Википедија

Агруми

Агруми
Разни видови агруми од регионот на Корзика
Научна класификација
Царство: Растенија
Нерангирано: Скриеносеменици
Ред: Sapindales
Семејство: Rutaceae
Потсемејство: Aurantioideae
Род: Цитрус
Вид: Цитрус
Видови и хибриди

Important species:
Citrus maxima – Помело
Citrus medica – Лимон
Citrus micrantha – Папеда
Citrus reticulata – Mandarin orange

Important hybrids:
Citrus × aurantiifolia – Key lime
Citrus × aurantium – Горчлив портокал
Citrus × latifolia – Персиска лимета
Citrus × limon – Lemon
Citrus × limonia – Rangpur
Citrus × paradisi – Грејпфрут
Citrus × sinensis – Портокал
Citrus × tangerina – Танжерин
Поврзано долу за други видови и хибриди.

Синоними

Eremocitrus
Microcitrus
види текст

Фотографија на парчиња пресечени агруми 

Агруми — општ назив за јужното овошје со киселкав вкус и својствен мирис, како што се лимонот, грејпфрутот и сл.[1] Агрумите се овошје и растенија од родот цитруси (вклучително Eremocitrus и Microcitrus). Зборот агруми кој се однесува на повеќе видови цитрусни растенија не е термин во таксономијата на култивирани растенија, туку е изведен збор кој е релативно нов во јазикот.

Најновото истражување покажува дека агрумите водат потекло од Австралија, Нова Каледонија и Нова Гвинеја.[2] Некои истражувачи веруваат дека потеклото им е во Југоисточна Азија, на границата со Североисточна Индија, Бурма (Мјанмар) и провинцијата Јунан во Кина,[3][4][5] и дека во овој регион се појавиле некои комерцијални видови како портокали, мандарини и лимони. Цитрусите денес се одгледуваат на се' поголема површина низ светот уште од античко време.

Со терминот агруми се опишува овошјето и овошките кои денес се одгледуваат најмногу во светот[6] и чија особеност е силната разновидност и хибридност. Некои од видовите се: бергамот, цедрат, лимон, комбава и австралиски лимон, кумкат, лимета, сладок лимон, мандарина и хибриди (клементина, танжерина, танжело, тангор...), сладок портокал и горчлив портокал, грејпфрут, помело, папеда (јузу, кабозу, судачи).

Назив уреди

Терминот цитрус се среќава во латински текстови откако бил употребен од страна на Карл Лине, но истиот останува ограничен на речникот на ботаничарите, градинарството или фармацијата. Во 1811 година, Џорџо Галезио - италијански помологист напишал "Трактат за цитрусот" каде предложил латинскиот збор цитрус да биде заменет со италијанскиот збор агруми (италијански: agrume) [7] кој потекнува од латинскиот acrumen (супстанција со кисел вкус), и зборот agrum[8] "кисело овошје"). Неговиот предлог нема да се препорачува[9] па зборот цитрус се користел во литературата сè до 1920-те. о 1917, Андре Гијомен го објавил делото "Култивирани и диви цитруси", Пјер Гите Вокелен го објавил делото "Културата на цитрусите", книги кои никогаш не го употребиле зборот "агруми". Десет години подоцна, Дезире Боа, во 1928 година, напишал за родот цитрус дека тој "најчесто во трговијата се однесува на агруми" и во неговото дело тој збор е постојано присутен.

Агруми како збор стои во речникот на Француската академија во септември 1939 година [10]. Во 1942 година, во Франција, бил создаден Институтот за овошје и колонијални агруми. Подоцна во книгите за одгледување на цитрусите секаде се појавувал зборот агруми. Алан Реј напишал "овој збор стана честа појава, по зголемената комерцијализација на портокалите и лимоните во региони каде не се произведуваат" [11]. Денес зборот агруми честопати се заменува со зборот цитруси [12] Честопати се употребуваат и двата. Во македонскиот јазик, зборот агруми постои во речникот, изразен секогаш во множина и се однесува на големо множество тропски овошки[1]. Зборот цитрус останува во општа употреба за опис на растенијата во биологија, ботаниката, земјоделието.

Историја уреди

Агрумите потекнуваат од Југоисточна Азија (Кина, северноисточниот дел на Индија, Малезија, Австралија). Од оваа зона потоа се прошириле во Источна Индија, Малајскиот архипелаг, на Југот на Кина. Тие се родени во суптропските и тропските региони на Азија и Малајскиот архипелаг, и најпрво биле припитомени во овие области. Некои видови агруми биле постојат во Средоземниот басен со векови.[13] Во средоземните земји растат портокалови, мандарински и лимонски дрва поради климатските услови што им овозможуваат да постигнат високо ниво на квалитет на плодот, дури и подобро отколку во регионите од коишто дошле.[13]

Веројатно од "патувањето по Еритрејското Море" (трговски пат кој го поврзувал стариот Египет со Индија), агрумите веќе одгледувани во јужна Азија пристигнале на Средоземното Море. Цедратот (Citrus medica) бил првиот вид познат во Европа (300 години п.н.е. според Вебер, 1967 година, донесен од Месопотамија од страна на војските на Александар Македонски). Лимонот (В. limon) им бил познат на Римјаните во 1 век на нашата ера. Горчливиот портокал (В. aurantium) и портокалот (В. sinensis) бил воведен во средоземниот басен помеѓу 10-12 век.  Агрономите на Стариот Рим се повикувале на култивирањето агруми надвор од границите на нивната империја.[13] Кралот Луј XIV од Франција портокалите ги чувал во оранжерии.[14] На Запад, Арапите го одгледувале во Шпанија околу 10 век. Мандарините (В. reticulata) пристигнале во 19 век[15].„Домашните“ портокалите на Флорида всушност потекнуваат од шпанските конквистадори.[16][17]

Некои честопати се повикуваат на старогрчката митологија и агрумите ги нарекуваат хеспериди, поради еден од подвизите на Херкулес : берењето „златни јаболка“ од градината на Хесперидите, чувана од страна на титанот Атлас. Во однос на „златните јаболка“ се сметало дека тие всушност биле портокали.[18] Ова толкување во ренесансата е анахронизам бидејќи ниедна семка ниту фосилен полен на цитрусни овошја никогаш не бил пронајден на наоѓалиштата од постарите антички времиња. Освен тоа, на старогрчки зборот χρυσόμηλον (златното јаболко) според Бејли означува дуња (извор : Bailly) а не цитрусно овошје.

Агрумите отсекогаш биле ценети поради нивните декоративни квалитети, нивните мириси, нивните медицински доблести, нивните вкусови. Во текот на историјата тие станале овошје кое најмногу се одгледува во светот поради две причини и во две етапи : совладување на техниките на шеќер и дестилација од страна на Андалусиските Арапи во Средниот Век (кандирани агруми, вода од портокалов цвет) со што се овозможило ширење на Запад и систематизација на употребата на витаминот Ц во САД во текот на 1920-тите години, пошто овие овошја станале ценети и масовно се прошириле во Новиот Свет.

 
Девојка носи лимони
(слика на Вилијам Бугеро - 19 век)

Биологија уреди

Кожата на плодот е кора, составена од два концентрични слоја. Површинскиот слој е груба рапава површина со светла боја, честопати жолто-портокалова под дејство на флавоноидите, се именува флаведо. Внатрешниот слој е бел и сунѓерест, и се нарекува албедо. Пулпата на овошјето е составена од сочни резанки кои содржат семки. Таа е богата со витамин Ц. Овие се неклиматски плодови треба да бидат собрани на дозревање. Тие се отпорни на транспорт и складирање.

Ако плодот прилично лесно да се разликува на мапата за кулинарски цели, разграничувањето на ботаничките видови, напротив, е сложено, бидејќи различните видови лесно стануваат хибриди и тешко е да се определат. Самиот род Цитрус најпосле содржи не повеќе од единаесет видови.

Биологијата и генетиката на ова овошје се изучува во Центарот Сан Џилиано на Корзика каде од 1957 година се сместени Националниот институт за земјоделско истражување  и Центарот за меѓународна соработка за земјоделски развој на Франција. Тука се наоѓа една од петте најзначајни колекции на агруми (цитруси) во светот, со повеќе од 5 000 растенија, дрвја или грмушки и 1100 сорти на агруми на површина од 13 хектари[19].

Одгледување и транспорт на агрумите уреди

 
Бергамот

Агрумите се најпроизведуваните овошја во светот (80 милиони тони во 1995-96). Вкупната површина засадена со агруми се проценува на над 3 милиони хектари[20]. Главните производители се Бразил (15 милиони тони), САД (9 милиони тони) и Кина (4 милиони тони). Во Европа, агруми се одгледуваат во средоземните земји. Италија има историска традиција во одгледување на ваквите растенија (бергамот од Калабрија, лимончело од Соренто, декоративни агруми во фирентинските градини итн).

Дистрибуција на производство по видови :

 
Портокалово дрво

Фитосанитарни барања уреди

За да се заштитат областите на производство цитрусни растенија, се преземаат мерки за да се ограничи ризикот од воведувањето на посериозни болести, како што се Хуанглонгбинг (болеста на жолтиот змеј) лимонска гангрена, или разни други инфекции со растителни вируси. Ѓубрењето на агрумите значително влијае врз производството и врз квалитативните одлики. Количините на ѓубривата се различни за секое дрво  и исто така се разликуваат од регион на регион. Поради тоа пред ѓубрењето, би било добро да се изврши анализа на почвата и на лисијата.Општо правило при ѓубрење на агрумите е, релативното дозирањето со азот во мали количини во комбинација со калиум во големи количини, кои даваат подобри квалитативни одлики. Посебно значење за прехранување на агрумите имаат, магнезиумот, како и микрохранливите елементи, цинк, железо и маганиум, кои имаат влијание толку врз производството, колку и врз квалитетот на плодовите. Потребните микрохранливи елементи треба да се додаваат заедно со основното ѓубрење.[21]

 
Подготовка за транспорт на мандарини од Палермо, Италија

Транспорт уреди

Движењето на агрумите на европската територија мора да се направи со растителни пасоши а увоз на растенија од еден на друг континент е целосно забрането. Дури и во САД, постојат ограничувања на движењето на цитрусите помеѓу некои држави.

Агрумите, често се транспортираат на долги растојанија по морски патишта во бродови или контејнери. Интересна техника да се задржи и да ги истакне вкусот на агрумите е да се мешаат јаболка и агруми при транспорт со строга температура помеѓу 5 и 6 °C. Така лимоните и портокалите во Флорида се третираат со јаболка на 5.1 °C, а оние на Уругвај до 6,1 °C за развивјат посебен вкус.

Во принцип, се внимава температурите внимателно да се прилагодат и да ги контролира текот на транспортот да се спречи развој на специфични бактериски паразити.

Земји увознички уреди

Белгија, која не е производител на агруми е најголемиот увозник на агруми во Европа. Во Антверпен, на најголемото пристаниште за овошје во светот, во 2007/2008 пристигнале 3.2 милиони тони на агруми. Во Европа, по бројот на увезени агруми следат градовите Ротердам (1.8 Мт), Хамбург (од редот на 1 Мт), Марсеј (0,6 Мт), Данкирк (0,3 Мт), Пор Вендр во близина на Перпињан (0.2 Мт), Дјеп (0.1 Мт), Ле Авр (0.1 Мт)

Примена уреди

Агрумите имаат нутритивни и здравствени придобивки.[22] Тие всушност можат да ви помогнат и да излечат некои болести и, пред сè, тие се од суштинско значење во избалансирана и вкусна исхрана.[22] Иако главно служат за јадење и наоѓаат широка примена во кулинарството, тие често се користат и во производството на парфеми, каде што формираат семејство на хеспериди, кои особено се користени во колонските води.Цитрусовите плодови се богати со флавоноиди од кои се извлекуваат пречистени микронизирани флавоноидни фракции, кои треба да ги одложат компликациите на венската инсуфициенција преку зголемување на венскиот тон (отпорност на крвните садови) и лимфна дренажа. Тие се предложени за намалување на воспалувања, за зачувување на микро-циркулација и заздравување на чиреви по нозете.

Внесувањето на цитрус е поврзано со 10% намалување на ракот на дојката.[23] Агрумите историски се користеле бидејќи содржат витамин Ц[24] што го спречува скорбутот кој е предизвикан од недостаток наовој витамини може да се спречи со 10 милиграми витамин Ц на ден.

Пектинот е структурен хетерополисахарид содржан во примарните клеточни ѕидови на растенијата. Лиметите и лимоните, како и портокалите и грејпфрутите имаат високо ниво на пектин.[25] Кората на агрумите се користи и во козметички цели, како прочистувач на кожата. Агрумите можат да го намалат ризикот на рак на желудникот[26] а поволно делуваат и при камења во бубрезите.[27] Грејпфрутот е уште еден овошен сок кој може да се користи за намалување на крвниот притисок бидејќи се меша со метаболизмот на блокаторите на калциумовите канали[28]

Литература уреди

  • (it) Francesco Calabrese, , L'Epos, 2004, 211 p.(ISBN 9788883022593).
  • Jean-Paul Collaert, «  », Hommes et plantes, no 91,‎ octobre-ноември-décembre 2014.

Наводи уреди

  1. ↑ 1,0 1,1 „агруми (само мн.)| Дигитален речник на македонскиот јазик“. www.makedonski.info (англиски). Посетено на 2018-01-04.
  2. ↑ Liu, Y.; Heying, E.; Tanumihardjo, S. (2012). „History, Global Distribution, and Nutritional Importance of Citrus Fruits“. Comprehensive Reviews in Food Science and Food Safety. 11: 6. doi:10.1111/j.1541-4337.2012.00201.x.
  3. ↑ Gmitter, Frederick; Hu, Xulan (1990). „The possible role of Yunnan, China, in the origin of contemporary Citrus species (Rutaceae)“. Economic Botany. 44 (2): 267–277. doi:10.1007/bf02860491.[мртва врска]
  4. ↑ United Nations Conference on Trade and Development. Market Information in the Commodities Area: Citrus fruits „Архивиран примерок“. Архивирано од изворникот на 2010-10-05. Посетено на 2010-09-24.
  5. ↑ Scora, Rainer W. (1975). „On the history and origin of citrus“. Bulletin of the Torrey Botanical Club. 102 (6): 369–375. doi:10.2307/2484763. JSTOR 2484763.
  6. ↑ Fruit (alimentation humaine)
  7. ↑ Vocabolario, grammatica, et orthographia de la language volgare d'Alberto Acharisio da Cento, con ispositioni di molti luoghi di Dante, del Petrarca, et del Boccaccio, 1543-01-01 Предлошка:Lire en ligne 
  8. ↑ Antoine Oudin et Farnese, Recherches italiennes et françoises, ou Dictionnaire, contenant outre les mots ordinaires, vne quantité de prouerbes & de phrases, pour l'intelligence de l'vne & l'autre langue ... Par Antoine Oudin, ..: 2 :Seconde partie des recherches italiennes et françoises, contenant les mots françois expliquez par l'Italien, chez Antoine de Sommaville, au Palais, en la Salle des Merciers, à l'Escu de France, 1655-01-01 Предлошка:Lire en ligne 
  9. ↑ Ange de Saint-Priest, Encyclopédie du dix-neuvième siècle: répertoire universel des sciences, des lettres et des arts avec la biographie de tous les hommes célèbres, Impr. Beaulé, Lacour, Renoud et Maulde, 1847-01-01 Предлошка:Lire en ligne 
  10. ↑ Revue des ëtudes historiques, 1940-01-01 Предлошка:Lire en ligne 
  11. ↑ Alain Rey, Dictionnaire Historique de la langue française, NATHAN, 2011-10-25 ISBN 9782321000136 Предлошка:Lire en ligne 
  12. ↑ International Plant Genetic Resources Institute Staff, Agrumes (Citrus Spp.), Bioversity International, 1999-12-01 ISBN 9789290434337 Предлошка:Lire en ligne 
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 Duarte, A.; Fernandes, J.; Bernardes, J.; Miguel, G. (2016). „Citrus as a Component of the Mediterranean Diet“. Journal of Spatial and Organizational Dynamics. 4: 289–304.CS1-одржување: повеќе имиња: список на автори (link)
  14. ↑ Lance., Walheim (1996). Citrus : complete guide to selecting & growing more than 100 varieties for California, Arizona, Texas, the Gulf Coast and Florida. Tucson, Ariz.: Ironwood Press. ISBN 0962823643. OCLC 34116821.
  15. ↑ Devenir pâtissier, Éditions Sotal. ISBN 2 - 9512852 - 2 - 1.
  16. ↑ University of South Florida: Fruit Contrary to general belief, the orange tree is not indigenous to Florida but was introduced into the state from Valencia by the Spanish colonists.
  17. ↑ History of the Citrus and Citrus Tree Growing in America Many of these wild orange groves were seen by the early American explorer, William Bartram, according to his book, Travels, in 1773, while traveling down the Saint John’s River in Florida. Bartram mistakenly thought these orange trees were native to Florida; however, they were established centuries earlier by the Spanish explorers.
  18. ↑ „Apples And Oranges“. www.wiki30.com. Посетено на 2018-01-04.[мртва врска]
  19. ↑ Nicole Tonelli, François Gallouin, Des fruits et des graines comestibles du monde entier, Lavoisier, 2013,  48 .
  20. ↑ Rouse. 1988
  21. ↑ „АГРОЕФОДИА - МОЌТА НА ЗЕМЈОДЕЛЕЦОТ - AGROEFODIA - THE POWER OF THE FARMER“. www.agroefodia.com (англиски). Архивирано од изворникот на 2018-03-30. Посетено на 2018-01-04.
  22. ↑ 22,0 22,1 Грешка во наводот: Погрешна ознака <ref>; нема зададено текст за наводите по име :02.
  23. ↑ Song, Jung-Kook; Bae, Jong-Myon (2013-03-01). „Citrus fruit intake and breast cancer risk: a quantitative systematic review“. Journal of Breast Cancer. 16 (1): 72–76. doi:10.4048/jbc.2013.16.1.72. ISSN 1738-6756. PMC 3625773. PMID 23593085.
  24. ↑ Грешка во наводот: Погрешна ознака <ref>; нема зададено текст за наводите по име :1.
  25. ↑ Morgan, Laura (15 March 2011). „What Fruits & Vegetables Contain Pectin?“. Demand Media. Посетено на 2011-07-22.
  26. ↑ González CA, Sala N, Rokkas T (2013). „Gastric cancer: epidemiologic aspects“. Helicobacter. 18 (Supplement 1): 34–38. doi:10.1111/hel.12082. PMID 24011243.
  27. ↑ Carr, Jackie (22 April 2010). „Five Ways to Prevent Kidney Stones“. UC San Diego. Архивирано од изворникот на 20 November 2010. Посетено на 2010-12-03.
  28. ↑ „Grapefruit and Medication“. Total Health. 27 (2): 39–39. 2005.

Надворешни врски уреди

  • (француски) Измена на агрумите
  • (француски) Исхрана - придобивките од агруми
Преземено од „https://mk.wikipedia.org/w/index.php?title=Агруми&oldid=5131696“