Википедија

Сава Текелија

Ова е објавената верзија, проверена на 31 јули 2024. Промени во предлошки чекаат на преглед.

Сава Поповиќ Текелија (Арад, 28 август 1761 - Пешта, 21 септември 1842) бил првиот српски доктор по право, основач на една од најголемите донации надвор од Србија - Институтот Текејанум, претседател на Матица Српска, благородник, царски таен советник. и „Златен витез“,[1] адвокат, филантроп и основач.[2]

Сава Текелија

Во 1831 година[3] Покрај горенаведените титули, Сава е член и на „Познатите комитети на Арад, Чанад, Чонград, Торонто, Темеш, Бихар и други Табула Судејскија преседaтел“ (член) и „Гетинско научно друштво“.

Писателот на естетиката Вељко Петровиќ за великанот Сава Текелија забележал: тој е последната фигура на антички српски великан, а воедно и првата, експресивна фигура на нашиот современ човек.[4]

Потекло

уреди

Тој потекнува од српското банатско воено и благородничко семејство Поповиќ,[5] кое е огранок на старата аристократска српска лоза. По падот на српскиот деспотизам (1459), семејството се нашло во Унгарија, но без благородничка титула. Меѓу водачите на српскиот народ, семејството влегло благодарение на Јован Текелија, прадедото на Сава. Името на Текелија, српскиот историчар Алекса Ивиќ, го поврзува со старото село Тукуља на Чепела Дунав Ада, во близина на Будимпешта, каде што се чини дека некогаш живееле Србите Поповиќи.

Јован Поповиќ Текелија, капетан и командант на поморската воена граница, се истакнал во битката кај Сента во 1697 година, во која австриската војска под команда на Јуџин Савојски ги поразила Турците. За неговите заслуги и воинствен подвиг во оваа борба, Јуџин Савојски потоа го назначил за командант на српската милиција во Арад. Цар Јосиф I, тогаш веќе полковник на поморската милиција, Јован Поповиќ Текелија, неговите најблиски роднини (братот Остоја и неговото семејство) и потомците ја здобиле благородната титула во 1706 година. години поради херојството за време на Ракочивото востание.[6] Неколку години потоа, Поповиќ како дел од презимето се изгубило.

Биографија

уреди

Сава Текелија е роден на 17/28 август 1761 година, во Арад (тогаш Хабсбуршка монархија, денес Романија). Тој бил син на Јован Текелија, граничен офицер (поручник) и унгарски спахија Марта род. Ненадовиќ, внук на митрополитот Ненадовиќ.[7]

Сава одел во српско основно училиште во Арад, а потоа гимназија во Будим. Студирал унгарско право во Пешта, дипломирал во 1785 година, а следната година (1786) докторирал и станал прв не само од Србите туку и од Унгарците кои не биле универзитетски професори.[8][9][10] во 1787-1788 година. Со години работел во Русија, каде заминал на покана на вујкото на рускиот генерал Петар Текелија.[11] Вујкото најпрво сакал да го направи негов наследник, но немало ништо од договорот. Младиот Текелија ја искористил можноста да ги посети Русија и нејзините градови, Москва и Санкт Петербург. Во текот на 1779 и 1780 г. Тој престојувал во Будим слушајќи филозофија и учејќи да црта. Успешно цртал до крајот на животот. Тој сакал да слика портрети и пејзажи.[8] Се обидел да се запише на Академијата за инженерство во Виена, но не бил примен бидејќи бил премногу стар. Во Виена студирал природни науки (првенствено анатомија, хемија и ботаника), математика и свирел на флејта. Студирал неколку јазици во исто време (француски, италијански и шпански), па може да се каже дека бил полиглот.[8][10]

 
Грб на Сава Текелија

Младиот Текелија својата кариера во јавната администрација ја започнал во 1790 година, како заменик-канцелар на Канадската жупанија, и на крајот станал секретар на унгарската судска канцеларија. Тој подоцна бил на неколку окружни собранија "претседател" (член). Бидејќи не гледал можност за понатамошен подем и влијание врз државните работи, 1798 г. во 1802 година дал оставка од државната служба и во 1802 г. го напуштил политичкиот живот. Тој се повлекол во Арад, во својата куќа, како и на своите имоти, за кои неговите родители тужеле 26 години, за да ги вратат осиромашни. Носел благороден предикат: „От Визеша и Кевермеша“.[12] Сава од својот татко ја наследил пустелијата Кевермеш со 4374 хектари, а на Визеш сè уште имал 1898 хектари земја. Тој имот претставувал капитал од 250.000 фунти. Покрај тоа, тој имал вредност од 130.000 фунти во куќи, продавници, лозја, „марви“ и вино. Според тоа, неговиот капитал бил околу 400.000 фунти. Во старите денови, Сава им ги отстапил споменатите пустелии на своите внуци, под услов да му плаќаат по 15.000 фунти годишно како надоместок.[13]

Тогаш станал позаинтересиран за својот народ. Посебно се интересирал за неговата судбина кога во 1804 година во Србија избувнало востание против турската власт. Свесен за своето богатство, образование и углед во високото општество, Текелија сакал да се види себеси на чело на ослободената српска држава и не му била непозната идејата за создавање југословенска заедница или идејата да биде прв човек на обединетите јужни Словени.

Како поддржувач на Доситеј Обрадовиќ, со кого се запознал и допишувал, рано дошол до заклучок дека образованието е главниот поттик за движењето на српскиот народ кон подобра иднина. Уште пред формирањето на неговата доктрина, тој давал значителни суми на пари за образование на српската младина и подигање на интелигенцијата на својот народ. Забележано е дека тој бил против Вуковата јазична реформа и тврдоглаво се залагал за словенско-српскиот јазик во науката и литературата. Тој бил поддржувач на идејата за просветлен апсолутизам и „неговиот последен претставник и поддржувач меѓу Србите“.

 
Гробот на Сава Текелија во црквата на Светите апостоли Петар и Павле во Арад

За доживотен претседател на Матица Српска е избран на 77 години. Сите сили ги насочувал за доброто на Матица и за општо добро. Тоа го потврдува и фактот што тој и пред самата своја смрт нашол сила да дојде на седницата и да претседава со неа. Својата лична библиотека ја подарил на Матица Српска. Во подоцнежните години, Сава Текелија се здобил и со печатница за Матица Српска, почнал да издава книги и поддржал многу зафати на оваа културна институција. Непосредно пред крајот на својот живот, Текелија и го оставил во аманет на Матица Српска целиот свој имот: имот, куќи и 150.000 форинти. Неговата „Збирка подароци“ (1843), која се состоела од 11 портрети на членови на семејството и албум со цртежи направени од Сава за време на неговите патувања во Средна Европа, се чува во галеријата „Матица Српска“.[14]

Во 1813 година, Сава имал намера да се ожени за да се одржува семејството. Се оженил по многу избори, кога се вратил од Виенскиот конгрес. Негова избраница била младата Амалија Безег, од селото Хајник, во близина на градот Рибар, во Зомолската жупанија. Таа била лутеранка од унгарско словачко семејство,[15] со која тој „имал лошо разбирање“. Ја земал за жена, иако не ја сакал, бидејќи наводно му здосадило од потрагата. Набргу по бракот, меѓу нив настанал раздор, што довел до тоа Сава да побара судски развод во 1821 година. Но, тој добил неповолна пресуда и затоа бил со жена без жена и останал со жена без деца. Тужбата била во тек уште десет години, до 1830 година проследена со големи непријатности и трошоци.[13]

Славниот Србин починал ненадејно и без долго боледување („по четиричасовно боледување“) на 88-годишна возраст на 21 септември 1842 година во неговата куќа во Арад.[1] Неговиот гроб се наоѓа во црквата Св. Петар и Павле во Арад. Оваа црква (првично) наречена „Текелија“ ја изградил неговиот прадедо, капетанот Јован, веднаш по неговото пристигнување во Арад во 1698 година. Сава ја доградил и украсил црквата - додал висока камбанарија и камбана (1822).[16] Текелие биле ктитори на црквата Св. Петар и Павле, сè додека нивната машка лоза не изумрела во 1844 година,[17] и смртта на Савовиот син Петар Текелија во Виена.

Просветителска мисија

уреди
 
Биста на Сава Текелија пред Матица Српска во Нови Сад

Сава Текелија на најдобар можен начин ја остварил својата образовна мисија. Неговата дисертација била доказ дека и малите народи имаат свое место во светот на науката. Тој бил еден од најголемите српски добродетели. Дел од имотот, кој со текот на времето се зголемувал, бил издвоен за едукативни цели. Во 1796 година Текелија одржал говор пред Арадијанците, повикувајќи ги своите сограѓани да создадат фонд од кој ќе се овозможи образование на српските деца, а во 1798 година тој говор го објавил во посебна книшка на Еден Арад Граѓанин.[18] Во 1810 година, тој и неговите 12 сонародници од Арад основале фонд за помош на српските студенти. Научно-образовната мисија на Сава Текелија во голема мера се совпаднала со целите на основачите на Матица Српска.[8] Текелија знаел дека се потребни сили на умот и разумот за српскиот народ да може да се натпреварува со други понапредни народи. Тој ги поставил темелите на современото образование со инвестирање во образованието на луѓето.[19]

Институт Текелијанум

уреди
 
Текелијанум во Будимпешта

Текелијанум Сава го основал со донација во Пешта во 1838 година, со цел да се образуваат сиромашните, најдобрите српски ученици и студенти од сите краишта каде што живееле Срби. Со оваа заложба, која му ја оставил на својот народ, си обезбедил постојано и многу видно место во галеријата на светли ликови од српското минато. Сава ги оставил своите книги во аманет на институтот, па Текелијанум од самиот почеток имал своја библиотека. Уште пред основањето на студентскиот интернат, библиотеката на Текелија се споменува како важна збирка на книги во приватна сопственост. Таа збирка неколкупати била преместена и по Втората светска војна конечно била сместена во Библиотеката на Матица Српска.[20] Матица Српска и Текелијанум на крајот станале центар на културниот и научниот живот на учените Срби.[8] Денес, сите публикации од библиотеката Сава Текелија (изданија од 1984 година) и Библиотеката Текелијанум (7114 публикации) се чуваат во Одделот за стари и ретки книги и завештанија на библиотеката Матица Српска.[21] Така, библиотеката Матица Српска станува една од најстарите и најважните библиотеки меѓу Србите.

Библиографија

уреди

Неговите мемоари „ Описи на животот“ (објавени во Просвета, Белград 1966 г. ) и Дневникот на Сава Текелија се зачувани во ракописи и отпечатени во интегрална форма само во наше време.

  • Dissertatio ivridica de causa, et fine civitatis / Сава Текелија = Правна дисертација за причината и целта на државата / Сава Текелија; превод од латински Владислав М. Тодоровиќ. - Нови Сад: Матица српска, 2009 година (Нови Сад: Иднината). - 189 страници.: болен.
  • Описи на животот / Сава Текелија; предговор и редакција Александар Форишковиќ; [уредник Милорад Павиќ]. - Бел град: Просвета, 1966 (Белград: Белградски графички институт). - 403 страници, [9] листови со табли; 19 см. - (Бразди: Специјална серија; 4)
  • Дневник на Сава Текелија: бесмртен добротвор на српскиот народ предводен во Виена 1795-1797 година. / го подготви и го одбележа на 21 септември 1992 година, за време на прославата на сто и педесетгодишнината од неговата смрт, посветена од Стеван Бугарски. - Нови Сад: Матица српска, 1992 година (Нови Сад: График-офсет). - 189 страници.: болен.; 24 см. - (Специјални изданија / Матица српска, одбор на Темишвар; книга 1)
  • Змејот на змејот, 1798 година.
  • Римјаните во Шпанија ..., Будим 1805; превод на делото на Вотсон Англичанецот (англиски) на српски, од Сава Текелија

Докторска дисертација

уреди
 
Портрет на Текелија, Галерија Матица Српска

Неговата дисертација за причината и целта на постоењето на државата.( Правна дисертација за причината и целта на постоењето на државата ) е објавена на латински јазик, и таа е одбранета, две години по одбраната. Дисертацијата е 2008 година. година, на сто и седумдесетгодишнината од формирањето на Текелијанската донација и изборот на Сава Текелија за претседател на Матица Српска, најпрво била целосно преведена од латински на српски, па била испечатена во оригинална верзија и превод, заедно со придонеси на српски и англиски јазик. Докторските дисертации од тоа време значително се разликуваат од денешните. Тоа било само општа рамка за дискусија пред комисијата и се состоела од неколку основни и концизни тези. Дисертациите биле многу скромни по обем бидејќи било посветено внимание на усното излагање. Дисертацијата на Сава Текелија е напишана во духот на француската правна енциклопедија и просветителство. Авторот ги отворил прашањата во манир на филозоф, размислувајќи за големи животни теми. Тој дал јасност и прецизност на тезата. Одговорите ги давал користејќи научни методи. Тезата содржи елементи на филозофија на правото, социологија на правото, правна антропологија. Текелија не бил основоположник на овие научни дисциплини, но бил еден од оние кои на српската правна мисла и дале научна димензија.[8]

Поврзано

уреди
  • Текејанум
  • Правна дисертација за причината и целта на државата

Наводи

уреди
  1. ↑ 1,0 1,1 "Пештанско-будимскиј скоротеча", Пешта 1842. године
  2. ↑ РТС Квадратура круга - Арад
  3. ↑ Јевта Поповић: "Свеславије или Пантеон", Будим 1831.
  4. ↑ Вељко Петровић: "Времена и догађаји", Нови Сад 1954.
  5. ↑ Порекло Саве Текелије, првог српског доктора права (Порекло, 2. април 2014)
  6. ↑ "Гласник друштва српске словесности", Београд 1873. године
  7. ↑ Јован Суботић: "Живот Саве Текелије", Будим 1861. године
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 8,5 Текелија, Сава (2009). Dissertatio ivridica de causa, et fine civitatis = Правна дисертација о узроку и циљу постојања државе. Нови Сад: Матица српска. стр. 105–119.
  9. ↑ Вејиновић, Славко (2004). „Текелијанум : задужбина Саве Текелије“. Даница : српски народни илустровани календар за годину 2005.: 93–99.
  10. ↑ 10,0 10,1 „Сава Текелија и његов завод“. Српска дијаспора. Архивирано од изворникот на 2004-05-25. Посетено на 8 август 2017.CS1-одржување: бот: непознат статус на изворната URL (link)
  11. ↑ "Летопис Матице српске", Нови Сад 1876.
  12. ↑ "Пештанско-будимскиј скоротеча", Пешта 1. октобра 1842. године
  13. ↑ 13,0 13,1 Јован Суботић, наведено дело
  14. ↑ "Поклон-збирка Саве Текелије", каталог, Нови Сад 2007.
  15. ↑ Сава Текелија: "Описаније живота",
  16. ↑ Миодраг Јовановић: "Сликарство Темишварске епархије", Нови Сад 1997.
  17. ↑ "Сербске Народне новине", Будим 1844.
  18. ↑ Текелија, Сава (1966). Описаније живота. Београд: Просвета. стр. 13.
  19. ↑ Ненадовић, Лазар (14 февруари 1893). „Светосавски говор“. Српски сион. 7: 104–108. |access-date= бара |url= (help)
  20. ↑ Савић, Ана (2013). Библиотека Призренске богословије - задужбина Симе Андрејевића Игуманова : (1872—2012). Београд: Народна библиотека Србије. стр. 49.
  21. ↑ Радовић, Александар (мај 2010.). „Сава Текелија: живот, библиотека“ (PDF). Панчевачко читалиште. 16: 55–57. Посетено на 10 август 2017. Проверете ги датумските вредности во: |date= (help)

Надворешни врски

уреди
Преземено од „https://mk.wikipedia.org/w/index.php?title=Сава_Текелија&oldid=5242071“