Мемоарите на Адријан

Мемоарите на Адријан (француски: Mémoires d'Hadrian) — роман на француската писателка Маргерит Јурсенар од 1951 година.

Посвета

Во своите белешки кон делото, Јурсенар наведува дека книгата не е посветена никому, иако требало да ѝ биде посветена на Г.Ф. (забелешка: иницијалите се однесуваат на Грејс Флик, долгогодишната пријателка и љубовница на Јурсенар), но таа сметала дека би било непристојно да стави лична посвета во делото во кое сакала воопшто да не се појавува. Оттука, на Г. Ф ѝ се посветени белешките кон романот, а во самиот роман, како посвета се ставени следниве стихови, потпишани од P. Aelius Hadrianus, Imp:

Animula vagula blandula
Hospes comesque corporis,
Quae nunc abibis in loca
Pallidula, rigida, nudula,
Nec, ut soles, dabis iocos...

Содржина

Романот се сосоти од шест дела:

• Animula Vagula Blandula: Римскиот цар Адријан е веќе стар и болен. Дворскиот лекар се обидува да го излечи, но царот не верува дека ќе оздрави. Веќе подолго време, тој се откажал од ловот и од коњите, како и од другите уживања. Тој му пишува писмо на 16-годишниот Марко Аврелиј во кое ги изложува своите погледи за љубовта, за сонот, за книгите итн., а потоа продолжува да го опишува својот живот.
• Varius Multiplex Multiformis: Адријан се родил во Шпанија, каде го поминал детството. Во една прилика, дедо му му претскажал дека ќе стане император. Татко му умрел кога тој бил на 12-годишна возраст, а набргу заминал во Рим и никогаш повеќе не ја видел мајка си. Во Рим, Адријан се стекнал со солидно образование и тогаш се родила неговата љубов кон поезијата и грчкиот јазик. Потоа, се школувал во Атина, но се вратил во Рим, воден од амбицијата и желбата за слава, богатство и власт. Во Рим, кратко време работел како судија, а потоа ѝ се приклучил на римската армија, служејќи по течението на Дунав и во околината на Одеса, сонувајќи да ги запознае непознатите светови. Подоцна, Адријан стапил во служба на царот Трајан и учествувал во воениот поход во Дакија, каде се истакнал во битките и постепено ја стекнал довербата на Трајан. По враќањето во Рим, тој му станал помошник на Трајан и се оженил со внука му Сабина. Подоцна, Адријан станал намесник на Панонија каде научил како се владее при што успешно воспоставил ред во таа област. Со текот на времето, тој напредувал повисоко во хиерархијата, а истовремено кај него растело незадоволството од освојувачката политика на Трајан која го исцрпела царството. Во својот поход кон власта, Адријан имал многу непријатели, но многу му помагала царевицата Плотина. Од воениот поход на Азија, царот Трајан се вратил тешко болен и набргу умрел. Притоа, под нејасни околности, тој го именувал Адријан за свој наследник и така, благодарение на помошта од Плотина и својот верен пријател Атијан, најпосле тој ја остварил животната цел - да стане цар.
• Tellus Stabilita: Во овој дел, опишува како, по стапувањето на власт, веднаш започнал мировни преговори со надворешните непријатели, а Атијан ги ликвидирал неговите внатрешни непријатели. Притоа, тој владеел сосема различно од неговиот претходник и во стремежот да ја обезбеди стабилноста и одржливоста на царството направил бројни реформи во повеќе области, како: односот кон робовите, ефикасноста на државната администрација, реорганизација на армијата, положбата и правата на жените, економски реформи во рударството, земјоделството, подобрувањето на еднаквоста итн. Исто така, тој развил богата градежна активност, често патувал низ целата империја и ја унапредувал уметноста. По патувањето во далечните провинции (Германија, Британија, Шпанија и Мавританија), се вратил во Рим, но веднаш морал да замине во Азија, каде повторно започнале немири. Таму, служејќи се со преговори наместо со војна, тој обезбедил долгорочен мир. Во тој период, царот започнал да се интересира за астрономијата и астрологијата и почнал да се чувствува како бог.
• Saeculum Aureum: За време на една посета на Никомедија, го запознал детето Антиној, кое веднаш му се допаднало така што го зел под свое покровителство. Во текот на следните години, Антиној му станал голема љубов и извор на огромна среќа. Антиној постојано го придружувал Адријанна неговите патувања низ царството, а царот му посветил бројни уметнички дела. Меѓутоа, за време на едно патување во Египет, Антиној извршил самоубиство така што се удавил во реката. Неговата смрт силно го погодила Адријан, кој долго време тагувал по саканото момче. По неговата наредба, телото на Антиној било балсамирано и оставено во една пештера, а во негова чест, Адријан ја започнал изградбата на новиот град - Антиноја.
• Disciplina Augusta: Во годините по смртта на Антиној, царот Адријан продолжил со реформите, ја обновил Атина, а потоа се вратил во Рим, каде се повлекол во новоизградената вила. Истовремено, тој го вовел култот кон Антиној кого го прогласил за божество. Неговиот морен живот бил нарушен од бунтот во Ерусалим кој се претворил во тригодишна војна против Евреите. Најпосле, тој успеал да победи во војната, но тогаш сфатил дека никогаш нема да ги асимилира Евреите и дека Римското Царство нема да биде вечно. За време на таа војна, Адријан ги почувствувал првите сериозни здравствени проблеми. Набргу, војната успешно завршила и тој се вратил во Рим, внимавајќу на своето здравје. Помислата на неизбежната смрт, за свој наследник го определил младиот Луциј. Во меѓувреме, умрела неговата сопруга со која не живеел заедно веќе подолго време. Истовремено, тој ја спречил заверата на неговиот роднина Сервијан кого го осудил на смртна казна. Наследникот Луциј го назначил за управник на Панонија, но тој се разболел и се вратил во Рим каде наскоро умрел. Затоа, Адријан го назначил новиот наследник - мудриот сенатор Антонин, а за негов наследник го назначил Марко Аврелиј.
• Patientia: Во последните месеци од животот, Адријан бил преокупиран со својата болест и постојано размислувал за скорешната смрт, а некое време дури размислувал да изврши самоубиство, но потоа се откажал од таа идеја. Во староста, тој бил обожаван како бог, а истовремено и култот на Антиној, во различни облици, заживеал во повеќе провинции од царството. Постепено, Адријан речиси наполно се повлекол од јавниот живот и умрел мирно во една од своите вили, а пред смртта побарал да биде закопан заедно со Луциј.

Белешки за создавањето на романот

Јурсенар оставила и една тетратка со белешките кои ги правела во врска со работата на романот „Мемоарите на Адријан“. Во нив, таа го објаснува настанувањето на делото. Според нејзиното сведоштво, романот бил замислен и напишан меѓу 1924 и 1929 година, но тие ракописи самата ги уништила, зашто „тоа и го заслужувале“; во 1934 година, повторно почнала да работи на делото, правејќи долги истражувања; тогаш, таа напишала околу 15 страници, кои ги сметала за конечни, а потоа, меѓу 1934 и 1937 година, неколкупати почнувала и ја напуштала работата на делото; од редакцијата која потекнува од 1934 година останала само една реченица: „Почнувам да го согледувам профилот на мојата смрт.“; во тој период, таа посетила повеќе места поврзани со животот на Адријан, како: Адријановата вила, Олимпејон, Мала Азија итн.; во 1937 година, за време на престојот во САД, Јурсенар консултирала одредена литература во библиотеката на Универзитетот Јејл и тогаш напишала неколку делови од романот кои, во преработена форма, останале и во последната верзија; меѓу 1937 и 1939 година, таа престанала да работи на делото; во октомври 1939 година, таа ги оставила ракописот и белешките во Европа, а со себе во САД зела само неколку делови напишани претходно за време на престојот во Јејл, една карта на Римското Царство и профилот на Антиној, купен во 1926 година во Археолошкиот музеј во Фиренца; во периодот од 1939 до 1948 година, повторно ја напуштила работата на романот, а во пролетта 1947 година ги запалила белешките напишани за време на престојот во Јејл.

Во 1948 година, прегледувајќи еден ковчег со писма, добиен од Швајцаревија, Јурсенар повторно добила инспирација за да ја продолжи работата на романот; таа година, патувајќи во Ново Мексико, една ноќ, во возот што сообраќал на линијата Њујорк - Чикаго, таа почнала повторно да пишува, а продолжила утредента во ресторанот на една железничка станица во Чикаго, како и во возот за Санта Фе; така започнал тригодишниот период на интензивни истражувања поврзани со романот, при што многу ги користела делата на историчарот Вилхелм Вебер и на научникот Пол Грендор.

Во своите белешки, Јурсенар истакнува дека нејзината главна намера при пишувањето на романот била, земајќи еден живот кој е познат и историски утврден, да постигне Адријан да го постави пред неговиот живот во истата положба во која се наоѓаме ние во однос на него. Притоа, нејзината желба била низ ликот на Адријан да го изрази ставот на еден човек кој се одрекува на една страна за да прифати на друга страна. На почетокот, таа планирала романот да го напише во форма на дијалог, но во 1948 година одлучила да го напише во прво лице, со цел да ги избегне сите посредници во описот на животот на Адријан. Во тој поглед, таа му припишала на Адријан и одредени погледи кон иднината, внимавајќи тие да бидат општи. Со тоа што го прикажала Адријан како остроумен човек, Јурсенар сакала да ја нагласи неговата фаустовска црта. Јурсенар го насловила делото „Мемоарите на Адријан “ наместо „Дневникот на Адријан “, зашто тој бил човек од акција, поради што не би му било својствено да пишува дневник. Според нејзините зборови, книгата морала да биде во облик на роман, имајќи ја предвид доминацијата на оваа книжевна форма во современиот свет; инаку, нејзината студија за царот Адријан во 17 век би била трагедија, додека во ренесансата би била есеј. На 26 декември 1950 година, во една студена вечер на островот Маунт Десерт на Атлантскиот Океан, таа ги замислила последните моменти од животот на царот Адријан, т.е. последната сцена од романот.

Уметничката слобода наспроти историските факти

По главниот текст на романот, Јурсенар дава и соодветни забелешки во кои ги наведува историските извори кои ги користела при пишувањето, а исто така, објаснува во колкава мера се држела до историските факти поврзани со царот Адријан и со другите историски личности од неговото време. Притоа, таа се повикува на практиката на Жан Расин, кој во предговорите на своите трагедии ги наведувал своите извори.

Некои од ликовите кои се појавуваат во романот претставуваат вистински историски личности, додека некои се целосно измислени. Во продолжение, дури и историските личности, Јурсенар го прикажува во изменет облик, често припишувајќи им измислени особини. На пример, Марулин (дедо му на Адријан) е вистинска историска личност, но тој немал дарба за претскажување, како што е наведено во романот, туку тоа својство го имал некој вујко на Адријан; исто така, описот на смртта на Марулин е целосно измислен. Понатаму, навистина, еден од учителите на младиот Адријан бил атинскиот софист Исеј, но не е потврдено дека Адријан се школувал во Атина. Помпеј Прокул навистина бил управник на Витинија, но не е познато дали таа функција ја извршувал во 123-124 година, кога Адријан поминал низ таа област. Поетот Стратон од Сард веројатно му бил современик на Адријан, но нема докази дека тие се познавале. Хабрија, Целер и Диотим се историски личности, но нивните имиња ѝ послужила на Јурсенар само како основа за трите делумно измислени лика во романот. Кресцент навистина му бил секретар на Сервијан, но не е познато дали навистина го предал својот господар. Жената на Аријан, исто така, е историска личност, но не е познато дали навистина била „убава и горда“ како што е наведено во романот. Посетата на Луциј на Египет во 130. година е заснована врз спорното „Адријаново писмо до Сервијан“, но податоците за неговиот престој во Египет се несигурни. Од друга страна, детаљите за Луциј се преземени од делото „Животот на Елиј Цезар“ на Спартијан. Повеќе сцени во романот се целосно измислени, како: епизодата во која младиот офицер Адријан го прифаќа култот на богот Митра, сцената во која Антиној принесува жртва во Палмира итн. Исто така, неколку споредни ликови, како: робот Еуфорион, глумците Олимп и Батил, лекарот Леотихид, водичот Асар и младиот британски трибун се целонсо измислени. Наспроти тоа, сцената во која едно дете паѓа од балконот за време на прославата во Египет е вистинита, но таа се случила дури 40 години по престојот на Адријан во Египет.

Јурсенар наведува дека двата главни извора за нејзиниот роман биле грчкиот историчар Дион Касиј, кој 40 години по смртта на Адријан ја напишал главата посветена на неговото владеење која била дел од книгата „Римски истории“, како и латинскиот хроничар Спартијан кој ги напишал делата „Vita Hadriani“ и „Vita Aelii Caesaris“. Исто така, таа користела и други извори, како: книгата на Јулиј Капитолин, „Животите на Антонин и Марко Аврелиј“, делата на Аврелиј Виктор, Судиниот „Речник“. Најпосле, Јурсенар се послужила и со неколку дела на царот Адријан: неговата административна преписка, делови од неговите говори или службени извештаи, некои песни (меѓу кои и најпознатата „Animula vagula blandula“) и трите негови писма (со сомнителна автентичност) собрани во збирката на граматичарот Доситеј.

Некои од сцените во романот се преземени од делата на античките автори од II и III век: епизодата со ловот во Либија е земена од Панкратовата песна „Лововите на и Антиној“; детаљлите за поетите и софистите кои служеле на дворот на царот Адријан се земени од делата на Атенеј, Аул Гелиј и Филострат; епизодата во која му го повредува окото на својот секретар е преземена од еден учебник на Галиен; во книгата се вклучени делови од „Аријановото писмо до царот по повод обиколката на Црното Море“ за кое се верува дека е автентично; исто така, користени се и дурги извори, како: делото на Елиј Аристид, „Пофалба на Рим“, „Црковните истории“ на Евсевиј, делови од Талмудот кои се однесуваат на војната во Палестина, ракописот на Фаворин во кое е прикажано неговото прогонство итн. Најпосле, при работата на романот, Јурсенар консултирала книги и статии на повеќе познати историчари, како и нумизматички и уметнички дела.