2444030. PMID 18628960.CS1-одржување: display-автори (link)
  6. ↑ „Neolithic mitochondrial haplogroup H genomes and the genetic origins of Europeans“. Nature Communications. 4: 1764. 2013. Bibcode:2013NatCo...4.1764.. doi:10.1038/ncomms2656. PMC 3978205. PMID 23612305.CS1-одржување: display-автори (link)
  7. ↑ „Mitochondrial DNA analysis of eneolithic trypillians from Ukraine reveals neolithic farming genetic roots“. PLOS ONE. 12 (2): e0172952. 2017. Bibcode:2017PLoSO..1272952N. doi:10.1371/journal.pone.0172952. PMC 5325568. PMID 28235025.
  8. ↑ „Ancient Egyptian mummy genomes suggest an increase of Sub-Saharan African ancestry in post-Roman periods“. Nature Communications. 8: 15694. May 2017. Bibcode:2017NatCo...815694S. doi:10.1038/ncomms15694. PMC 5459999. PMID 28556824.CS1-одржување: display-автори (link)
  9. ↑ „Abstract Book of the IUAES Inter-Congress 2016 – A community divided? Revealing the community genome(s) of Medieval Kulubnarti using next- generation sequencing“. Abstract Book of the Iuaes Inter-Congress 2016. IUAES: 115. 2016.
  10. ↑ „Mitochondrial DNA haplogroup K is associated with a lower risk of Parkinson's disease in Italians“. European Journal of Human Genetics. 13 (6): 748–52. June 2005. doi:10.1038/sj.ejhg.5201425. PMID 15827561. |hdl-access= бара |hdl= (help)CS1-одржување: display-автори (link)
  11. ↑ Sykes, Bryan (2001). The Seven Daughters of Eve. London; New York: Bantam Press. ISBN 978-0393020182.
  12. ↑ „Maternal Ancestry“. Oxford Ancestors. Архивирано од изворникот на 15 July 2017. Посетено на 7 February 2013.
  13. ↑ „Haplogroup H“. Atlas of the Human Journey – The Genographic Project. National Geographic. Архивирано од изворникот на July 26, 2011.
  14. ↑ „Most of the extant mtDNA boundaries in south and southwest Asia were likely shaped during the initial settlement of Eurasia by anatomically modern humans“. BMC Genetics. 5: 26. August 2004. doi:10.1186/1471-2156-5-26. PMC 516768. PMID 15339343.CS1-одржување: display-автори (link)
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 15,4 15,5 15,6 15,7 Non, Amy. „Analyses if Genetic Data Within A=an Interdisciplinary Framework to Investigate Recent Human Evolutionary History and Complex Disease“ (PDF). University of Florida. Архивирано од изворникот (PDF) на 2020-10-13. Посетено на 3 May 2016.
  16. ↑ „Near eastern neolithic genetic input in a small oasis of the Egyptian Western Desert“. American Journal of Physical Anthropology. 140 (2): 336–46. October 2009. doi:10.1002/ajpa.21078. PMID 19425100.
  17. ↑ „Mitochondrial DNA sequence diversity in a sedentary population from Egypt“. Annals of Human Genetics. 68 (Pt 1): 23–39. January 2004. doi:10.1046/j.1529-8817.2003.00057.x. PMID 14748828.CS1-одржување: display-автори (link)
  18. ↑ „Out of Arabia-the settlement of island Soqotra as revealed by mitochondrial and Y chromosome genetic diversity“. American Journal of Physical Anthropology. 138 (4): 439–47. April 2009. doi:10.1002/ajpa.20960. PMID 19012329.
  19. ↑ 19,0 19,1 „High-resolution mtDNA evidence for the late-glacial resettlement of Europe from an Iberian refugium“. Genome Research. 15 (1): 19–24. January 2005. doi:10.1101/gr.3182305. PMC 540273. PMID 15632086.CS1-одржување: display-автори (link)
  20. ↑ 20,0 20,1 „Disuniting uniformity: a pied cladistic canvas of mtDNA haplogroup H in Eurasia“. Molecular Biology and Evolution. 21 (11): 2012–21. November 2004. doi:10.1093/molbev/msh209. PMID 15254257.CS1-одржување: display-автори (link)
  21. ↑ „Internal diversification of non-Sub-Saharan haplogroups in Sahelian populations and the spread of pastoralism beyond the Sahara“. American Journal of Physical Anthropology. 164 (2): 424–434. October 2017. doi:10.1002/ajpa.23285. PMID 28736914.CS1-одржување: display-автори (link)
  22. ↑ „Origins, spread and ethnic association of European haplogroups and subclades“. Eupedia.
  23. ↑ 23,0 23,1 Hay, Maciamo. „Haplogroup H (mtDNA)“. Access date 2015/10/02
  24. ↑ „Mitochondrial DNA haplogroups influence AIDS progression“. AIDS. 22 (18): 2429–39. November 2008. doi:10.1097/QAD.0b013e32831940bb. PMC 2699618. PMID 19005266.CS1-одржување: display-автори (link)
  25. ↑ „The Haplogroup H&HV mtGenome Project: H3“. mtDNA Test Results for Members. Посетено на 2 October 2015.
  26. ↑ „Linking the sub-Saharan and West Eurasian gene pools: maternal and paternal heritage of the Tuareg nomads from the African Sahel“. European Journal of Human Genetics. 18 (8): 915–23. August 2010. doi:10.1038/ejhg.2010.21. PMC 2987384. PMID 20234393.CS1-одржување: display-автори (link)
  27. ↑ 27,0 27,1 „Origin and expansion of haplogroup H, the dominant human mitochondrial DNA lineage in West Eurasia: the Near Eastern and Caucasian perspective“. Molecular Biology and Evolution. 24 (2): 436–48. February 2007. doi:10.1093/molbev/msl173. PMID 17099056.CS1-одржување: display-автори (link)
  28. ↑ 28,0 28,1 28,2 „New population and phylogenetic features of the internal variation within mitochondrial DNA macro-haplogroup R0“. PLOS ONE. 4 (4): e5112. 2009. Bibcode:2009PLoSO...4.5112A. doi:10.1371/journal.pone.0005112. PMC 2660437. PMID 19340307.CS1-одржување: display-автори (link)
  29. ↑ „A substantial prehistoric European ancestry amongst Ashkenazi maternal lineages“. Nature Communications. 4: 2543. 2013. Bibcode:2013NatCo...4.2543C. doi:10.1038/ncomms3543. PMC 3806353. PMID 24104924.
  30. ↑ „Introducing the Algerian mitochondrial DNA and Y-chromosome profiles into the North African landscape“. PLOS ONE. 8 (2): e56775. 2013. Bibcode:2013PLoSO...856775B. doi:10.1371/journal.pone.0056775. PMC 3576335. PMID 23431392.
  31. ↑ 31,0 31,1 Brook, Kevin Alan (2022). The Maternal Genetic Lineages of Ashkenazic Jews. Academic Studies Press. стр. 41. doi:10.2307/j.ctv33mgbcn. ISBN 978-1644699843.
  32. ↑ Brook, Kevin Alan (2022). The Maternal Genetic Lineages of Ashkenazic Jews. Academic Studies Press. стр. 42–43. doi:10.2307/j.ctv33mgbcn. ISBN 978-1644699843.
  33. ↑ Dulias, Katharina; Birch, Steven; Wilson, James F.; Justeau, Pierre; Gandini, Francesca; Flaquer, Antònia; Soares, Pedro; Richards, Martin B.; Pala, Maria (July 2019). „Maternal relationships within an Iron Age burial at the High Pasture Cave, Isle of Skye, Scotland“. Journal of Archaeological Science (англиски). 110: 104978. Bibcode:2019JArSc.110j4978D. doi:10.1016/j.jas.2019.104978.
  34. ↑ Brook, Kevin Alan (Summer 2014). „The Genetics of Crimean Karaites“ (PDF). Karadeniz Araştırmaları (Journal of Black Sea Studies). 11 (42): 78–79. doi:10.12787/KARAM859.
  35. ↑ Homo sapiens haplogroup H9a mitochondrion, complete genome GenBank: OQ981914.1.
  36. ↑ Matisoo-Smith, E.; Gosling, A. L.; Platt, D.; Kardailsky, O.; Prost, S.; Cameron-Christie, S.; Collins, C. J.; Boocock, J.; Kurumilian, Y. (2018). „Ancient mitogenomes of Phoenicians from Sardinia and Lebanon: A story of settlement, integration, and female mobility“. PLOS ONE. 13 (1): e0190169 in S1 Table. Bibcode:2018PLoSO..1390169M. doi:10.1371/journal.pone.0190169. PMC 5761892. PMID 29320542.
  37. ↑ „A "Copernican" reassessment of the human mitochondrial DNA tree from its root“. American Journal of Human Genetics. 90 (4): 675–84. April 2012. doi:10.1016/j.ajhg.2012.03.002. PMC 3322232. PMID 22482806.
  38. ↑ Faustino de Carvalho, António (2014). Bom Santo cave (Lisbon) and the middle neolithic societies of southern Portugal. Faro: Universidade do Algarvede. ISBN 9789899766631. OCLC 946308166.
  39. ↑ Jones, Eppie R.; Gonzalez-Fortes, Gloria; Connell, Sarah; Siska, Veronika; Eriksson, Anders; Martiniano, Rui; McLaughlin, Russell L.; Gallego Llorente, Marcos; Cassidy, Lara M. (16 November 2015). „Upper Palaeolithic genomes reveal deep roots of modern Eurasians“. Nature Communications. 6 (1): 8912. Bibcode:2015NatCo...6.8912J. doi:10.1038/ncomms9912. PMC 4660371. PMID 26567969.
  40. ↑ 40,00 40,01 40,02 40,03 40,04 40,05 40,06 40,07 40,08 40,09 40,10 40,11 40,12 40,13 40,14 40,15 40,16 40,17 40,18 40,19 40,20 MtDNA Haplotree at Family Tree DNA
  41. ↑ Homo sapiens isolate 40_Mu mitochondrion, complete genome GenBank: MK491393.1.
  42. ↑ Homo sapiens isolate csct_007727 mitochondrion, complete genome GenBank: KY410191.1.
  43. ↑ Brook, Kevin Alan (2022). The Maternal Genetic Lineages of Ashkenazic Jews. Academic Studies Press. стр. 129. doi:10.2307/j.ctv33mgbcn. ISBN 978-1644699843.
  44. ↑ Homo sapiens isolate M943_H14a2_Roma mitochondrion, complete genome GenBank: KF055878.1.
  45. ↑ Homo sapiens haplogroup H14a2 mitochondrion, complete genome GenBank: MG786850.1.
  46. ↑ Homo sapiens isolate Assyrian_C188_H14b mitochondrion, complete genome GenBank: MK217254.1.
  47. ↑ Homo sapiens haplogroup H14b* mitochondrion, complete genome GenBank: KC911548.1.
  48. ↑ Homo sapiens haplogroup H14b mitochondrion, complete genome GenBank: KX784190.1.
  49. ↑ Homo sapiens isolate 33151 mitochondrion, complete genome GenBank: KY399186.1.
  50. ↑ Homo sapiens isolate Artsakh_69 haplogroup H14b3 mitochondrion, complete genome GenBank: MF362858.1.
  51. ↑ Brook, Kevin Alan (2022). The Maternal Genetic Lineages of Ashkenazic Jews. Academic Studies Press. стр. 135. doi:10.2307/j.ctv33mgbcn. ISBN 978-1644699843.
  52. ↑ Brook, Kevin Alan (2022). The Maternal Genetic Lineages of Ashkenazic Jews. Academic Studies Press. стр. 50. doi:10.2307/j.ctv33mgbcn. ISBN 978-1644699843.
  53. ↑ Homo sapiens haplogroup H16a mitochondrion, complete genome GenBank: MW538532.1.
  54. ↑ Homo sapiens isolate 3157345 mitochondrion, complete genome GenBank: JX153510.1.
  55. ↑ Homo sapiens isolate csct_007629 mitochondrion, complete genome GenBank: KY410158.1.
  56. ↑ Janis Kimsis, Elina Petersone-Gordina, Alise Poksane, Antonija Vilcāne, Joanna Moore, Guntis Gerhards, Renate Ranka (2023). "Application of natural sciences methodology in archaeological study of Iron Age burials in Latvia: pilot study"
  57. ↑ Homo sapiens isolate 1963 mitochondrion, complete genome GenBank: KY408165.1.
  58. ↑ 58,0 58,1 „Mitochondrial DNA haplogroup H structure in North Africa“. BMC Genetics. 10: 8. February 2009. doi:10.1186/1471-2156-10-8. PMC 2657161. PMID 19243582.CS1-одржување: display-автори (link)
  59. ↑ Gómez-Carballa, Alberto; Pardo-Seco, Jacobo; Fachal, Laura; Vega, Ana; Cebey, Miriam; Martinón-Torres, Nazareth; Martinón-Torres, Federico; Salas, Antonio (15 October 2013). „Indian Signatures in the Westernmost Edge of the European Romani Diaspora: New Insight from Mitogenomes“. PLOS ONE. 8 (10): e75397. Bibcode:2013PLoSO...875397G. doi:10.1371/journal.pone.0075397. PMC 3797067. PMID 24143169.
  60. ↑ „Homo sapiens isolate S19_fi_ath haplogroup H45a mitochondrion, complete genome“ (англиски). 2019-11-10. Наводот journal бара |journal= (help)
  61. ↑ „Homo sapiens haplogroup H45b mitochondrion, complete genome“ (англиски). 2018-01-24. Наводот journal бара |journal= (help)
  62. ↑ Brook, Kevin Alan (2022). The Maternal Genetic Lineages of Ashkenazic Jews. Academic Studies Press. стр. 53–54. doi:10.2307/j.ctv33mgbcn. ISBN 978-1644699843.
  63. ↑ „Homo sapiens isolate ESP_19_00000014 mitochondrion, complete genome“ (англиски). 2020-05-27. Наводот journal бара |journal= (help)
  64. ↑ „Homo sapiens isolate J189 mitochondrion, complete genome“ (англиски). 2018-02-14. Наводот journal бара |journal= (help)
  65. ↑ „Homo sapiens isolate We1474 mitochondrion, complete genome“ (англиски). 2018-02-28. Наводот journal бара |journal= (help)
  66. ↑ „Homo sapiens isolate We0454 mitochondrion, complete genome“ (англиски). 2018-02-28. Наводот journal бара |journal= (help)
  67. ↑ „Homo sapiens isolate 23_Ps haplogroup H107 mitochondrion, complete genome“ (англиски). 2018-04-02. Наводот journal бара |journal= (help)
  68. ↑ „PhyloTree.org mtDNA subtree R0“. Архивирано од изворникот на 2023-02-01.
  69. ↑ „Mitochondrial haplogroups H and J: risk and protective factors for ischemic cardiomyopathy“. PLOS ONE. 7 (8): e44128. 2012. Bibcode:2012PLoSO...744128F. doi:10.1371/journal.pone.0044128. PMC 3429437. PMID 22937160.CS1-одржување: display-автори (link)
Преземено од „https://mk.wikipedia.org/w/index.php?title=Хаплогрупа_H_(мтДНК)&oldid=5180478“