Википедија

Востание на Ивајло

Востание на Ивајло (бугарски: Въстание на Ивайло) — побуна на бугарскиот селанец Ивајло против неспособното владеење на царот Константин Асен и бугарските благородници. Револтот бил поттикнат главно од неуспехот на централните власти да се соочат со монголската закана во североисточна Бугарија. Монголите со години ги ограбувале и ја пустошиле бугарската популација, особено во регионот на Добруџа. Слабоста на државните институции била резултат на процесот на забрзување на феудализацијата на Бугарското Царство.

Востание на Ивајло
Дел од Византиско-бугарски војни

Бугарија во доцниот 13 век.
Датум 1277–1280
Место Балкан
Исход Ивајло бил убиен, Георги Тертер станал цар на Бугарија
Завојувани страни
Бугарија под Ивајло Бугарски благородници
Византија Византија
Златна Орда
Команданти и водачи
Ивајло Константин Асен
Иван Асен III
Византија Михаил VIII Палеолог
Ногај Хан

Водачот на востанието Ивајло, кој бил свињар според современите византиски хроничари, се покажал како успешен. Во првите месеци од бунтот тој ги поразил монголските и царските војски, и лично го убил Константин Асен во битка. Подоцна, тој направил триумфален влез во главниот град Трново, се оженил за Марија, вдовицата на царот, и ги принудил благородниците да го признаат како Цар на Бугарија.

Византискиот цар Михаил VIII Палеолог се обидел да ја искористи оваа ситуација во негова корист и интервенирал во Бугарија. Тој го испратил Иван Асен III, син на поранешниот цар Мицо Асен, за да го освои бугарскиот престол на чело на голема византиска војска. Истовремено, Михаил VIII Палеолог ги поттикнал монголските сили да нападнат од север, принудувајќи го на Ивајло да се бори на два фронта. Ивајло бил поразен од монголските сили и бил ставен под опсада во важната тврдина Драстар. Во негово отсуство, благородниците во Трново ги отвориле портите на Иван Асен III. Сепак, Ивајло успеал да ја скрши опсадата, а Иван Асен III побегнал во Византија. Михаил VIII Палеолог испратил две големи армии но и дветере армии биле поразени на Стара Планина.

Во меѓувреме, благородништвото во главниот град го прогласил Георги I Тертер за нов цар. Опкружен со непријатели и со намалена поддршка поради постојаните војни, Ивајло побегнал кај монголскиот воен водач Ногај Кан да побара помош, но на крајот бил убиен.

Заднина

уреди

Политичка состојба на Бугарија

уреди

По смртта на Иван Асен II (р. 1218-1241), големото Бугарско Царство започнало да опаѓа како резултат на неуспешните наследници и на внатрешните борби меѓу благородништвото. На север, земјата се соочила со константни монголски инвазии по 1240-тите години. Иако Иван Асен II ги поразил монголските сили непосредно пред неговата смрт[1], регентите на Калиман I Асен (р. 1241-1246) се согласиле да им оддадат почит на Монголците за да се избегне уништување. Монголската инвазија довела до колапс на лабаво одржаната конфедерација на Куманија во западниот дел од Евроазиската степа и основата на монголската Златна Орда. Ова имало долгорочни политички и стратешки последици за Бугарија - Куманите биле бугарски сојузници и честопати ја снабдувале бугарската војска со помошна коњаница, додека Златната Орда се покажала како непријателски ентитет[2]. На југ, Бугарија изгубила големи делови од Тракија и Македонија од Никејското Царство, кое побегнало од првичните монголски напади[3]. Земјите на северозапад, вклучувајќи ги Белград, Браничево и Северен Банат, биле освоени од Кралство Унгарија[4].

Во 1256 година во Бугарија започнала граѓанска војна помеѓу Мицо Асен (р. 1256-1257), роднина на Иван Асен II, кој имал седиште во југоисточна Бугарија и болјарот од Скопје Константин Асен (р. 1257-1277) кој бил прогласен за цар од страна на благородништвото во Трново. Истовремено, унгарскиот благородник со руско кралско потекло Ростислав Михајлович се утврдил во Видин како друг барател на титулата цар на Бугарија и бил признаен како таков од страна на Кралство Унгарија[5]. До 1261 година Константин Асен излегол како победник, но неговото 20-годишно владеење не донело стабилност во Бугарија. Видин останал одвоен од централните власти во Трново[6], Монголците редовно спроведувале кампањи во североисточна Бугарија, ограбувајќи ги селата и парализирајќи ја економијата[7]. Истата година, Михаил VIII Палеолог (р. 1259-1282) го освоил Цариград и ја обновил Византија како главен противник на Бугарија на југ. Во 1260-тите, Константин Асен си ја скршил ногата во ловечки инцидент и останал парализиран од половината надолу[8]. Поради ова, неговата контрола врз управувањето се намалила и тој паднал под влијание на неговата втора сопруга Ирина Ласкарина Асенина, која постојано била вмешана во интриги со своите роднини во византискиот суд. Подоцна, тој ги препуштил државните работи на својата трета сопруга, Марија Палеологина Кантакузина[8][9][10].

Внатрешна состојба и подем на Ивајло

уреди
 
 
Лево: Царот Константин Асен неговата втора сопруга Ирина Ласкарина Асенина, фреска од Бојанска црква. Десно: Третата сопруга на Константин, Марија Палеологина Кантакузина,

Внатрешниот политички развој и феудализација на Бугарија во 13 век резултирало со растечки број на слуги, како и зголемување на моќта на благородништвото. Ова, од своја страна, довело до аспирации за поголема самоуправа меѓу највлијателните благородници. Многу од нив формирале полунезависни федерации кои номинално го признавале царот во Трново и значително го намалиле капацитетот на централните власти за справување со надворешните закани[11]. Во втората половина на 13 век, селанството ги изгубило личните привилегии во корист на секуларните и религиозните феудалци, што пак го намалило приходот и можностите на селаните, и ги влошило нивните животи[12][13]. Паралелно, неспособноста на Константин Асен да ги прекине константните монголски напади во североисточниот дел на земјата ги разурнало столбовите на државните институции во Добруџа и придонело за избувнувањето на востанието и неговиот брз успех[12]. Монголските напади биле на чело со Ногај Кан, кој бил помоќен од легитимниот владетел на Златната Орда, Менгу-Тимур (р. 1266-1280) и владеел над степите на модерната Молдавија и Украина[8].

Во оваа ситуација, Ивајло, роден во североисточна Бугарија, најверојатно во областа во близина на денешниот град Провадија, започнал да го поттикнува населението на бунт. Тој бил идентификуван од страна на современите византиски хроничари под името Бардоква (зелена салата) или Лакханас (зеленчук), а неговото вистинско име е познато само од белешка во прилог на Евангелието на Сврлиг[12][14][15][16]. Византискиот историчар Георги Пахимер напишал дека тој одгледувал свињи за пари[17]. Сепак, историчарот Џон Ван Антверп Фајн забележува дека свињите биле главен сточарски производ во тоа време, а сопственикот на големо стадо би можел да биде дел од елитата на локалната заедница[8]. Ивајло тврдел дека имал визии од Бога да ги води луѓето и дека бил во контакт со небото и со светците[8]. Всушност, неговиот мистицизам намерно се користел за брзо да се добие поддршка и следбеници меѓу верските селани[18][19]. Многу Бугари го виделе како спасител пуштен од Бог[8].

Причини

уреди

Првични победи

уреди

Побуната пропаднала пролетта или летото на 1277 година во североисточна Бугарија, каде што уништувањето на Монголците било најсилно[21]. Во летото 1277 година Ивајло се соочил и ја победил монголската единица. Друга победа следела наскоро и до есента сите монголски сили биле протерани од бугарска територија[22][23]. Со постигнуваoето на ова, неговата популарност и репутација брзо се зголемиле. Меѓу неговите следбеници биле сè поголем број благородници кои биле незадоволни од интригите на царицата Марија[8]. Ивајло бил признаен како цар од народот, а многу региони биле под негова контрола[22].

Тек на востанието

уреди

На крајот на 1277 Константин Асен конечно презеел мерки за да се соочи со бунтовниците. Тој собрал мала војска и напредувал бавно бидејќи морал да патува со кола поради неговата повреда. Ивајло ја нападнал и ја поразил оваа сила, убивајќи многу блиски соработници на царот, додека останатиот дел од армијата им се придружил на бунтовниците. Ивајло лично го убил Константин Асен, тврдејќи дека царот не сторил ништо за да ја задржи својата чест во битката[24][25]. По триумфот, Ивајло почнал да ги освојува заштитените градови во земјата, кои се предале и го признале како цар еден по еден. До пролетта 1278 година само главниот град Трново останал под контрола на царицата Марија[26].

Византиска интервенција и признавање на Ивајло

уреди
 
Михаил VIII Палеолог

Во меѓувреме, византискиот цар Михаил VIII Палеолог го напуштил Цариград и заминал за Адријанопол, сместен близу до византиско-бугарската граница, со цел да ги следи настаните и да ја искористи ситуацијата во Бугарија во негова корист[24][26]. Убиваето на Константин Асен дошло како шок за Византијците. Првично, Михаил VIII сметал да ја ожени својата ќерка со Ивајло, но на крајот одлучил дека би било поповолно да се инсталира сопствени заштитници[19]. Негов кандидат бил Иван, син на поранешниот цар Мицо Асен, кој побарал азил во Византија и поседувал имоти во Мала Азија. Иван веднаш се оженил со ќерката на Михаил VIII, Ирина, ветил верност кон Михаил VIII и бил прогласен за цар на Бугарија како Иван Асен III[27][28]. Византијците испратиле подароци на бугарските благородници за да ги поттикнат да го поддржат Иван Асен III, а пратениците биле испратени во Трново за да го организираат неговото признавање и предавање на царицата Марија[26]. Во меѓувреме, Иван Асен III марширал на север на чело на византиската војска, додека Ивајло ја опседнал престолнината Трново.[28].

Соочени со двајца противници, Марија првично се обидела да преговара со Михаил VIII наследникот односно за нејзиниот син Михаил Асен, но византискиот цар инсистирал на безусловно предавање[26]. За изненадување на Византијците, Марија потоа влегла во преговори со Ивајло и му ја понудил својата рака и бугарската круна под услов да ги гарантира правата на Михаил Асен како негов единствен наследник[29]. Современиот хроничар Георги Пахимер ја обвинил Марија за „игнорирање на моралната обврска кон нејзиниот покоен сопруг“[30], но всушност нејзината одлука била водена од нејзината омраза кон нејзиниот вујко Михаил VIII, кого го сметала за еретик[29]. Отпрвин, Ивајло не сакал да го прифати предлогот[29], но на крајот прифатил „поради мирот и да се избегне крвопролевање во граѓанската војна“[31]. . Сепак, Ивајло јасно ставил до знаење дека тој е оној што дава помилување, а не оној што го прима[32]

Во пролетта 1278 година Ивајло влегол во Търново триумфално, се омажил за Марија и бил прогласен за цар на Бугарија[32][33][34]. Сепак, бидејќи тој бил неискусен во државните работи, Ивајло не успеал да го консолидира својот авторитет над благородништвото во главниот град, кои биле загрижени за нивното влијание и често се расправале со Марија[32][35]. Тој сѐ уште морал да се справи со огромните предизвици - византиските власти испратиле многу војници под команда на Михаил Глабас во поддршка на Иван Асен III и ги поттикнале монголите да нападнат од север, за да се отвори војна на два фронта. Сепак Ивајло енергично ги подготвил своите сили за да им се спротивстави на противниците и успеал да добие поддршка кај многубројните благородници[31].

Војни со Византија и Монголија

уреди

Ивајло го напуштил Трново во летото 1278 година, марширајќи кон север и ги поразил Монголците, по реката Дунав[36][37]. Ситуацијата на југ била повеќе сериозна. Византијците започнале напад на широкиот фронт по Балканските Планини од Шипченскиот премин до Црно Море. Тие не успеале да ги преминат планините додека бранителите се држеле додека не биле поразени монголските сили по кое можело да биде испратено засилување[37]. И покрај огромните напори и бројната супериорност, Византијците направиле многу придобивки по многу висока цена[33]. На пример, тврдината Ктенија била освоена по многу напади, а тврдините на Кран и Маглиж паднале со големи жртви за напаѓачите[37]. Бугарскиот командант Стан паднал храбро за време на одбраната на Стара Загора и многу други соработници на Ивајло се истакнале во војната - Момчил, Куман, Дамјан, Канчо[36][37]. Сите борби лично предводени од Ивајло биле успешни. Тој учествувал во битките кај Студена и Пиргица[37] и до есента 1278 година Бугарите се стекнале со превласт, принудувајќи ги Византијците да ја напуштат кампањата[36][37]. Византискиот морал бил многу низок. Георги Пахимер напишал дека „паѓањето во раце на Ивајло за еден војник е еквивалентно со смртта“[38]

 
Карта на Бугарија во средината на 13 век

.

КОга јужниот дел го ставил под контрола, Ивајло морал да се соочи со вториот монголски напад на север. Овој пат Бугарите се соочиле со елитните сили на Ногај Кан. Монголците биле на број повеќе, а Ивајло бил опколен во важниот град Драстар на јужниот брег на Дунав, каде што издржал тримесечна опсада[36][39]. Додека најголемиот дел од бунтовничката војска била ангажиран на север, Михаил VIII Палеолог започнал преговори со благородниците на Трново и ги убедил локалните достоинственици да го признаат Иван Асен III за цар[39]. Во почетокот на 1279 година, византиската војска на чело со Михаил Глабас се симнала во близина на Варна и тргнала кон главниот град, поддржана од монголска единица со команда на Касим бег[35]. Елитата на Трново ги раширила гласините дека Ивајло загинал во борбата против монголските сили и ги отворила портите на Византијците и нивниот штитеник. Иван Асен III бил прогласен за цар, а Кира-Марија Асенина, која во тоа време родила дете од Ивајло, била протерана во Цариград[33][34][36]. За да ја консолидира поддршката на благородништвото, новиот монарх ја оженил својата сестра Кира Марија со Георги I Тертер, еден од најмоќните и влијателни феудалци во Бугарија, чии имоти биле центрирани во Червен[40]. Касим бег останал незадоволен и сметал дека подемот на Георги се должи токму на него, поради кое го напуштил Иван Асен III и се придружил на силите на Ивајло[41].

Во меѓувреме продолжиле борбите меѓу бунтовниците и византијците. Иако бугарските сили биле разделени на две по византиското приземјување во Варна, тешки судири избиле во источните Балкански Планини, особено околу преминот Котел и Варбица[39]. Бугарските позиции таму биле опкружени и од север и од југ. Византијците морале да ги опседнат и да ги освојуваат тврдините една по една, што чинело време и жртви. Многу упоришта останале тешко за освојување[41].

Во пролетта 1279 година, Ивајло успеал да ја пробие монголската блокада во Дрестер по кое го опколил Трново. Овој напредок го изненадило на Иван Асен III и неговите поддржувачи[41][42]. Михаил VIII презел мерки за да го заштити својот штитеник и во летото 1279 испратил армија од 10.000 војници под команда на протовестијариј Мурин. И покрај тоа што биле побројни, во битката што следела кај тврдината Девина, Бугарите постигнале целосна победа. Дел од Византијците загинале во Битката заедно со нивниот командант, останатите биле заробени и убиени по наредба на Ивајло[33][43][44]. Еден месец подоцна, Византијците испратиле уште една војска од 5.000 војници, предводена од протовестијариј Априн. Ивајло по долги борби ги поразил Византијците и лично го убил Априн[43][44].

Крај на бунтот и смртта на Ивајло

уреди
 
Трново, престолнина на Второто Бугарско Царство

Со поразените Византијци, авторитетот на Иван Асен III бил намален. Тој и неговата сопруга Ирина тајно побегнале од Трново. Михаил VIII бил разгневен од кукавичкиот потег[44]. Во Трново, благородништвото одбило да ги отвори портите на Ивајло и наместо тоа го избрал за цар Георги Тетер, кој имал катастрофален ефект врз бунтовниците[43]. И покрај воените успеси, ниту монголската закана не била целосно решена, ниту Ивајло бил повеќе способен да ја обезбеди поддршката на бугарските благородници и да ја обедини земјата против огромните сили на монголците и на византијците. Како резултат на тоа, следбениците на Ивајло, разочарани од бескрајните војни без изгледи за мир, започнале да ја напуштаат својата кауза. Со намалена поддршка, во 1280 г. Ивајло го преминал Дунав со неколку лојални соработници, вклучувајќи го и Касим, за да побара помош од Ногај Кан[33][44][45].

Првично, Ивајло бил добро примен од Ногај Кан. Кога веста за неговото доаѓање пристигнала до Цариград, Михаил VIII го испратил Иван Асен III со богати подароци кај монголеските сили[44][45][46]. Ногај Кан изразил интерес за ова прашање и неколку месеци водел ветувачка помош за двата претенденти. На крајот, византиското влијание преовладувало бидејќи водачот на Монголците бил оженет со нелегитимната ќерка на Михаил VIII, Ефросина[46]. За време на еден празник, во кој Ивајло и Иван Асен III седеле од двете страни на Ногај Кан, тој се свртел кон Ивајло со зборовите: „Тој е непријател на мојот татко, царот [Михаил VIII] и не заслужува да живее“ и наредил негово убиство. Ивајло, заедно со Касим бег биле убиени на самото место[47]. Иван Асен III останал среќен но се повлекол во своите замоци во Мала Азија каде што починал во 1303 година[45][48].

Литература

уреди
  • Андреев (Andreev), Йордан (Jordan); Лалков (Lalkov), Милчо (Milcho) (1996). Българските ханове и царе (The Bulgarian Khans and Tsars) (бугарски). Велико Търново (Veliko Tarnovo): Абагар (Abagar). ISBN 954-427-216-X.
  • Ангелов (Angelov), Димитър (Dimitar); Божилов (Bozhilov), Иван (Ivan); Ваклинов (Vaklinov), Станчо (Stancho); Гюзелев (Gyuzelev), Васил (Vasil); Куев (Kuev), Кую (kuyu); Петров (Petrov), Петър (Petar); Примов (Primov), Борислав (Borislav); Тъпкова (Tapkova), Василка (Vasilka); Цанокова (Tsankova), Геновева (Genoveva) (1981). История на България. Том II. Първа българска държава [History of Bulgaria. Volume II. First Bulgarian State] (бугарски). и колектив. София (Sofia): Издателство на БАН (Bulgarian Academy of Sciences Press).
  • Бакалов (Bakalov), Георги (Georgi); Ангелов (Angelov), Петър (Petar); Павлов (Pavlov), Пламен (Plamen); Коев (Koev), Тотю (Totyu); Александров (Aleksandrov), Емил (Emil) (2003). История на българите от древността до края на XVI век (History of the Bulgarians from Antiquity to the end of the XVI century) (бугарски). и колектив. София (Sofia): Знание (Znanie). ISBN 954-621-186-9.
  • Божилов (Bozhilov), Иван (Ivan); Гюзелев (Gyuzelev), Васил (Vasil) (1999). История на средновековна България VII–XIV век (History of Medieval Bulgaria VII–XIV centuries) (бугарски). София (Sofia): Анубис (Anubis). ISBN 954-426-204-0.
  • Fine, J. (1987). The Late Medieval Balkans, A Critical Survey from the Late Twelfth Century to the Ottoman Conquest. University of Michigan Press. ISBN 0-472-10079-3.
  • Kazhdan, A.; collective (1991). The Oxford Dictionary of Byzantium. New York City, Oxford: Oxford University Press. ISBN 0-19-504652-8.
  • Колектив (Collective) (1980). Гръцки извори за българската история (ЛИБИ), том III (Greek Sources for Bulgarian History (GIBI), volume X) (бугарски и грчки). София (Sofia): Издателство на БАН (Bulgarian Academy of Sciences Press).

Наводи

уреди
  1. ↑ Andreev & Lalkov 1996, стр. 192–193
  2. ↑ Fine 1987, стр. 154–155
  3. ↑ Fine 1987, стр. 155
  4. ↑ Bakalov & co 2003, стр. 357
  5. ↑ Bozhilov & Gyuzelev 1999, стр. 508–509
  6. ↑ Fine 1987, стр. 174
  7. ↑ Bozhilov & Gyuzelev 1999, стр. 513
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 8,5 8,6 Fine 1987, стр. 195
  9. ↑ Andreev & Lalkov 1996, стр. 218
  10. ↑ Bozhilov & Gyuzelev 1999, стр. 513–514
  11. ↑ Angelov & co 1982, стр. 215
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 Angelov & co 1982, стр. 277
  13. ↑ Bakalov & co 2003, стр. 359
  14. ↑ Andreev & Lalkov 1996, стр. 220
  15. ↑ Bakalov & co 2003, стр. 359–360
  16. ↑ Bozhilov & Gyuzelev 1999, стр. 515
  17. ↑ "De Michaele et Andronico Paleologis by George Pachymeres" in GIBI, vol. X, Bulgarian Academy of Sciences, Sofia, p. 171
  18. ↑ Andreev & Lalkov 1996, стр. 221
  19. ↑ 19,0 19,1 Bakalov & co 2003, стр. 360
  20. ↑ "De Michaele et Andronico Paleologis by George Pachymeres" in GIBI, vol. X, Bulgarian Academy of Sciences, Sofia, p. 172
  21. ↑ Angelov & co 1982, стр. 279
  22. ↑ 22,0 22,1 Andreev & Lalkov 1996, стр. 222
  23. ↑ Angelov & co 1982, стр. 280–281
  24. ↑ 24,0 24,1 Andreev & Lalkov 1996, стр. 223
  25. ↑ Angelov & co 1982, стр. 281
  26. ↑ 26,0 26,1 26,2 26,3 Angelov & co 1982, стр. 282
  27. ↑ Andreev & Lalkov 1996, стр. 230–231
  28. ↑ 28,0 28,1 Fine 1987, стр. 196
  29. ↑ 29,0 29,1 29,2 Andreev & Lalkov 1996, стр. 224
  30. ↑ "De Michaele et Andronico Paleologis by George Pachymeres" in GIBI, vol. X, Bulgarian Academy of Sciences, Sofia, p. 177
  31. ↑ 31,0 31,1 "De Michaele et Andronico Paleologis by George Pachymeres" in GIBI, vol. X, Bulgarian Academy of Sciences, Sofia, p. 178
  32. ↑ 32,0 32,1 32,2 Andreev & Lalkov 1996, стр. 225
  33. ↑ 33,0 33,1 33,2 33,3 33,4 Bakalov & co 2003, стр. 361
  34. ↑ 34,0 34,1 Bozhilov & Gyuzelev 1999, стр. 518
  35. ↑ 35,0 35,1 Fine 1987, стр. 197
  36. ↑ 36,0 36,1 36,2 36,3 36,4 Andreev & Lalkov 1996, стр. 226
  37. ↑ 37,0 37,1 37,2 37,3 37,4 37,5 Angelov & co 1982, стр. 285
  38. ↑ "De Michaele et Andronico Paleologis by George Pachymeres" in GIBI, vol. X, Bulgarian Academy of Sciences, Sofia, p. 179
  39. ↑ 39,0 39,1 39,2 Angelov & co 1982, стр. 286
  40. ↑ Andreev & Lalkov 1996, стр. 235
  41. ↑ 41,0 41,1 41,2 Angelov & co 1982, стр. 287
  42. ↑ Andreev & Lalkov 1996, стр. 226–227
  43. ↑ 43,0 43,1 43,2 Andreev & Lalkov 1996, стр. 227
  44. ↑ 44,0 44,1 44,2 44,3 44,4 Angelov & co 1982, стр. 288
  45. ↑ 45,0 45,1 45,2 Fine 1987, стр. 198
  46. ↑ 46,0 46,1 Andreev & Lalkov 1996, стр. 228
  47. ↑ "De Michaele et Andronico Paleologis by George Pachymeres" in GIBI, vol. X, Bulgarian Academy of Sciences, Sofia, p. 182
  48. ↑ Andreev & Lalkov 1996, стр. 233–234

Надворешни врски

уреди
Преземено од „https://mk.wikipedia.org/w/index.php?title=Востание_на_Ивајло&oldid=5258898“