НУ Турски театар — Скопје — театар на народности во Скопје основан во 1949 година.

Историја

Турски театар
Основана	1949
Вид	културна установа
Место	Скопје
Регион	Македонија
Директор	Осман Али
Мреж. место	turktiyatrosu.mk

Стариот и новиот Турски театар, од 1910-те години.

Со решение на Извршниот одбор на градскиот народен одбор на Скопје, во втората половина на декември 1949 година донесе решение за почеток со рабора на Малцинскиот театар со што се крунисаа напорите на немнозинските заедници за свој театар. Прв директор на театарот бил Абдуш Хусеин. Турската група ја прикажа својата прва премиера на 8 јули 1950 година, претставата „Сомнително лице“ од Бранислав Нушиќ беше во режија на Абдуш Хусеин, и постига голем успех. Се редеа премиерни изведби, а колективот на Турскиот театар се збогатуваше со искуства. Младите артисти-ентузијасти се повеќе израснуваа во вистински уметници на сцената. Вомедиумите се повеќе се известуваше за постигнувањата на овој млад, но полетен колектив. Турскиот театар на својата сцена презентираше извонредни театарски остварувања, и врвни театарски креации кој ја освојуаа публиката. Турскиот театар соработувал со многу режисери од Македонија, Турција и од странство, како и со познатиот турски актер и режисер Јуџел Ертен. Благодарение на разновидниот и квалитетен репертоар Турскиот театар стекнуваше се побројна и редовна публика. За културното зближување на народите важни се и гостувањата што беа организирани во многу држави, Признанијата кои Турскиот театар ги доби низ годините од компетентни македонски и светски театарски жири комисии, како и од критиката навистина се бројни и ласкави. Турскиот театар е добитник на бројни награди и признанија за претстави на реномирани домашни и меѓународни фестивали. Добитник е и на државните награди и признанија "11-октомври", "13-ноември" и "Орден за Заслуги за Македонија". Уметниците живеат со наградите и искрените аплаузи од публиката. Актерот Фирдаус Неби на фестивалот на Мали и експериментални во Сараево за улогата на "Раскољников" во "Злосторство и казна" го доби "Златниот лаворов венец" за најдобро актерско остварување и беше прогласен за актер на годината. Бедија Беговска, Салаетин Билал и Љутви Сејфула се добитници на наградата "11-октомври", а значајни се домашните и меѓународните награди и признанија на Шерафетин Неби, Атила Клинче, Мушереф Лозана, Мустафа Јашар, Перихан Ејупи-Туна, Елјеса Касо, Сузан Максут, Селпин Керим, Џенап Самет, Сузан Акбелге, Несрин Таир, Осман Али и други актери.

Театарот во 2019 година се помлади со 10 актери, кои ја продолжуваат традицијата и го збогатуваат неговиот репертоар.

Турски театар - Скопје ја негува и продукцијата за деца. Претставите за најмладите најчесто играни во претпладневниот термин, имаат деца од најразлични јазични средини.

1950-1960

Во салонот на реонскиот одбор на Четвртиот реон во скопје, вечерта на 20 јануари 1950 година, на свечен начин се одбележа денот по повод започнувањето со работа на народниот театар на албанското и турското национално малцинство. На свеченоста присуствуваа Наум Наумовски – член на Политбирото на ЦК КПМ Реис Шакири – министер во владата на НРМ; Кемал Сејфула – член на извршниот одбор на НОФ во Македонија и други. Беше најавено дека на оваа сцена ќе се при- кажуваат драмски творби од странски и домашни автори, преведени на албански и турски јазик, како и пиеси на млади писатели.1 Малцинскиот народен театар, всушност, е формиран во есента на 1949 година, од кадар од културно-уметничките друштва „јени јол“ и „емин Дураку“. За директор бил назначен Абдуш Хусеин. најважниот проблем, поточно проблеми со кои се судирал театарот во измина- тиот период е кадровскиот, репертоарскиот, како и просторниот и техничкиот. се почнало од ништо. За квалификување на кадрите веднаш по формирањето биле одржани кратки курсеви и кружоци. така се изучувале литературниот турски и ал -бан ски јазик, театарското искуство итн. во развојот на театарот помогнале и луѓе од надвор. со нивна помош и со помошта на уште некои личности од скопје, во Малцинскиот народен театар беше формиран едногодишен студиски курс, кој при- донесе младите неопитни артисти да се здобијат со знаења не само од теоријата на глумата, туку и со практично сценско мајсторство... во сезоната 1950/51 година во турската група била изведена „Мечка“ од Чехов, а со „сомнително лице“ гостувале во Битола, охрид, прилеп, радовиш, ресен, титов велес и Штип. ансамблот ги под-готвувал пиесите на Молиер „вообразен болен“, и „тартиф“, и двете во режија на Абдуш Хусеин. Малцинскиот народен театар од 1.1. до 31.12.1950 година се наоѓал на ул. 192 бр. 1 и во тоа време имал вработено 25 лица – од нив 19 биле уметници, 3 технички персонал и 3 администрација. ансамблот на овој театар од 9 јули 1950 до 10 февруари 1951 година гостувал со 20 претстави низ Македонија, кои ги виде- ле 4.790 посетители. турската драма во овој период ги прикажала и едночинките „аналфабет“ од нушиќ и „просидба“ од Чехов. во 1951 година турската група ги прикажувала пиесите „сомнително лице“, „аналфабет“, „Мува“, „светска војна“ и „Школски надзорник“. Меѓу артистите особено се истакнувале Шефки наум и Шерафетин неби. За сите актери се одржувале часови по музика (бил формиран и хор од 20 членови), часови по албански и турски јазик, курс за гримирање, за мечување, за сценски движења, за актерско мајсторство и др. турската драма на 24 ноември 1951 година ја прикажала премиерата на „по кон - дирена тиква“ од ј. с. поповиќ, во превод на турски од каим Дами. претставата била прикажана во салонот на поранешното Медицинско училиште кај иса-беговата џамија.

Во 1952 година турскиот ансамбл работел на „вообразен болен“ од Молиер и на „народен пратеник“ од нушиќ, како и на „коштана“ од Бора станковиќ. сите пиеси ги режирал директорот абдуш Хусеин. во овој тригодишен период, во двете драми биле прикажани 13 едночинки и три целовечерни претстави: „сомнително лице“, „покондирена тиква“ и „Женидба“. Бројот на посетители не бил поголем од 5.000. театарот преживувал „породилни болки“ и водел борба со „незрелоста и недо-волноста на уметничкиот персонал, со недостигот на сала со бина и реквизити, со костими и други материјали. на 8 март 1952 година премиерно била прикажана драмата „вообразен болен“ од Молиер, во салонот на народен фронт на третиот реон.

Новата зграда на Малцинскиот народен театар свечено е отворена на 8 јануари 1953 година. во театарот биле вработени 30 луѓе, а од основањето се прикажани 10 пре миери. салата на театарот во својата архитектура спаѓа во редот на најубавите театарски сали во Македонија. во неа има 650 седишта. ансамблот прикажува нај мал- ку 2 претстави седмично, а во другите денови се одржуваат друг вид приредби. во чест на отворањето на новата зграда, по многу напори, во неа биле прикажани две „солидно подготвени премиери“ – „Зулумќар“ (15.1.1953) и „Хасанагиница“ на албан- ски јазик, двете во режија на тодор николовски, „кој извонредно придонесувал во воспитувањето на младите артистички кадри во Малцинскиот народен театар“. последниве две претстави, прикажани во новата зграда на театарот, со сите пот - ребни технички можности, претставувале огромен чекор напред во уметничкото издигнување на овој колектив. тоа биле солидно подготвени претстави, во кои со квалитетна глума се истакнале Муса Халим, Шерафедин Неби, Љутви сејфула, Ангелина Џони, викторија Широка, Мухарем Шахиши, Махмуд Думани и други. са лонот на двете претстави бил преполн. публиката барала билет повеќе. на теа тарот му било сугерирано во својот совет да вклучи поголем број членови од над вор, за да му помогнат во градењето на репертоарската политика. „иднината на овој наш прв Мал - цински театар се покажа светла. во блиски денови ние ќе бидеме сведоци на нови постигања на ансамблите на театарот, на ’коштана’ од Б. станковиќ на албански и на ’ајша’ од Ќоровиќ на турски, обете во режија на тодор николовски“. Меѓутоа, на премиерата на „ајша“ очекувањата на гледачите не биле докрај исполнети. „Длабочината, топлината, уверливата наративност, потребната живост, динамика, како и тонот и глаткоста во пиесата не го нашле своето место во извед- бата“. Љутви сејфула како слуга на рашид бег, немал тешкотии, затоа што слична ролја играл и во „Зулумќар“. Бинас како другарка на ајша била еднолична. сабахат циноли како циганката „даде добра игра“; надире кемал како Хатиџа Ханум не можела да се ослободи од „шаблонската игра“; садулах Бехиќ како ибрахим „не беше оригинален и вистинит“.критиката не била задоволна од режијата. на сцена- та не се гледал секогаш единствен естетски и уметнички вкус, како да не ја водела една иста рака докрај.

на 3 јуни 1953 година била прикажана премиерата на „Женидба“ од Гогољ, во режија на абдуш Хусеин. режијата успеала „да ја почувствува и да ја потенцира фината иронија на Гогољ, држејќи се притоа до духот на текстот и извлекувајќи го од пиесата она што е битно, така што публиката доби една претстава што го има тонот и карактерот на една солидно студирана Гоголева комедија“. Многу добро биле обработени и прикажани сцените кога поткаљосин изјавува љубов, или кога настанува бркотницата пред доаѓањето на стројниците. сабахат Џиноглу (агафја) успеала коректно да го претстави ликот. „нејзините психолошки расположби, онака како што се менуваа во текот на претставата, беа целисходни“. абдуш Хусеин ја толкувал улогата на поткаљосин со „сигурна, уверлива и рутинирана глума“. Шерафедин неби (кочкарјов) реализирал улога „токму спрема концепцијата на режисерот“. наџија Хусеин (Фјокла) и Бинас сулејман (арина), „стегната и умерена секоја за себе, дадоа во улогите што од нив било барано“. Љутви сејфула (анучкин), „со фин хумор ни го претстави ликот, благодарение на неговата силна интерпрета- ција и сигурните движења и мимика“. Бехиќ (кајгана), екрем Зекирија (Жевакин) и Муса Халим (стариков), „покрај тоа што имаа зрели остварувања, се движеа под очекувањата“. во споредните улоги треба да се одбележи глумата на реџеп Зекирија, која била едноставна и со вклопени движења.

Театарот заминал на турнеја со претставите „Хасанагиница“, „Зулумќар“, „Женидба“ и „коштана“ на 8 јуни. Биле прикажани претстави во Гостивар, Дебар, стру га, охрид, прилеп, титов велес, Штип, кочани и радовиш.

Во ноември се случила и премиерата на „со сила лекар“ од Молиер, во режија на абдуш Хусеин, кој ја почувствувал „онаа фина Молиерова иронија спрема ништож носта на сите оние што не се трудат во животот да остават посветла трага. ре жисерот, особено во третиот чин, многу внимателно ги обработил моментите суштински врзани за развојот на комедијата. абдуш Хусеин (Зганарел) „со при- лично хумор, а и многу прецизно ни пружи впечатлива студија на човекот кој по силата на околностите станува лекар. треба да се одбележат и неговите хармо- нични движења, мимика и дикција“. Бинас сулејман (Мартина) дала лик на жена која се обидува во секоја ситуација да се снајде“. Шерафедин неби (валер) дал „успешна креација, благодарение на своето пластично изнесување на битните моменти во улогата“. илдис Хасанага (Жаклин), Фахри незир (лукас) ја исполниле успешно својата задача. екрем Зекирија, Љубомир Бумбиќ и Љутви сејфула „задо- волија, а особено во целисходноста на движењето и говорот, во кој имаше при- лично иронија“.најуспешното остварување во премиерата на „коштана“ од Бора станковиќ во режија на абдуш Хусеин била улогата на арсо, која ја толкувал Шерафедин неби. улогата на Митке ја толкувал Муса Халим „без подлабока психолошка продлабоче- ност. незакет јашар (коштана) со појавата одговарала на ликот. режисерот Хусеин не успеал да ја почувствува „интимната и топла атмосфера на врање“. во останати- те улоги настапиле екрем Зекирија, идриз емин, Бајрами таип, Љутви сејфула, Бедри лака, Љубиша Бумбиќ и други. сценографските решенија на тома владимирски, во основа, задоволиле.

На 3 април 1954 година, на сцената на Малцинскиот народен театар во скопје, премиерно е прикажан, на турски јазик „Жорж Данден“ од Молиер, во режија на абдуш Хусеин. со својата режија тој „неоспорно докажа видна прецизност и се - риоз на режисерска упорност“. тој лесно ги водел артистите, природно, и „успеа да ги изедначи нивните толкувања“. како Жорж Данден настапил екрем Зекирија, кој „вонредно и импресивно влијаеше толкувајќи ја насловната улога“. во другите уло - ги настапиле: Бинас сулејман, реџаи Зекирија, надире Хусеин, Бехиџе пакаштица, Бедри лама, кемал Љаша и абдуш Хусеин. „како вонредно успешна сцена го сме- там почетокот на вториот чин, разговорот меѓу слугинката клодина, која ја толку- ваше Бехиџе пакаштица, и либе, кого го толкуваше абдуш Хусеин. оваа сцена беше жива и интересна и таа кај публиката предизвика живо интересирање за развојот на дејството. Бехиџе пакаштица одигра и претстави лик на едно весело и безгриж- но девојче, кое низ животот оди секогаш насмеано и весело“. турската група на Малцинскиот народен театар во скопје ја прикажала пиесата „Големите срца“ од а. рамзи, во режија на Шерафедин неби. премиерата „се одли- кува со искрен и длабок хуманизам, третира едно интересно прашање од турското оп штество во истанбул во воена ситуација. пред нас се одвива една потресна соци - јална драма во велеградски амбиент, изградена врз проблемот: положбата на же - на та во капиталистичкото општество, кое ја присилува дури и покрај чесноста, на аморални односи со човек што е во состојба да и` го обезбеди опстанокот – инаку во прашање“.

Талентираниот актер Шерафедин неби дал „една солидна реализација и и` ос та- на верен на драмата“. рецензентот го поставува прашањето дали може да се вне-сува музика во драматичен момент. ја потенцира успешноста на изведбата на Мухлис во исполнение на Муса Халим – „пред себе имавме еден бескруполозен човек што ја подведува жената на својот пријател. низ сите ситуации Муса Халим остана доследен на својата улога, која беше изградена пластично“; за д-р регик на Ш. неби – „во неговата игра провеваше и човечко опходување и добрината и еруп- цијата на еден начин“. но, сепак, на мислење е дека тешко се успева, истовремено како режисер и актер. Муфид на екрем Зекирија бил сигурен. тој како актер ветува. Гелила на Хаџер Фетах, на места на висина, но имало моменти и на декламаторст- во. Мелика на незакет јашар „беше сугестивна“. Младата актерка покажала тенден- ција „на постепено движење напред“. ведокт на Љутви сејфула бил „богат и само- уверен младич, беше во својот елемент“. себахат Џинголу како Мис Давидсон и Мустафа рамиз, како али ефенди, слуга, „главно успеаја во својата задача“.

На 14 јануари 1955 година, турската група ја прикажала премиерата на „Белиот елен“ од в. назор, во драматизација на Ѓукиќ. ова бил прв обид во театарот да се при- каже сказна за најмладата публика. успехот на претставата го поздравиле над 900 деца, кои до крајот ја следеле премиерата со посебен интерес. пиесата била успех на целиот артистички ансамбл и на режисерот саша Маркус. „сите пет чина се успешни. преовладуваше една компактна целина. еден континуитет. ликовите на животните беа извајани интересно и прилично вешто. успешната декорација на Тома владимирски овозможи оживување на амбиентот, а со тоа се создаде и еден ретко динамичен патос на целата игра“. последните два чина биле највисоко достигање. на 19 април 1955 година, турската група ја прикажала својата втора премиера, комедијата „Заеднички стан“ од Драгутин Добричанин. не се очекувал поголем успех, ако се имал предвид малиот број актери. вистинско изненадување бил успе- хот на премиерата, која „е пишувана само за сцена, која живо влијае на гледачите, кои сакаат да видат драма која ќе ги прикаже и нивните секојдневни претставници и проблеми во животот, како што е случајот со станбеното прашање... режисерот створил вешта комбинација на претставата која предизвикува смев, а во исто време наведува на размислување, врз поодделни добро искристализирани ликови во пиесата“. посебно бил успешен последниот чин, во кој публиката пред себе гле-дала „мал, но амбициозен ансамбл, кој заеднички бара пат кон подобри остварува- ња“. рецензентот ги издвојува улогите на Муса Халим, „кој извонредно се претста- ви со улогата на Дедо Боге. За него треба да се каже дека низ целата претстава пока-жа еден свој автентичен хумористички патос“; Шерафетин неби (Драгиша) „успеал да се најде сам себеси“; Хаџер Фета (лула) „го потврди својот талент“; себахат јашар (ната) „покажа вештина во барањето подлабоко да вникне во ликот“; Биназ салих (тетка пола) „во значителна мерка задоволи“; Џихат јашар (пепи) „со својата над-ворешност успеал да проникне во ликот“; Љутви сејфула (Миша) „не го дал очеку-ваниот резултат“. во епизодни ролји настапиле идриз емин, Мустафа рамиз, Фарук огражден и рамадан Махмут.6 пред полн салон, турската група со „Џафербеговица“ постигнала „завиден успех“. пиесата била преплавена од вметнати песни и ора кои драмата ја направи- ле премногу забавна. успешна сценографија; смела режија која ја спасила претста-вата од кич. Мошне успешен Љутви сејфула, кој ја пленил публиката, потоа незакет јашар во насловната улога, и саит саити.

На самиот крај од сезоната, турската група ја прикажала премиерата на „квеј лон“, според романот на перл Бак „источен ветар – западен ветар“, во драматиза-ција на војмил рабадан. Драматизацијата успешно го пренела на сцена судирот на исток и Запад, меѓу традицијата и современоста. режисерот саша Маркус „сериоз- но пристапи кон оваа кинеска средина, а притоа не заборави драмата да ја добли- жи колку што може повеќе до нашиот гледач“. насловната улога ја играла ајтен салих „на убава актерска височина“. Шерафетин неби, како лекарот ванг кунг, „ја разбрал психологијата на оваа личност“. Хаџер јакуп, како американката Мери – „најубаво остварување во оваа претстава. оваа надарена аартистка даде сè од себе и создаде вистински тип американска жена со модерни сваќања, но чувствителна“. сценограф бил тома владимирски, а сценската музика била на кирил спировски.

Од своето формирање, Малцинскиот народен театар постигнал добри резулта-ти. создал млад способен артистички кадар, па и режисери, уметнички раководи-тели за одделни пиеси. тој, борејќи се со сите тешкотии, успеал да им ги скрши копјата на сите оние кои сакале да создадат самоволие и несогласие во колективот. веќе можело да се издвојат одделни успешно поставени и одиграни претстави, како „квеј лон“, „Монсерат“ и „Џафербеговица“. по конкурсот за прием на нови артисти, бројот на глумците изнесувал 38 члена, со желба да се зголеми на 40 за двата ансамбла. За наредната сезона се планирал курс за артистичкиот кадар, кој би ги пополнил своите знаења за театарска умет- ност, а професори би биле истакнати културни и театарски работници. За публика- та ќе се организирале разни литературни драмски вечери со избрана програма, низа весели вечери, разговори во вид на драматуршки предавања пред секоја пре- миера, разни изложби, „викенд претстави“ и слично. За драматург и режисер во театарот бил назначен саша Маркус.

Тодор николовски успешно ја драматизирал и ја режирал необјавената новела на Мустафа карахасан „сузана“. публиката со долги аплаузи ги поздравила текстот, режијата и актерската игра. премиерата на „сузана“ била изведена успешно, првин поради добро третираната и успешно разјаснетата идеја, и второ – поради колек- тивното залагање на драмскиот ансамбл за поуспешно реализирање на пиесата. артистите Шерафетин неби (ахмет-ага), Љутви сејфула (Халим-ага), Џахит јашар (аслан-бег), незакет јашар (сузана), Хаџер јакуп (Фатима) и себахет јашар „се пре- тставија со одлични креации, со што дадоа гаранција дека ’сузана’ може да при-влече публика секогаш, само ако се игра како на премиерата.10 премиерата била на 1 октомври 1955 година.

Со премиерната изведба на „расиминиот севдах“ од ахмет Муратбеговиќ, при-кажана на 18 декември 1955 година, режисерот од турската група во Малцинскиот народен театар Шерафетин неби „првпат така компактно успеал да ги реши сите сцени. инаку, досега овој талентиран артист како режисер немаше некои нарочни успеси. како и обично, на репертоарот на овој театар се поставуваат полесни пиеси, кои би привлекле што повеќе публика со просечен театарски вкус“. се истак- нуваат глумците Хусеин ахмет, Љутви сејфула, Хаџер Фетах и Џахит јашар. Младиот Хусеин ахмет, во улогата на речко, дал и повеќе од она што може да се очекува од млад актер. Љутви сејфула „ја потврди својата наклонетост за играње комични ролји“. Хаџер Фетах, како расима, прикажала обмислен лик, како што и во други улоги успевала да долови лик „на сентиментална и пргава девојка, готова да го жртвува и животот само да не го загуби својот сакан“. Џахит јашар, во улогата на расим, го потврдил правилото дека е добар во секоја улога. на крајот, рецензентот, не се согласувал со вака избраниот репертоар. „Малцинскиот народен театар веќе треба на некој начин да ја преориентира својата досегашна репертоарска полити- ка и да бара пиеси со повисок уметнички квалитет“.

Веќе наредната драма „празна лулка“, пиеса во 5 слики од современиот турски поет и драмски писател неџати Џумали, „бара“ критичарот да му оддаде призна- ние на театарот. имено, турската група со „празна лулка“ го забележала „својот најсолиден настап пред не малобројната публика од турското малцинство во скопје“. како проблем, во пиесата се третираат јуручките племиња-номади кои сè повеќе се откажуваат од селењето од едно на друго место, како и проблемот на мајката по за гу бата на единствениот син. во улогата на мајката настапила Хаџер јакуп (Фа ти ма) и постигнала голем успех: „таа од првата до последната слика на пиесата знаеше да ја доживее судбината на несреќната Фатима. психолошки најсилно доживеана беше нејзината креација во петата слика. со ова Хаџер јакуп го потврди својот не сом нен талент како артистка“. успех постигнале и Шерафетин неби и Бинас салих. Љутви сејфула со „своето симпатично присуство, најдобар успех постигна во кулминационата последна слика, кога сочувствуваше со болка-та на несреќниот али“. посебно внимание заслужуваат режијата на саша Маркус, како и сценографијата на тома владимирски и музичката обработка на јуручките песни од Живко Фирфов.

пред крајот на сезоната, турската драма при Малцинскиот народен театар пре-миерно ја извел пиесата „пат кон злосторот“ од Мишко крањец, што, според рецензентот, е „една од најслабите премиери на оваа група во последно време. Што ни покажа таа премиера? секако една расцепканост на артистичкиот колек-тив што ја загубил почвата под нозете и не можел да се најде себеси, и покрај усил-бите вложени од одделни артисти“. покрај донекаде и на места успешните креа-ции на Ше ра федин неби и Џахид јашар, „единствениот лик што на сцената успе-ваше да се одржи со својата животна верност е оној на Хаџер јакуп (ева). Другите ликови, како и костимите што не можеа да нè потсетат на времето“, го потврдиле неуспехот на сценската творба. „Мислам дека во иднина колективот на Малцинскиот народен театар треба навреме да застане пред изведбите на слаби-те премиери, и овој последен, неуспешен настап да биде добра лекција, како за режисерите, така и за артистите и управата на театарот“.

Во Малцинскиот народен театар бил намален бројот на глумците, со што се стре- мело театарот да добие физиономија на аматерски и со помал број премиери, но квалитетни изведби, да ја добие довербата на публиката. во таква ситуација, прва-та премиера на албанската (тогаш Шиптарската) група, со помош на актери од турската група, „влева надеж дека во идните остварувања на оваа сцена го отргну- ва гледачот од оној лош впечаток што го има понесено од претставите на колекти-вот во текот на изминатата сезона, што помина како најлоша“. Малцинскиот народен театар отпуштил неколцина артисти, но и поголем дел, главно талентирани актери, го напуштиле театарот. сè повеќе се заговарало театарот да прерасне во аматерски. причините, пред сè, биле од политички карак-тер, а во овој период голем број турско население емигрирало во турција. театарот останал без најверната публика и навлегол во сериозна криза. „Бисерни солзи“ е првата премиера во сезоната што се одржала пред полупра-зен салон. темата била од сказните на „1001 ноќ“ и рецензентот заклучува дека „ми се чини, турската група при Малцинскиот народен театар, сосем згрешила при изборот на оваа мошне слаба ’комедија’, подобро речено бурлеска“. Благодарение на глумците на главните улоги, „кои на секој начин гледаа да ја потенцираат пози- тивната страна на оваа пиеска-шега, се постигна некаков успех“. Хаџер јакуп, рама - дан Махмут, Мушареф прека и Бинас салих со својата актерска игра донекаде ја спа силе претставата од целосно фијаско. актерот Шерафетин неби се појавил во трикратна ролја – носител на главната улога, сценограф и режисер.

Режисерот на Молиеровите „интригите на скапен“, саша Маркус, го зачувал скапен како човек, а сите негови „измами ги зема како пат за задоволување инте- ресите на другите, а никако и на своите интереси. така, добро е решен и финишот на комедијата, кога скапен, и покрај тоа што е хуман во однос на другите, не е при- фатен ниту од оние на кои тој им помагал од сè срце, а останува сам и поаѓа да се слее со публиката“. позитивно е и оправдано поставувањето на „интригите на скапен“ на сцената на Малцинскиот народен театар. Љутви сејфула (скапен) „заслу- жува да биде истакнат како лик кој навистина животворно играше на сцената – сè до последниот миг кога скапен останува сам и напуштен од секого. Љутви сејфула даде една од своите досега најуспешни улоги на оваа сцена, со што тој одново нè увери во тоа дека е артист, и тоа талентиран, кому му лежат на срце карактерис - тични комични улоги“. во рамките на своите можности, задоволиле и рамадан Мах - мут, идриз емин, Шерафетин неби, Бинас сали, Хаџер јакуп како и Хасан Билал, де - битант на оваа сцена. „За радување е исто така настапот на Мухарем нијази (леандр), кој во иднина може да даде и повеќе од она што го даде на премиерата на ’интригите на скапен’, се разбира, со поголемо и поенергично заложување“. по повод најновата премиера, би требало да се каже дека Малцинскиот наро-ден театар почнал да покажува напредок „и раздвижување во репертоарот, и во иднина само уште еднаш можеме и на двете групи при овој колектив – турската и албанската (тогашна Шиптарска) – да им ги честитаме првите успеси со ’интригите на скапен’ и ’уличните музиканти’“.

На 17 април 1957 година управата на Малцинскиот народен театар организирала јавна дискусија за работата на театарот во следната сезона, во присуство на голем број јавни и културни работници. по краткиот извештај на директорот на театарот, Шуко авдовиќ, во кој навел дека театарот од 1950 година па до денес прикажал преку 1.200 претстави што ги посетиле повеќе од 100 000 гледачи, биле прикажани фраг-мен ти од пиесите „сопружници“, „пат кон злосторот“ и „коштана“. повеќето од дискутантите се изјасниле Малцинскиот народен театар повторно да работи како про-фесионален, а не на полуаматерска основа, а бројот на глумците од вкупно 12 врабо- тени во двете групи, да се зголеми по можност за уште толку. на прашањето дали теата рот и понатаму ќе биде финансиран од локалните органи на власта, било пред- ложено да биде финансиран од републичкиот совет за просвета и култура на нрМ, бидејќи Малцинскиот народен театар бил единствен театар од овој вид во Македонија. За изнесениот репертоар за наредната сезона, повеќето од дискутантите биле на мислење за овој важен и сериозен проблем да се организира посебна јавна дис-кусија, на која би било дискутирано за секоја пиеса одделно од предложените дела за двете групи за наредната сезона.

Малцинскиот народен театар работел со мал ансамбл. Затоа управата, имајќи го предвид тој факт, ги подготвувал едночинките „Честитам“ од трифковиќ и „про - сидба“ од Чехов. и двете пиеси биле работени „грижливо“, како од режисерот така и од глумците. општата оценка е дека „Честитам“ не е квалитетна едночинка, па би можела да се замени со некоја едночинка на нушиќ или некој друг. Двете едночин-ки траат мошне кратко, што требало да значи да им се приклучи уште една едно-чинка. режисерот Шерафетин неби во обете пиеси ги нашол „најкарактеристичните особености на ликовите“ и успеал да ги потенцира вистинските места, а особено во „просидба“ глумците оделе „по логичен пат да ги бараат своите ликови, не запаѓајќи во беспаќе и не заборавајќи дека едночинките бараат големо артистичко искуство, исто онака како и секоја нормална добра драма“. и додека во режисерската работа покажувал „сигурност и доследност“, во интерпретацијата на своите ликови степан степанович („просидба“) и спиро Гробиќ („Честитам“) бил „поблед и понесигурен“. Љутви сејфула (иван василевич) посебно се истакнал „со сета обоеност на прекрас-ниот текст и со сите нијанси на една мошне жива личност од една изминатост на русија“. Бинас сали (наталија степанова) со својата игра задоволила. незакет али (софка), слугинката, во „Честитам“, „најмногу се истакнува“. скромно но ветувачки, настапил непостојаниот член на Малцинскиот народен театар Џемаил Максут (стево Гробиќ). „во својата стандардност“ настапиле Љутви сејфула (јоаким) и Бинас сали (Мара).

Драмата „луѓе“, пред сè, го третирала проблемот на уништувањето на евреите за време на втората светска војна. режисерот предраг Дишленковиќ го направил она што го дозволувале конкретните услови на колективот и тој успеал да извлече сè што можел. покрај режисерот, за успехот на премиерата секако биле заслужни и двајцата носители на главните улоги – незакет али и Љутви сејфула. незакет, во улогата на Мајката, покажал дека и по подолгото отсуство од сцената „сè уште има вонредни артистички можности што во иднина можат да се развијат и повеќе од она што таа ги создаде во ликот на смиљка“... Љутви сејфула (Митар) со успех ја исполнил улогата, покажувајќи способност за толкување „како на комични така и на трагични драмски текстови“ и, за да го поткрепи овој свој став, критичарот ја навел неговата игра во „луѓе“ и во „скапен“. Шерафетин неби (саша) бил „симпа-тично остварување“. Бинас сали (симона) „покажа рутинерство во предавањето на ликот на девојката“. Џемаил Максут (Филип) бил „пријатно доживување и само можеме да очекуваме подобро од овој млад артист“. Мушареф прека (цаца) при- кажала мошне интересна епизода. во улогата на стефан настапил идриз емин.

Турската драма при Малцинскиот народен театар ја завршила сезоната со чет- вртата премиера „алиш“, мелодрама од Хусеин сулејман, познат по написите за историските паметници и настани. оваа драма му бил прв обид на полето на теата-рот и се покажала како мошне успешна и претставувала освежување во репертоарската политика на театарот. пиесата била градена врз „сладникава реторика“, љубовен исечок од ХIV век со богатство фолклор, народни поетски текстови, умо- творби и „особено со чист сценски говор, кој инаку во оваа куќа ретко се слуша“. настанот се случува во градот лом (Бугарија). Зејнепа е заљубена во алиш, но нејзи-ниот татко не сака да ја даде за сиромашен рибар. немоќен да се бори, алиш го напушта градот. по три години, откако и` умираат родителите, Зејнепа, во придруж -ба на својата гатачка, го бара во серез и таму дознава дека е во истанбул. кога веќе се загубени сите надежи, по игра на случајот, се среќаваат. Дебитантите во режија - та, Љутви сејфула и идриз емин, се држеле „за духот на пиесата, поставувајќи ја реа-листички, и на повеќе места со зрела сигурност“. ваквата постановка дошла најмно-гу до израз во втората слика на првиот чин и во првата слика на вториот чин, кога тие особено покажале „инвентивност и умешност во масовните сцени“. Бинас салих (Зејнепа) својата улога ја предала со „извесна“ несигурност, но во монолози- те и „психолошките контрасти“ била добра. се помнат монолозите со везената шамија и дијалогот со гатачката дека „човекот живее додека верува“ и „човекот го одржуваат страстите“ и други места. Љутви сејфула (Ќајата али-ага) и Мушереф лозана-прекиќ (дадилката назли), како носители на пиесата, успеале да ги одржат хуморот и сатирата; сејфула ги потврдил своите „творечки квалитети и убедливиот

сценски говор“, а и неговата партнерка Мушареф не заостанала зад него. Џемаил Максут (алиш) бил „доста добар и со една прецизност формиран“, но останал и „блед“ само со „единствената импозантност што улогата во себе ја носи“. стиховите што ги говорел имале повеќе „декламаторски карактер“, а понекогаш биле и „безбојни“. рецензентот посебно го истакнува настапот на ајтен салих, во две улоги, најблиската пријателка на Зејнепа и ќерката на кадијата од серез. таа и по три годи-ни отсуство од сцената, и двата лика ги оформила „со вонредна емотивност и сцен-ска сигурност“.

Шерафетин неби (налбат) бил „навистина силен и убедлив, додека настапот на Фех - ми Груби (Мехмет ага), а особено на рамадан Махмут (ашчија), бил „доста симпатичен“.19 посебен проблем за театарот претставувал салонот на киното „Братство“, во кој ги прикажувал своите претстави, така што поради кино-претставите останувале мош не малку термини за претставите на театарот. Затоа сè повеќе се говорeло и за отворање на мала сцена во која театарот непречено би ги одржувал своите прет стави.

Турскиот ансамбл на Малцинскиот народен театар ја прикажал својата втора пре миера во 1958 година – „Зона Замфирова“ од стеван сремац. режисерот Шера - фетин неби, откако успешно ја направил поделбата на улогите со мали исклучоци, „ја доловува атмосферата на делото“. Мушареф прека (Дока) со оваа улога го „беле- жи можеби својот досега највидлив успех на сцената“. Љутви сејфула, како и секо- гаш во ликовите кои носат темперамент и хумор, ги „покажува сите свои креативни можности“. незакет али (васка) улогата „ја предаде доста воздржано, но во це лост успешно“. рамадан Махмуд (Мане) го предал ликот „со сесрдно залагање“ и со сем очебијни биле позитивните одлики... Шерафетин неби (Замфир), освен како ре жи - сер, настапил и во ролја, а истовремено негова била и сценографијата. За неговата улога рецензентот пишува дека ја предал „со прилично погодени акценти“. како сце- нограф, „со сосем скромни решенија, привлечно ни го доловува бараниот амбиент“. кај ајтен салих (Зона) во почетокот се чувствува „извесна статичност“, додека во вто- риот дел нејзината улога „доаѓа до израз“. во другите улоги, со помал или поголем успех, настапиле: Бинас салих (таска), Фехми Груби (Манулач), идриз емин (коте) и други, додека општиот впечаток од претставата бил позитивен.

Турската драма на Малцинскиот народен театар, пред преполна сала, премиер-но ја прикажала втората премиера во оваа сезона, „Дали помина оттука млад човек“ од чехословачкиот писател павел Хануш, а во режија и сценографија на саша Маркус. публиката имала можност да се сретне со претстава која се разликувала од дотогашните мелодрами и битови претстави. За да ја заинтересира публи-ката, режијата ја затапила сатиричната страна на текстот, а повеќе ја потенцирала „комичната, што ја раѓаат одделни сатирични сцени. саша Маркус успеал да созда- де инвентивно решени слики во сите три чина.

Шерафетин неби се соочил со најкомплексната и најодговорна улога. „тој мора-ше да прави брзи скокови од еден до друг тип луѓе, притоа доживувајќи најразлич-ни пресврти во доживувањата на своите повеќекратни ликови, за да успее да ни ги долови наивните и чудни мечтаења на девојката Божана. Шерафетин неби слобод-но можеме да кажеме оти во оваа изведба го доживеа својот најголем успех на сце-ната. сулејман Бинас ја толкувала главната женска улога и била „мошне убедлива во предавањето на ликовите на потемпераментните девојки со кои во овие сатирич-ни сцени се сретнуваше главниот јунак на делото“ и постигнала завиден успех, што е гаранција за потенцијалните можности на оваа уметничка. комичарот Љутви сејфула во улогите на критичарите се покажа на нивото на она што го познаваме од неговите подобри настапи... Четвртата и последна улога на авторот ја предал идриз емин „воздржано и со нескриен шарм“.

Илхами Емин во првите редови на својата рецензија пишува дека премиерата на „Женачка и мажачка“ била една од послабите изведби на турската група и дека глумците не можеле да ја доловат атмосферата, да ги откријат особеностите на јази- кот на сатиричарот и хуморист јован стерија поповиќ. во последната, петта слика со вистински пресврт во дејството „публиката можеше да присуствува на уметнич- ка изведба“. режисерот тодор николовски, и покрај своето искуство, не можел да постигне подобар резултат поради „расположливиот артистички кадар, за што досега не еднаш и не на едно место е спомнато, кој не дава можност за реализира-ње на ништо повеќе“. лошата подготвеност на глумците, несовладаниот текст, неси- гурното движење на сцената, како и неупотребливиот превод, не дозволиле да се направи ништо повеќе. незакет али (Момата) „ја спасила претставата од целосно пропаѓање. таа покажала таква сигурност, што заслужила секаков респект. Шерафетин неби бил втората светла точка од оваа претстава. и тој во улогата на Младоженецот бил на завидно ниво, особено успешно маневрирајќи со пантомим- ските сцени“. Љутви сејфула (стројникот), „немаше потешка задача“, а идриз емин (нејзиниот татко) „првпат покажа смисла за нијансирање на изразот“. „стандардни“ биле Бинас салих и Мушареф лозана во две помали улоги. критичарот препорачу-ва да се отстранат „барем“ оние слабости што барале „сесрдна заложба“, за да се биде на нивото на кое публиката била свикната да ги гледа.

До воведување на киното, секоја недела двата ансамбла прикажувале по три претстави, а сега им биле одземени неколку термини. Наскоро и тој проблем се очекувало да биде решен со преуредување на новата сала во Театарот, за која Околискиот народен одбор одобрил 5.000.000 динари. и покрај фактот што во Малцинскиот народен театар во обете групи имало само 11 актери, работната атмосфера била на висина. Четворица актери од турската група и седуммина од албанската (тогашна Шиптарска) требало да подготвуваат по пет премиери годишно на обата јазика. премиерите редовно ги посетувале по околу 400 посетители. со нешто помалку публика биле посетувани и подоцнежни- те претстави. пиесата „улични музиканти“ се одржала две години на репертоарот. „самопрегорност и работливост, тоа било достаточна гаранција за натамошното движење високо горе на факелот на културата – симбол на оваа куќа што уште оддалеку се забележувал на зградата“.

Во изминатите сезони биле прикажани вкупно 32 претстави пред околу 10.000 гледачи. на турнејата по Македонија биле прикажани 16 претстави пред околу 5.000 гледачи, а на турнејата во космет – 9 претстави со преку 5.000 гледачи. според искажувањето на директорот на театарот Шуко авдовиќ, за наредната година се очекувлаа преродба, бидејќи околискиот народен одбор одобрил 5.000.000 дина-ри за адаптација на Малата сала, која би служела исклучително за прикажување теа-тарски претстави и за одржување репетиции. За во иднина наместо по една пре-тстава неделно, како што било дотогаш, ќе се прикажувале по 3–4 претстави недел-но, со што би биле задоволени барањата на публиката. репертоарот за наредната сезона сè уште не бил готов, затоа што тој бил условен со поголем број актери, а кој ќе се зголемел за десетина. се очекувало да се решат финансиските проблеми, со што би се подобрила техничката опременост на претставите, би се решил пробле-мот за преводи на драмските дела, за гостување на режисери и друго.[1]

1960-1970

Во изминатите 10 години од формирањето и развојот на Малцинскиот народен театар несебично помагале луѓе и од пошироката општествена заедница. со нивна помош, бил формиран едногодишен студиски курс, кој придонесол младите нео-питни артисти да стекнат знаења не само од теоријата на глумата, туку и со прак-тично сценско мајсторство. „на 24 април одново ќе се крене завесата на Малцинскиот народен театар, во кој секоја недела ќе се прикажуваат по 3–4 претстави. новата сала ќе му овозможи на театарот уште поубава перспектива. со засилена уметничка дејност, во иднина тој ќе настојува да се оддолжи за сето она што го има сторено заедницата за него-вото формирање, како и за постојаната грижа за неговиот развој.“

„Десетгодишнината театарот ќе ја одбележи со богата програма, а ќе започне со свеченото отворање на Малата сала што е изградена во зградата на Малцинскиот народен театар (киното ’Братство’). почетокот на прославата ќе биде на 24 април во 10 часот изутрина, кога ќе се одржи и свечена седница на театарскиот совет, а потоа ќе биде отворена изложба од работата на театарот. вечерта во 20 часот ќе започне вечер со фрагменти, на која турската и албанската (тогашна Шиптарска) драма ќе прикажат делови од драмите ’сопружници’, ’лисицата и грозјето’, ’Дали

помина оттука млад човек’ и ’пат кон злостор’, а ќе настапат и солисти на операта, како и членови на Балетот. на 25 ќе гостува народниот театар од приштина со ’разбојници’ од Шилер, а на 26 ќе гостува народниот театар од скопје со ’Д-р’ од Б. нушиќ. на 27 април турската драма ќе ја прикаже премиерата на ’слепиот’ од ведат Медим тор, а на 28 ’Души’ од петар петровиќ-пеција, во изведба на албанската (тогашна Шиптарска) драма.“

На свечената седница на театарскиот совет реферат за десетгодишната работа на театарот прочитал директорот на театарот, Шуко авдовиќ. на седницата прису-ствувале Димче Беловски, претседател на советот за култура на нрМ, авдо Џиновиќ, претставник на народниот театар од Мостар (поранешен актер во пред-военото народно позориште во скопје), и управникот на народниот театар од приштина, Хасан Меркули. по рефератот биле доделени награди, спомен-дипломи и пофалби на истакнати театарски работници и соработници на театарот. на крајот, учениците од турското училиште прикажале културно-уметничка програма, по што била отворена изложбата за дотогашната работа на театарот.

Прва премиера во 1969 година на турската трупа при театарот на малцинства-та била пиесата во три чина „слепиот“. режисерот илија Џувалековски дал сè од себе да им овозможи на „ликовите од оваа пиеса ... да дадат добри артистички остварувања“. Шерафедин неби (слепиот) „се чувствувал наполно сигурен во долову- вањето на ликот на човекот“. по него бил вреднуван „секогаш симпатичниот артист на Младинската сцена Љутви сејфула, кој кон галеријата свои успешни остварува- ња го придодава и ликот на Чичкото“. успешен бил и Бинас салих, кој ја остварил својата досега најдобра улога.

Турскиот театар ја прикажал „кула вавилонска“ од Душко роксандиќ како втора премиера во сезоната. режисер и сценограф на пиесата бил саша Маркус. За најно- вата премиера било речено дека „значи пријатно доживување во границите на претензиите на нејзиниот автор... режијата на саша Маркус... реализирала едно и полчасовна пријатна забава за гледачите“. режисерот успешно ја приспособил пие- сата кон конкретните услови на сцената. Љутви сејфула бил на нивото на своите најдобри улоги. „тој просто владееше со сцената, при што наидуваше на одличен прием кај публиката“. со мошне привлечна улога по подолга пауза се појавил и ајтен салих. со успех ги исполниле задачите и другите двајца учесници во извед- бата: Шерафетин неби и Бинас салих.

Турскиот ансамбл ја отворил сезоната со драматизираниот текст на стеван сремац „нашиот ревизор“, во режија на Мирко стефановски. критичарот е незадо- волен од изборот на пиесата. и покрај обидите на режисерот да извлече интересни детали, какви што постојат и ја освежуваат претставата, не може да се биде задово-лен. Љутви сејфула настапил во две улоги и со ликот на сирано „е едно од најсимпа-тичните остварувања во ’нашиот ревизор’, што покажува дека Љутви сејфула е артист со огромни артистички можности, на кој може да им завидува и секој реноми- ран драмски колектив“. Бинас салих (Жената на учителот) пријатно изненадила. ајтен Шик дала симпатичен лик. Џемаил Максут (капетанот) создал забележителен лик.

Успехот на најновата премиера „светилник““ од перо Будак на турската група е резултат на залагањето на сите, почнувајќи од глумците и режисерот, сè до сцено- графот и преведувачот. режисерот Мирко стефановски „до максимум ги искори-стил расположливите мошне скромни артистички сили... успевајќи да создаде пре- тстава која ќе го задоволи вкусот на публиката“. Љутви сејфула (Мате) бил најцело- сен и најубедлив. Бинас салих (луче) исто така била мошне добра и сè повеќе ги откривала своите можности. За пофалба бил и трудот на неџати Зекерија, кој успе- ал да даде „мошне течен и воедначен превод на делото“.

Ако се проследува репертоарската политика на Турската драма од првата изведбата на „Сомнително лице“ во 1950 година па сè до денес, може да се забе- лежат неколку поважни етапи во нејзиниот развиток. Ослободувајќи се од ден на ден сè посмело од присутната зависност од репертоарите на другите театри, откривајќи нови перспективи и сè посигурни насоки, Турскиот театар го поми- нуваше својот неизоден пат. Се бореше, од една страна, со неговата младост, недоволното искуство, отсуството на поголем број стручни кадри и извори за избор на драмски дела, неразвиената домашна драматургија, и, од друга стра- на,со огромниот интерес за населението и барањата да се задоволат сите струк- тури на публиката. Годините по формирањето Театарот ги поминуваше без сво - ја зграда и работеше во провизориуми, што доведуваше до репертоарски осци- лации, несигурност и пропусти. Тоа е една од причините што во почетокот се пос тавуваа пиеси гледани на сцената на МНТ, потоа поголем број актовки од Нушиќ и Чехов, некои фолклорни пиеси, мелодрами и слично. Мошне позитив- но во тој период е присуството на повеќе дела од Молиер – „Вообразен болен“, „Со сила лекар“, „Жорж Данден“ – што речито говори дека во колективот пос - тое ле амбиции да се мине на поквалитетни текстови и за сознанието дека тие се гаранција за натамошниот развој. Во 1953 година Театарот ја доби својата нова зграда лоцирана во непосредна близина на Бит-пазар, која ја дели со кино- то и библиотеката. И понатаму уште долго ќе се провлекуваат фолклорни пиеси со проблематични литературни вредности, но и сè повеќе забележителни драм ски дела, како што се „Квеј Лан“ од Перл Бак, „Монсерат“ од Роблес, „Лажго“ од Голдони и други што ќе ја навестат новата репертоарска ориентација. Во овој период имаше уште две праизведби на две драми од домашни автори – „Изгу - бениот рај“ од Муртеза Пеза и „Сузан“ од Мустафа Карахасан (1955–56).

Големата рестрикција на кадарот во 1956/57 година го довела Театарот во мошне тешка ситуација. Настанал кризен период. Се провлекле и проблематич- ни текстови, како „Два наредника“, „Улични музиканти“, „Раси миниот севдах“ итн., но се пак доминираа успешни репертоарски потези, како „Златен песок“ од Гавриловиќ, „Лисицата и грозјето“, „Пат кон злосторот“, „Светилник“, „Миран - долина“, „Скапен“ и други. Така, праизведби доживеаја делата „Алиш“ од Хусеин Сулејман (1958, 1962, 1974), „Суртук“ од Шерафетин Неби (1957/58), „Шахот-штрк“ (1960/61).

Турскиот ансамбл на Малцинскиот народен театар „мошне успешно и импре- сив но“ ја прикажал пиесата „Шахот штрк“ од илхами емин. сите артисти од соста- вот на турската драма, на чело со Шерафетин неби (Шахот), Љутви сејфула (везирот), Мухарем Шаичи (евнухот) и Џемал Максут (кашмир) „успеаја да дадат креа-ции од повисок стил и заслужено ги освоија аплаузите на премиерната претста-ва, ус пеш но режирана од саша Маркус и во убава сценографија на Тома Владимирски. За нимливите слики во изобилие бои, проследени со привлечни мелодии и јасна дик ција на интерпретаторите, го претставуваат основниот елемент од живиот по четок до малку недоречениот крај на оваа инаку мошне привлечна сценска сказна“.

Турската и албанската (тогашна Шиптарска) драма заминале на турнеја од 10 до 30 мај со претставите: „Манде“ од Марин Држиќ, „парите се отепувачка“ од ристо крле, „алиш“ од Хусеин сулејман и „Шахот-штрк“ од илхами емин. Биле посетени Гостивар, селата Боговино и Чегране, Дебар, струга, охрид, селото крање, потоа Битола, тетово, ресен и други места. прикажани биле вкупно 34 претстави со над 13.500 посетители. посебно голем интерес за претставите покажале жителите на посетените села. имало случаи кога на претставите доаѓале селани од најодда- лечените места, пешачеле и по десетина километри за да дојдат во селото каде што се одржувала претставата.33 За наредната сезона Малцинскиот народен театар предвидел да прикаже 14 премиери, од кои 4 за деца. турската група јубилејот на револуцијата ќе го одбележи со премиерата на „Златниот песок“ од Жика Гавриловиќ, а во репертоарот за следната сезона се предвидуваат: „сирото мое паметно дете“ од конфино, „Досетлива девојка“ од лопе девега, „Блудница достојна за почит“ од сартр и „Ханка“ од самоковлија, како и дет-

ските пиеси: „јуриш“ на Душан вујатовиќ и „царевата нова облека“ според андерсен. и двата ансамбла предност ќе и` дадат на домашната драма од малцински автори.

Малцинскиот народен театар со претставата „парите се отепувачка“ гостува на градилиштето на автопатот куманово, а по повод 15-годишниот јубилеј на приштинско позориште гостува со „небесен одред“ од лебовиќ-обреновиќ и „Златниот песок“ од Живорад Гавриловиќ. Договорено е гостување во улцињ, Задар, тузла и Мостар, а постојат изгледи за гостување и во Бања лука и сараево. направен е дого- вор за меѓусебни редовни гостувања на Малцинскиот народен театар на сцената на Младинско-детскиот театар и обратно. За идната година се предвидува да се примат нови актери, а ќе се распише конкурс за домашна драма. од идната година театарот ќе добие и постојан режисер, кемал лила, кој е студент на Љубљанската академија, а кој во февруари 1962 година како своја дипломска претстава ќе ја режира „Блудница достојна за почит“ од сартр. како гости ќе режираат Богољуб јефтиќ од Загреб и крум стојанов и Димитрие османли од скопје.

На „Златниот песок“ од Живоин Гавриловиќ му недостасува поголема драмска силина, „но и од овој просечен текст режисерот киро Ќортошев успеал да го извлече максимумот и гледачите ја напуштија претставата со позитивен впечаток.

Успехот на режисерот се гледа во вајањето на секој лик, а сите заедно создале ком-пактна игра која е за одбележување.“ Љутви сејфула (Шемсо) и Шерафетин неби (Богдан) успешно ги креираат лико-вите. незакет али (јака) и Џемаил Максут (Бошњак) се исто така мошне добро уиг-рани. во другите улоги успешно настапуваат ајтен Шик, Мејди Барактари, Фехми Груби и Хајредин Гаши.

Во последните две години финансиската состојба во Малцинскиот театар поле-ка почнала да се средува, за разлика отпорано. Било крајно време да се посвети поголема грижа за несоодветната состојба со фундусот на декорот, реквизитите, гардеробата, како и за конечно комплетирање на двете драмски групи со потреб- ниот број уметнички и технички персонал. театарот, поради малите можности уште повеќе да ја подобри финансиската положба, побарал учество и на републиката, поточно сакал да стане републичка установа. од распишаниот конкурс за артисти, комисијата предложила 6–7 пријавени кандидати кои поседувале квалитети за артисти. Меѓутоа, околијата немала пари за ова, а немала пари и за турнеите по селата на околијата и низ републиката. неколку години се правеле напори театарот да добие камион и автобус, или едното или другото, со што гостувањата би биле поевтини. акутен проблем бил станбеното прашање, без чие решавање не било можно нормално функционирање на театарот... во Малцинскиот народен театар, на турската сцена, по четврти пат била поста- вена „коштана“ од Бора станковиќ. „овојпат таа минува во знакот на еден мошне добро остварен лик, кој треба да се издвои како посебен квалитет на изведбата, а тоа е ликот на Митке во исполнение на Љутви сејфула“. тој и порано ја има играно истата улога но овојпат ја „надраснува“, така што неговите креативни можности доаѓаат до полн израз во оваа изведба на „коштана“. режијата на тодор николовски била „коректна“, како и ликовите на Џемаил Максут (аџи тома), Шерафетин неби (арсо), Марк Марку (Гркљан), незакет али (коштана). Љутви сејфула „создава лик кој по силината слободно може да се мери со најдобро реализираните ликови на Митке кај нас“.

Режисерот тодор николовски во постановката на „Ханка“ со турскиот ансамбл при Малцинскиот народен театар се движи „воздржано, но доволно функционал - но“. тоа смирено ги потенцира „битовите елементи на делото при оживувањето на главните ликови“. преводот на неџати Зекерија е добар и сценски динамичен „но недоволно усогласен со циганскиот жаргон, така што се добива впечаток дека сите зборуваат на најчист литературен турски јазик. ајтен Шик (Ханка) „успешно ја доло- вува комплицираната личност. таа е еднакво убедлива како во движењето на сце- ната, така и во својот сигурен сценски говор“.

Џемаил Максут (сејдо) „постепено се формира како солиден артист. До неодам- на артист со скромни уметнички квалитети, тој сè повеќе нè убедува во своите креа-тивни можности“. За Шерафетин неби (Мечкарот) пишува: „интересно е дека нави- дум мала, сосем неважна улога неочекувано го претставува најсимпатичното арти-стичко остварување во ’Ханка’, со што на дело е потврдена старата вистина дека не постојат мали и големи улоги, туку добри и лоши артисти“. Задоволуваат и улогите на незакет али, Љутви сејфула, Мехди Бајрактари. ре - цен зентот, голема реткост во театарската критика, посебно го истакнува осветли- телот ахмет сабит, „со чија заслуга сите 4 слики добија во поефектното оживување на дејството“.

За турските деца прикажана е пиесата „јуриш“ од Душан вујатовиќ, во режија на спасе нелов. пиесата ја гледале 1101 ученик од училиштата „тефејуз“ и „вук кара - џиќ“ во скопје. Детските претстави на турски и албански јазик се прикажани 10 пати. на 16 мај е прикажана „коштана“ за наставниците.

На својата турнеја низ Македонија, Малцинскиот народен театар прикажал 40 претстави. „не можевме да ги задоволиме желбите на сите оние кои сакаа во нив- ниот град или село да приредиме повеќе претстави, бидејќи со тоа би ни се нару- шил планот на турнејата“, вели директорот на театарот Шуко авдовиќ. „како во гра- довите така и во селата, особено теарце, сараќино, Боговиње, Чегране, вруток итн., бевме пречекувани повеќе одошто можевме да се надеваме. во некои села пре- тстави одржувавме и пред повеќе од илјада гледачи“. особена помош за организи- рање на настапите и прибирање на публика имаат од селските учители.. следната премиера е „слава и осаменост“ според расказот „патувањето на алија Ѓерѓелез“ од иво андриќ, а во адаптација на иљами емин и режија на илија Џувалековски. романтична љубов помеѓу тахир и Зухра, источничка варијанта на ромео и јулија, народска распеаност и филозофско размислување исполнето со афоризми, изреки и поговорки. режијата и драматизацијата со желба кон „што е можно поефектно драмско боење на настаните и ликовите, кое може да се смета за успех на постановката. се избегнува препотенцираната разводнетост и сентиментал- ност, а нивната отсутност е надополнета со давање низа детали кои го донесуваат пред гледачот светот на сарајот на Баба-хан, кој врие од интриги и меѓусебни озбо-рувања, а и пресметки, и сè ова успешно вкомпонирано околу прекрасната љубов- на приказна за тахир и Зухра, овие двајца бесмртни љубовници од истокот, како сличните истории за лејла и Меџнун, Ферхати и Ширин и уште толку други“. публиката, на која и` е позната приказната, топло ја прима претставата, а и затоа што сценографијата на тома владимирски и костимите на рада петрова помагаат да се почувствува амбиентот на сарајот. успехот би бил поголем ако заради десет- те слики претставата не е развлечена и не изгледа расцепкано. посебно одбеле-жување заслужува Љутви сејфула (назим), Шерафетин неби (везир), Џемаил Максут (карабатир), Мехди Бајрактари (тахир), Фехми Груби (Батир), Бинас Шик (јилдиз), ајтен Шик (Зухра). привлечно се претставуваат и најмалите „артисти“ Фирдауз неби (тахир на мали години) и Махмут Ѓукшен (малата Зухра). во пре- тставата не треба да се заборави придонесот на неџати Зекерија за преводот на текстот и стиховите.

Турската група уште во декември или во почетокот на јануари требало да ја при-каже премиерата на „слава и осаменост“ според новела на андриќ. се очекувало да почнат и подготовките на детската пиеса „царевата нова облека“ според андер - сен. потоа турската група ќе започне со подготовката на сартровата „Блудница достојна за почит“ или „Моето бебе“ од Жак конфино. Малцинскиот народен театар го зголемил бројот на своите редовни претстави, односно покрај по трите редовни, неделно се одржувале и по две претстави за уче- ници. Малцинскиот народен театар бил во контакт со Македонскиот народен теа- тар за настапи на одделни ансамбли на сцената на Малцинскиот народен театар. Меѓу првите премиери на турскиот ансамбл при Малцинскиот народен театар пред десетина години била „сомнително лице“ од нушиќ, а сегашната изведба била во нова режисерска и сценографска концепција, како и со нова поделба на улоги- те. новина во оваа постановка бил новиот приод кон делото, исмевање на сурово-ста, тапоглавоста и глупоста на полицискиот апарат на предвоена србија... петре прличко во својата концепција ја „потенцира сатиричната нишка на делото, при кое комичните ситуации би биле само затоа за да ги исполнат оние места каде што би се почувствувало извесно развлекување и монотонија во расветлувањето на

настаните и ликовите“. Заслуга за успехот на претставата, покрај режисерот петре прличко, имал и Љутви сејфула (јеротие), чиј лик можело слободно да се вброи во најдобрите „улоги од репертоарот на овој талентиран артист. Неговата доминација над другите улоги била толку очигледна, што тоа на крајот придонесло и другите протагонисти да се чувствуваат некако поповлечени во себе“. За одбележување била играта на рамадан Махмут (Жика) и донекаде на незакет али (Марица), на Џемаил Максут (виќо) и Зија Бериша (јоса). „во целост ’сом ни тел -

но лице’ на сцената на Малцинскиот народен театар претставува солиден труд на своите реализатори“.

Малцинскиот народен театар секоја сезона поставува и по едно дело наменето за најмладите, кое честопати го гледаат и возрасните. режисерот спасе нелов рекол дека во пиесата „царевата нова облека“ се исмејуваат глупоста и ограниче-носта на власта и здравиот разум и смислата за хумор кај народот. во интерпрета-цијата настојувал да го прикаже стилот на комедијата дел арте кој бил погоден за ваков вид пиеси. костимографот рада петрова изјавила дека костимите ги решава-ла повеќе „имагинарно, но сепак како точка за тргнување ми служеа костимите од периодот на кинеската династија Минг. во моите костими има доста стилизација, накитеност, која одговара на една бајка, и доста фантазија“. глумците присутни во редакцијата на „нова Македонија“ Љутви сејфула, Шерафетин неби и Мејди Бајрак - тари го истакнале настојувањето на театарот редовно да поставува детски пиеси на својата сцена.

Концепцијата на режисерот спасе нелов била не само да забавува туку да го на - тера гледачот да размислува по претставата. претставата имала динамична мизан-сцена и со неочекуваните режиски решенија ја издигнал на завидно ниво. нај ус - пешен бил ликот што го остварил Љутви сејфулах (Чин) кој со усет за духовитост „а посебно со потцртување на комичноста во текстот тој покажа дека спрема услови- те умее да биде колку трагичар толку и комичар“. најсимпатична улога била онаа на Шерафетин неби (царот). „тој релјефно ја извајал оваа навидум споредна улога, така што секоја негова појава предизвикуваше задоволство и одобрување“. успешно се претставиле и Фехми Груби (Фах), Џемаил Максут (Шен) и ајтен Шик (царицата). „Шареникавоста на костимите на рада петрова и стилизираната сценогра- фија на трајче јанчевски многу придонесоа за убавиот успех на оваа претстава“.

Катастрофалниот земјотрес на 26 јули ја урна зградата на театарот. ансамблот се лоцира под шатори во сарај, каде што беа сместени и другите театри. оттаму секој посебно настапуваше по шаторските населби во градот и околината каде што беа сместени граѓаните на скопје. Да се направат напори за составување репертоар што ќе одговара на различ- ните афинитети и вкусови, и тоа: за градската, за селската работничка публика и за школска младина, како и за учениците во осмолетки. пронаоѓање нови форми за привлекување на публиката, а една од тие е отворањето сцена сред чаршијата во летната сезона – од рана пролет па до доцна есен на отворено, во ановите како што е капан-ан, кој треба да се адаптира и да се приспособи како туристичка атракција. Да се зголеми бројот на артисти и во обете драми да изнесува по 15 артисти, или во двете драми да има 30 артисти. Да се изнајдат можности за поголем број претстави в град, в село, по школите, претпријатијата и фабриките. До пред извесно време не била извесна судбината на зградата на Малцинскиот народен театар и на киното „Братство“ во скопје. најпосле, деновиве е одлучено зградата на Малцинскиот народен театар да се урне во март оваа година. вработените во театарот се наоѓаат во мошне тешка ситуација, без простории, без работа на двете драми.

Во деновите кога се решава дали да се урне зградата на Малцинскиот народен театар, двата ансамбла засилено ги подготвуваат своите премиери, без да знаат каде ќе најдат простор за прикажување. турскиот ансамбл ја подготвува претста-вата „Човек без лице“ од Шерафетин неби, во негова режија. тоа е мелодрамски текст, проследен со пеење. во моментов не се решени повеќе суштински прашања. „имено неговата постојана локација и неговото име: Малцински театар, кој ни најмалку не одговара на нашите уставни одредби. кај нас нема малцинство, туку народности и затоа оваа културна институција би требало што поскоро да добие соодветно име. се очекува во најскоро време да се објави како ќе се вика сегаш- ниот Малцински театар“.

„Човек без лице“ од Шерафетин неби е мелодрама со сериозни внатрешни судири. „тоа е слика на едно одамна одминато време, исполнето со социјални про-тивречности во кои е испреплетена љубовта меѓу двајца млади“. претставата пре- тставувала „една хомогена сценска изведба што спаѓа меѓу најуспешните оства- рувања на сцената на Малцинскиот народен театар“. покрај Шерафетин неби, во претставата се истакнале и незакет али, радмила Максути и Љутви сејфула. во другите улоги настапиле Бинас сали, Дијана вокши и енвер Дардишта.

Во двете етапи на турнејата која траела 34 дена, почнувајќи од април па сè до крајот на јуни, Малцинскиот народен театар се претставил пред публиката во градовите и селата на тетовска, охридска и Битолска околија. Било решено е тој да работи во салата на работничкиот дом сè до изградбата на новиот театар. турската драма планирала да ги подготви: „протекција“ од Бранислав нушиќ, „измама“ од Глишиќ, „скапен“ од Молиер, „коштана“ од Бора станковиќ и две детски пиеси од Младен Широла. како режисери, покрај Ќемал лила било договорено да се ангажираат гости од приштина, Белград. Малцинскиот наро- ден театар годинава ќе работел со ансамбл зголемен со уште 8 артисти и ком-плетен технички персонал. во план било и гостување во нр Бугарија со „сомнително лице“ и со „кош та на“, како и нивно гостување во скопје. постоела голема надеж кај вработените дека до крајот на годината ќе се најдат во новиот монтажен театар, чија изградба почнала неодамна, во непосредна близина на

јаја-пашината џамија. во овој привремен објект се надевале дека ќе можат нор-мално да работат.

Меѓутоа, пристигнала неочекувана и неверојатна вест дека Малцинскиот народен театар нема да се гради како монтажен театар. преселувањето од сала во сала ќе продолжело до 1966 година кога, според плановите, би била готова ѕидана зграда на театарот. веднаш по земјотресот, кога се планирале двата денес речиси готови театри, во план била и изградба на монтажен театар и за Малцинскиот народен театар. но, поради постојаното одложување на изградба-та на двата театра се донело решение да се гради ѕидана зграда, бидејќи време-то на траење на градбата на монтажен театар не било ништо покрстко. ова решение на управата на Мал цин ски от народен театар го прифатиле во Градското собрание и така било договорено да се распише конкурс за проект на идната зграда на театарот. До крајот на 1966 година, Малцинскиот народен теа- тар би бил единствен патувачки театар во земјата, а за таа цел театарот набавил автобус и своите технички уреди ги приспособил за ваква работа. во скопје ќе прикажувал претстави во салата на работничкиот дом, во училиштето „Даме Груев“ и училиштето во населбата Бутел. театарот требало се пресе ли од импро-визираните бараки на местото на поранешната зграда, каде што добил поголе-ми монтажни објекти, во кои имало доволно место да ги врши сите подготовки до конечното давање претстава. во моментот само Малцинскиот народен театар прикажувал претстави во скопје. албанската драма веќе ја дала премиерата на „нита“ од јосип креља, а турската „Доживувањата на скапен“ од Молиер. во под-готовка биле „по полноќ“ на албански јазик и „јуриш“ за детската сцена.46 турската драма премиерно ја извела „Чудак“ од назим Хикмет, претстава во која како режисер дебитирал кемал лила.

Во текот на 1965 година бројот на вработените варирал. во почетокот биле вра-ботени 54 лица, додека на 31.12.1965 година тој број изнесувал 49. во групата на оние на кои им бил откажан работниот однос се нашол и поранешниот директор на установата Шукри авдовиќ, кој од 1.8.1965 година, по свое барање, заради одење на нова должност, бил ослободен од страна на советот на театарот и на истата сед- ница, со важност од 1.9.1965 година за в.д. директор бил назначен Мирко сте фа - новски, драмски режисер во театарот. турската драма имала 11 артисти, од кои 4 жени, еден суфлер, а албанската имала 10 артисти, од кои 5 жени и еден суфлер. За обете драми имало само еден инспициент и двајца режисери кои не биле врзани за драмите, туку работеле и во едната и во другата драма. Било потребно секоја драма да има по 15 актери најмалку, потоа костимограф, сценограф, лектор и друго. струч но-техничкиот, административниот и помошниот персонал бил единствен за двете драми. и овде бројот бил недоволен. во состав на театарот биле службите: Шивална – машка и женска, гардероба, реквизита, електричар и изведувачкиот дог - рамаџиски и сликарски дел, како и постојниот возен парк од две моторни возила. постојните служби биле слабо опремени и без позајмувања од други театри не биле во состојба да ги обезбедат претставите. посебна тешкотија претставувал пре- ведувачкиот кадар за пиеси, така што често се случувало да не може да се постави делото поради непреведување, или пролонгирање на роковите. театарскиот совет броел 22 члена, од кои 15 избрани од колективот, а 7 делеги- рани од Градското собрание. управниот одбор броел 6 члена и 6 заменици. на состаноците се третирале проблемите околу локацијата на новиот театар, финан- сиските проблеми, годишните планови и завршната сметка, систематизацијата, промената на името на театарот, организирањето прослава за 15-годишнината, реклама, избори, гостувања во срМ, космет и нр Бугарија, моторни возила и потре- бата од нив, награди, разрешувања, именувања и друго. во текот на сезоната 1964/65 биле прикажани 8 премиери, а биле изведени 71 претстава со 27.843 посетители. во текот на 1965 година прикажани биле 8 премиери (по 4 секоја драма), со вкупно 99 претстави, и тоа во: скопје 19 со 3.640 гледачи; ср Македонија 52 со 15.660 гледачи; космет 4 со 1.200 гледачи, нр Бугарија 13 претстави со 10.200 гле- дачи. За време на редовната турнеја низ Македонија, биле посетени повеќе од 30 села и центри, како: тетовско, Гостиварско, кичевско, Дебарско, струшко, охрид - ско, ресенско, Битолско и кумановско. албанската (тогашна Шиптарска) драма при- кажала вкупно 75 претстави со 20.575 гледачи, а турската 24 претстави со 11.550 гледачи.

Во текот на јули 1965 година театарот со турската драма му ја вратил посетата на естрадниот театар „васил Друмов“ од коларовград, каде што прикажале прет - ста ви, како и во разград, трговиште, русе, силистра, толбухин и провадија. на тур-нејата биле прикажани претставите „коштана“ и „Чудак“ „Чудак“ била во режија на кемал лила, негово прво режирање, односно дебитирање како режисер.. во текот на јуни, естрадниот театар „васил Друмев“ од Бугарија и` гостувал на турската драма и претстави прикажале, покрај во скопје, во приштина, призрен, тетово, Гостивар, охрид и Битола. тој театар прикажувал и естрадна програма. неопходно било потребно да се реши прашањето за директор, за постојана сала и сцена, да се забрза проектот за новиот театар, да се среди финансиската положба, да се обезбедат определен број станови, да се средат личните доходи, да се донесат основните правни акти и да се распише конкурс за пополнување на потребните работни места. премиерите на „нажалена фамилија“ и на „Малите птичари“ се планирало да се одржат во салата на работничкиот дом и во англиските монтажни училишта со добри сали, односно во училиштата „Живко Брајковски“ во Бутел, „Даме Груев“ во Чаир и „тефејуз“ на Бит-пазар. изведбите немало да се ограничат само на овие пунктови. новите изведби ќе биле прикажани и во простории на Железарницата, стакларницата, оХис, слога, Маврово, Гранит, Бетон, потоа во радуша, јегуновце и Генерал јанковиќ, како и во селата синѓелиќ, сарај, студеничани и Глумово. театарот бил сместен во монтажни бараки кои овозможувале таму да се под- готвуваат претставите, а генералните проби и настапите биле во работничкиот дом. Малцинскиот народен театар на 15 септември заминал на турнеја низ Македонија, да посети 27 градови и села во републиката. премиерите „вистината е мртва“ и „крвави свадби“ се одржале во салата на народниот театар во скопје. на 28 март 1966 година е отворена новата адаптирана сала на театарот на албанската (тогашна шиптарска) и турската народност во партерот на зградата на општествените организации (работнички дом). новиот салон на театарот, со привре- мен карактер, можел да прими 206 посетители. по тој повод, премиерно била при- кажана пиесата „Мртвите не плаќаат данок“ од италијанскиот писател никола Манцари, а во режија на Мирко стефановски. на свеченото отворање на новата сала, присуствувале повеќе општествено-политички, јавни и културни работници, меѓу кои и кемал сејфула, азем Зулфиќари, осман Мифтари, реис Шакири, Благој попов, Љупчо ставрев, Хамзи река, Ѓоко Георгиевски и други. на премиерата на „насилникот од тороз“ присуствувал и авторот на пиесата, азиз несин. тој е истакнат писател и е претседател на Здружението на писателите на турција. во пиесата настапиле артистите Салаетин Билал, Љутви сејфула, радмила Максут, Мезакет али и други.

Главна личност во „насилникот од тороз“ е нури сајнер, мал цариградски пен- зионер кој ќе доживее низа комични ситуации и покрај неговата природа ќе се откријат и други од светот, кои очигледно не му се многу при срце на авторот. тоа е светот на богатите, полицијата, како и политичко-партискиот живот во оваа земја. тој како комедиограф се јавува како смел изобличувач на негативното во својата околина и во своето време.

Режисерот кемал лила настојувал „што почисто да се пласира на сцената комич- ниот збор на авторот и во една специјална ситуација што повеќе да се види тра- гичната судбина на малиот турски човек и на неговата фамилија. во тој поглед, таа имаше убави моменти. се истакнувале улогите на Љутви сејфула (нури сајнер). рамадан Махмут и на младата сузан Максут.

Шерафетин неби на текстот „украдена принцеза“ му пришол со поголема сме- лост, внесол проекции, светлосно звучни ефекти и послободни мизансценски решенија, да гради спектакл-бајка. тој со сигурност го водел дејството и успеал да создаде претстава „која е далеку над тоа – само да се гледа“. од ликовите во прв ред биле Љутви сејфула (раскажувачот), Џемаил Максут (лу Ху), Мушареф прекиќ. посебно интересни биле остварувањата на Салаетин Билал (Хај Ху), енвер Беџет, радмила Максут, Феми Груби (Херолд). во претставата дебитирала и младата емина јашар (ти ви), „донесувајќи на сцената квалитети за кои раководството на театарот во иднина треба да пројави поголемо интересирање“.

Во текот на 1966 година, просечниот број вработени работници варирал од нај - малку 48 до најмногу 53. последниот број е состојбата на 31.12.1966 година. во по - четокот на 1966 година било пристапено кон адаптација на долната сала во новиот работнички дом, а за потребите на театарот. адаптацијата ја извршило прет при - јатието „јавор“ од скопје. при крајот на 1966 година советот назначил двајца артисти, еден перикер-гри- мер, еден дрводелец за обработка декор, еден сликар-изведувач. останало во 1967 година да се зголеми бројот на артисти за двете драми како и бројот на суфлери, инспициент, лектори и други. во адаптираниот салон сцената била со мали димензии. Десната страна на сало- нот била застаклена површина, така што морало да се затемнува со завеси. ви си - ната на сцената била 4 метри, а отворот на порталот висок 3,5 метри и широк 7,35 метри. во склоп на сцената се наоѓале само две гримиорни и една мала репети- циона просторија за проби „на маса“. обата ансамбла имале заедничка дирекција и технички служби (со три работилници), дрводелска, шивачка и сликарско ателје. во текот на годината, според, статистичките податоци кои се веродостојни, одиг- рани се: „Златно јајце“ – 27 претстави со 9110 гледачи; „нита“– 2 претстави во скоп је со 750 гледачи и 19 на гостување со 4.577 гледачи; „коштана“– 6 претстави со 1.750 гледачи; „вистината е мртва“– 1 претстава во скопје со 300 гледачи и 2 на гостување со 780 гледачи; „крвави свадби“ – 3 претстави во скопје со 800 гледачи и 2 на госту-вање со 780 гледачи; „Мртвите не плаќаат данок“ – 9 претстави во скопје со 1.703 гле- дачи и 2 на гостување со 750 гледачи; „Дванаесетта ноќ“ – 4 претстави со 649 гледачи; „украдениот принц“ – 13 претстави во скопје со 2.396 гледачи и 8 на гостување со 1.771 гледач; „сопружници“ – 1 претстава во скопје со 212 гледачи и 8 на гостување со 1.501 гледачи; „насилникот од торез“ – 1 претстава со 210 гледачи.

Во текот на 1967 година во театарот биле вработени 52 работника, од кои во албанската (тогашна Шиптарска) драма 13, во турската 13, во техничката служба 14 и во општиот сектор, заедно се режисерите, 12 работника. театарот претставите ги прикажува во приспособен салон на работничкиот дом. управата, односно оп - штиот сектор и работилниците се сместени во бараки, додека магацинскиот прос - тор се наоѓал во Момин поток под хангари. од ова се гледа дека театарот функ цио- нирал на три локации, прилично оддалечени една од друга. во составот на драмите имало вкупно 26 члена, плус двајца режисери кои, спо- ред статутот на театарот, работеле и дејствувале како посебни единки, а во послед- но време имале и свои раководители на драми; за наредната година се зазел став и финансирањето да се евидентира по работни единици. во предлог-програмата за работа во 1967 година било предвидено да се прика- жат 12 премиери, по 6 секоја драма, и да се одржат 110 претстави, од кои 70 ал - банската (тогашна Шиптарска) драма и 40 турската во градското подрачје. во 1967 година реализирани се 141 претстава со 28.950 посетители сметајќи ги градот, републикава, косово и нр Бугарија, со просек по 205 посетители на секоја претстава:

Во скопје и во неговото подрачје биле прикажани 98 претстави со 12.177 гледа- чи; во ср Македонија – 22 претстави со 7.974 гледачи; во косово – 4 претстави со 1.500 гледачи; и во нр Бугарија – 17 претстави со 6.600 гледачи. во Македонија и во косово гостувал естрадниот театар од нр Бугарија крџали, кој прикажал 13 претстави со 5.900 посетители, а публиката не е пресметана во гор- ните показатели. естрадниот театар од крџали гостувал со две претстави, и тоа со: „естрадна програма на песни и танци“, како и со оперетата „ако не таа, другата“, од 6 до 19 септември. во скопје биле 2 претстави со 500 посетители, во приштина две, како и во призрен, со по 100 посетители во секој град. Биле посетени и: косовска Митровица со две претстави и 600 гледачи, тетово со една претстава и 500 гледа- чи, Гостивар со 1 претстава и 500 гледачи, струга со 1 претстава и 400 гледачи, охрид со 1 претстава и 600 гледачи и Битола со 1 претстава и 700 гледачи. на турнејата низ нр Бугарија, театарот гостувал од 5 до 20 октомври, каде што биле прикажани 17 претстави со посетеност од 6.600 гледачи. со претставите „коштана“ од Бора станковиќ и „налани“ од неџати Џумали, театарот ги посетил градовите: Момчиловград (2 претстави со 800 гледачи), ардино (2 претстави со 600 гледачи), крумовград (2 претстави со 800 гледачи), крџали (4 претстави со 2000 гле- дачи) и по една претстава во јамбол (250 гледачи), сливен (200 гледачи), асеновград (500 гледачи), пловдив (150 гледачи), пештера (500 гледачи), Хармонли (500 гледачи) и Хасково (500 гледачи). За изградба на новиот театар била одобрена сума од 5.000.000 динари. Била оп ределена и локација во месноста Бит-пазар, склучен договор со Заводот за стан- бено и комунално стопанисување за расчистување на локацијата и стручен надзор. склучен бил и договор со проектантското претпријатие „пелагонија“ за изработка на идеен главен проект. обезбедени биле консултанти за проектот: Бојан ступица и Душан Шевиќ од Белград. премиерата на „слава или заборавениот човек“ забе- лежала убави резултати во показот на психата на главните ликови, обременета со извесна тежина: „особено во сугерирањето на тешка атмосфера на измрдани одно- си во едно семејство од повисок општествен ранг, како и во остварувањето на една театарска претстава од гледна точка на сценска професионалност, мошне допад- лива“. резултатите биле послаби во попрецизното психолошко сенчење на лико- вите. Љутви сејфула (Хирургот) задоволил во партиите во кои имало повеќе акција. Мушареф прекиќ (Жената маќеа) значителен придонес дала во сугерирањето на тешката атмосфера во семејството, како и сузана Максут (Ќерката) и Мехди Бај рак - тари (асистентот). од другите протагонисти, поуспешни биле Феми Груби (при - служникот) и селаетин Билал (Фоторепортерот). премиерната изведба поминала „под знакот на еден несомнен успех на театарот на албанската (тогашна Шип - тарска) и турската драма во оваа сезона и уште еднаш ни ги откри убавите режи- серски заложби на кемал лила“.

Во својата зазбивтаност да го надомести она што го загуби поради адаптацијата на салонот, турската драма ја прикажа „Џафербеговица“ од расим Филиповиќ. тоа е четврта премиера во еден релативно мошне краток период. пиесата била повла- дување на дел од публиката навикната на мелодрама и фолклор. тоа е сценска илуст рација на песната „откако је Бања лука постала“, во која се пее за младата и убава вдовица на Џафер бег чија рака ја запросува дури и сараевскиот кадија, но таа го одбила и го зела бањалучкиот бекрија. поинтересно остварување кое се издвојувало било она на Љутви сејфула (Мејди ага), кој со Џемаил Максут во слич- на улога „внесуваше најмногу живост на сцената“. од другите улоги позабележли- ви биле оние на Махмут рамадан и Феми Груби „кој внесуваше најмногу драматич- ност во претставата. сценографијата на сегашната сцена во работничкиот дом, во кој привремено работи театарот, ’дејствуваше прилично тесно’. режисер на пре- тставата е Шерафетин неби“.

Пиесата „налани“ претставува „весела сценска игра од животот на современото турско село, која се наоѓа некаде на средината меѓу комедијата и фарсата. во неа заплетот е умешно сочинет, особено во првиот дел, некои појави од турскиот бит кои во делото стојат повеќе како доказ на една ситуација одошто како критика“. но, сепак, комедиографските елементи доминирале над фарсичните. режисерот кемал лила го поставил делото како весела сценска игра, со цел да развесели и засмее. тоа го направил преку солидно конципирани ликови: „стили- зирана и прецизно изведена сценографија и колоритни костими. селскиот анадол- ски жаргон, применет само во акцентацијата на фразата како и во присуството на кларинетистот пред почетокот на секој чин, внесувале определена атмосфера. Забелешка се прави за извесна недоследност во стилот оти режијата немала довол- но смелост фарсата да ја примени во позначајна мера, така што делото претежно си останува како комедија во која одвреме навреме мешале фарсични елементи. од артистичкиот ансамбл, се издвојувале Љутви сејфула (селски кмет) и Му ша - реф прекиќ (вдовицата), потоа незакет али (есма), сузана Максут (сехер). сим - патични улоги оствариле Салаетин Билал (осман), Мехди Бајрактари (али) и Џема -ил Максут (омер). како кларинетист се појавил Феми Груби. комедијата „налани“ на турската сцена „претставува една солидно изведена претстава, навистина без пого-леми претензии, но во секој случај пријатна за гледање“.

Естрадниот состав на турското население при Драматичен театар – крџали (нр Бугарија), во времето од 15 до 27 септември, прикажал претстави во: призрен, приштина, косовска Митровица, тетово, Гостивар, струга, охрид и Битола. Гостите ја прикажувале претставата „ако не таа, друга“ од узеир Хаџибеков, естраден спек- такл на турски песни и танци, а во режија на Мустафа алиев. естрадниот спектакл на турски танци и песни во режија на Мустафа алиев пре- тставувал пријатно изненадување и освежување за нашата публика. турската драма со претставите „коштана“ и „налани“ се вратила од турнејата во Бугарија. Шеснаесет претстави биле прикажани во крџали, крумовград, Момчиловград, пештера, пловдив, асеновград, ардино, јамбол, сливен, Хармонли и Хасково, кои доживеале голем успех и вонредно добар прием кај публиката на сите сцени на кои биле изведувани. носителите на главните улоги во „коштана“ незакет али, Љутви сејфула, рамадан Махмут, Мушареф прекиќ, Мехди Бајрактари и Шерафедин неби и во „налани“ незакет али, сузана Максут, Мушареф прекиќ,Салаетин Билал, Мехди Бајрактари, Љутви сејфула и Џемаил Максут на сите пре- тстави ја добиле неподелената симпатија на публиката, додека кемал лила се вра-тил со пофалби за режијата. театарот заминал на гостување во нр Бугарија на 5.10.1967 година.

по премиерата на „оскар“ од клод Мание, требало да биде прикажана премие- рата на „славеј“, трета премиера во сезоната. всушност, „славеј“ (во изведба на тур - ската драма) бил премиерно прикажан на 6.11. во режија на Мирко стефановски, а носители на главните улоги биле рамадан Махмут, Мејди Бајрактари, Љутви сејфула, Џемаил Максут, Шерафетдин неби, Салаетин Билал, енвер Беџети, сузана Максут и незакет али.

Театарот во текот на 1967 година во скопје и во градското подрачје прикажал 98 претстави на кои присуствувале 12.177 посетители; низ републикава – 22 пре- тстави со 7.974 посетители; во косово – 4 претстави со 1.500 посетители; во нр Бугарија – 17 претстави со 6.600 посетители. артистичкиот ансамбл мошне совесно и успешно ги остварил задачите и при-кажал претстава („сомнително лице“) прилично изедначена и сценски мошне доте-рана, иако на моменти се претерувало во гегот и стремежот за комика. се изд во ју -вале Љутви сејфула (јеротие), сузана Максут (Марица), рамадан Махмут (Жика) и Зија Бериша (јосо), какои и Шерафетин неби (Жуниќ).

Љутви сејфула постигнал најзначајно остварување, иако секогаш пред себе го имал јеротие на петре прличко. тој бездруго заслужува мошне висока оцена. саша Маркус ја поставил детската пиеса „Мешлото, видлестиот и Долгавецот“, во декор и костими на семожни стилови од рококо фризури до битлс перики, од селс- ка шубара до фармерки. вештерката наместо метла има правосмукалка и во својот стан има слика од пикасо. во музичкиот фон се слуша музика од оперите „кар мен“ и „риголето“. претставата ја подготвуваат и турската и албанската драма и глумците се избирани со слична физичка конституција за да не се шијат повеќе костими. тоа е приказна за тројца добродушни луѓе, маѓосница и девојка која на крајот ќе биде спа- сена од магијата. како и кај сите приказни, доброто го победува злото. театарот на народностите на репертоарен план направил уште еден сериозен потфат поставувајќи ја пиесата „сите мои синови“. тоа било убава ориентација, зошто тоа претставувало чекор со две значајни компоненти „од една страна, да се задово-лува и да се подига вкусот на публиката, а од друга да се проверуваат вистинските вредности на артистичкиот и другиот ансамбл на театарот“. Мирко стефановски е познат „како приврзаник на едно нагласено и сфаќање за ангажиран театар“. тој настојувал да извлече што повеќе од артистичката носивост на носителите на улоги- те и да оствари претстава во која ќе се почувствува современа америка, но и која ќе претставува обвинување против оние на кои бизнисот им е поважен, често и од животот на луѓето. артистичката екипа дисциплинирано ја следела таа насока и вло- жувала максимум напори за да се справи што поуспешно со текстот кон кој сите се однесувале со голем респект. „токму таквиот однос донесе резултати што во некои пунктови беа и над она што претставува просек во овој театар“. улогата на рамадан Махмут (Џое келер) претставувала несомнен успех и едно од поуспешните остварувања. посебно истакнување заслужувала и Мејди Бајрактари (крис келер).

На 18 мај во турција, во анкара, театарот ја прикажал првата претстава „налани“ од современиот турски писател неџати Џумали. покрај големиот број јавни и кул- турни работници, претставата во салонот на државниот театар ја гледале повеќе сенатори, народни пратеници, како и доселеници од нашата земја. на Фестивалот присуствувале и претседателот на големото собрание на турција Ферух Бозбејли, Министерот за информации и туризам куршаг, поранешниот претседател на тур - ци ја инени и други. присутен на претставата бил и југословенскиот амбасадор во тур ција Милич Бугарчиќ. публиката со голем интерес ја следела претставата, позд - равувајќи ги артистите повеќепати со аплауз. југословенскиот амбасадор во сво ја - та резиденција приредил прием за голем број најистакнати претставници на оп - штест вениот живот на анкара. ансамблот го посетил Мавзолејот на кемал ататурк и положил венец. скопските уметници го посетиле и турското министерство за надворешни работи, а попладнето државниот театар од анкара, во чест на своите гости, ја прикажал пиесата „Хенрих 4“ од луиџи пирандело, по што директорот при-редил коктел. на претставата и на приемот бил министерот за надворешни работи на турција Чалајангил. на 19 мај била прикажана и втората претстава – „сомни - телно лице“ од Бранислав нушиќ, а утредента заминувале за измир, исто така да прикажат две претстави. само весникот „улус“ објавил кратка белешка за гостува- њето, посебно подвлекувајќи ја успешната претстава, како и големиот интерес што таа го предизвикала.

Ттурнејата на театарот траела 15 дена. по анкара, претставите „налани“ и „сом - ни телно лице“ биле прикажани во измир, Бурса и во истанбул. Министерот за над-ворешни работи за гостите приредил ручек во репрезентативниот хотел на Босфор „тарабија“, а нашиот конзул во истанбул приредил коктел. прием во чест на теа та - рот од скопје приредил и валијата на Бурса, со поддршка на Министерството за над ворешни работи. Гостувањето било во рамките на југословенско-турската кон- венција за културна соработка, а членовите на оваа Драма првпат гостувале во својата матица – република турција.

Анкарскиот весник „ватан“ посебно ја нагласил успешната режиска концепција на кемал лила за поставувањето на „налани“, а им оддал признание на артистите за успешно извршената задача, како и за чистотата на јазикот. во почетокот на идната сезона, анкарскиот Државен театар ќе му ја врати посетата на театарот на народ- ностите и покрај во скопје ќе гостува и во охрид, Битола, Гостивар, тетово, приш - тина и призрен со претставите „Магбет“ и „лудиот ибраим“. како последна премиера во оваа сезона турската драма ја прикажала коме- дијата на карло Голдони „итра вдовица“. режисерот саша Маркус одел комедијата да претставува спој на лесна и комична игра, „со елементи што ќе значат поцврсто и поосмислено определување како на ликовите во пиесата, така и на ситуациите

помеѓу нив“. иако ова создава впечаток на неизедначеност во стилот на претставата, што е точно, но е и причина претставата да тече поживо и поинтересно. незакет али (розаура) внесува воздржаност и „природен шарм“. Љутви сејфула (арлекин) играл нашински, „љутвиевски забавувач“ со балкански фолклор. сузан Максут (Марионет) имала најсолидно артистичко остварување во претставата. Мушареф прекиќ (елеонора) била „мошне успешна и необично ефектна“. Мајди Бајрактари (рунбив) го предал ликот со чувство за сценска мерка и разбирање, така што тој „беше еден од најјасно конципираните и мошне сигурно извајаните ликови“. со здржаност и ненаметливост го толкувал ликот и Салаетин Билал (неро).

На 17 септември со претставата „Хенри 4“ од луиџи пирандело, во салонот на Мнт, артистите од Државниот театар од анкара ја започнале својата турнеја, при што се претставиле и пред публиката во Битола, охрид, приштина, призрен и Белград. театарот бил гостин на турската драма. поделени во две групи, ја прика- жале и драмата „Гозба во кафеаната“од сабахатин кудрет аксал. во „Хенри 4“, во режија на гостинот од италија Маурицио скапарло, главната улога ја толкувал денес најголемиот турски драмски актер Џунеј Ѓокчер. на гос ту- ва њата во повеќе европски земји, Гекчер има добиено значајни пофалби од рецен- зентите на многу весници. претставата „Гозба во кафеана“ ја поставил Мелек екте. Двете претстави било планирано да се прикажат во скопје и во приштина, а во дру- гите градови по една. турнејата завршила на 28 септември со претставата „Гозба во кафеана“ во скопје. Генералниот конзул на турција во скопје г-дин осман Башман со сопругата во хотелот „Метропол“ приредил прием по повод гостувањето на Државниот театар од анкара. театарот ја одбележал 100-годишнината од раѓањето на пирандело со премиерната изведба на „Хенри 4“. Младиот италијански режисер Маурицио ска -по ри и сценографот роберто Франко на претставата и` дале современ призвук од ас пект „на најновите светски животни сфаќања и манифестации“. Џунеет Ѓокшер на улогата и` дал креативен приод и сензибилитет, во доловувањето, дури и на нави-дум и неважни манифестации на бившиот лудак, кој под маската на императорот ја извршува правдата со убиството на соперникот, за да ја игра потоа пак улогата на луд. Џунеет Гекчер „трагикомичната личност на Хенри 4 ја издигнува до совршена креација, достојна само за ретки сценски уметници“. во целост имавме импресив- на средба со Државниот театар од анкара, во очекување на втората претстава „Гозба во кафеана“.

Со претставата „Гозба во кафеана“, одржана на 27 и 28 септември, завршило првото гостување на турскиот државен театар од анкара. пиесата била современа камерна фарса во која се прикажани перипетиите на двајца млади за чие зближу- вање е потребен посредник, во случајот келнерот во кафеаната. пиесата има жив хумор со разновидни пресврти на кои им недостига смелост за да ги искажат свои- те чувства. на крајот сè се средува и љубовта ќе триумфира. режисерот Мелек окте создал стилски чиста претстава со мошне инвентивни мизансценски решенија, со рафален ритам-дијалог, при што артистите демонстрира- ле висока техника на говорот. тој ја градел претставата со прецизност, со „дискретна стилизираност на ликовите и со развиено чувство за суптилен хумор, во резултат на што се дојде до тоа претставата да изгледа чисто и ненаметливо“. Муарем еси (келнер) „успеа главно успешно да се справи со својата задача“. Ѓулѓун кутлу (Жената) „со многу умешност и сценски шарм ни се претстави како актерка со сериозни креа- тивни можности“. керим авшар (Мажот) „може да се смета како најцелосно оствару- вање на оваа претстава. неговиот лик, дискретно стилизиран, а донесен преку една жива и пластична игра, дејствуваше сочно и приемливо“ авшар се претставил како комплетен актер со „брилијантна дикција и смисла за висококвалитетен хумор“.

На сцената на турската драма, по комедијата „налани“ од турскиот писател неџати Џумали, била прикажана и премиерата на „скали“ од назим куршунлу, турски писател, а во режија на кемал лила. „скали“ се свртени кон социјалните проб - леми, осуда на неправдите што се прават спрема малиот човек во денешна турција. се говори за напорите на еден пензионер да го оствари сонот во стари денови да има свој стан. сонот нема да се оствари поради друг човек кој немилосрдно се искачува на општествените скалила. се добива впечаток дека „скали“, како и „налани“, е скромно сценско дело, „чие значење би требало да се бара пред сè како запознавање со современите текови во турската драматургија, особено во комедиографската, како и со начинот на кој во современа турција се третираат некои општествени проблеми од страна на тур- ските литерати“.

Режисерот кемал лила настојувал да оствари чиста претстава со тежиште врз комедиографските елементи на текстот. во настојувањето како да застанал на пол- пат, повлечен од социјалниот аспект на комедијата, па се добива впечаток на хете-рогеност, на наизменично менување на комедијата со сентиментална трагика на старите Хамди и Шефика. Љутви сејфула (Хамди) ја толкувал улогата во препознатлив манир, не „нас то ју - вајќи многу да внесе некои понови елементи во својот артистички израз“. незакет али (Шефика) „внесуваше убава доза на непосредна искреност поради што играше мошне уверливо на сцената“. Мејди Бајрактари, како бескрупулозниот али со стре- меж на остварување на мошне јасно конципиран лик. во другите улоги настапиле Салаетин Билал, сузан Максут, Шерафетин неби, Феми Груби и енвер Бехчет.

Во најновата и последна премиера за оваа година на турската драма – „Череп“ од назим Хикмет, режисерот кемал лила во разговор со новинарот вели дека дејството на драмата се случува во триесеттите години. претставата ја гради со сти-лизирана концепција, ја акцентира хуманоста кај луѓето. еден лекар открил лек против туберкулозата, но определени луѓе не ја прифаќаат новината затоа што напредокот за нив значи загрозување на нивните интереси. лекарот умира, но неговото дело останува. во претставата учествувале Љутви сејфула, Шерафетин неби, Мушареф прекиќ, сузан Максут, Џемаил Максут, Салаетин Билал, Мејди Бајрактари, незакет али, рамадан Махмуд, Феми Груби, енвер Беџет и јилдиз ајредин. сценограф на „Череп“ бил панче Минов, кој неодамна на оваа сцена за „виулица“ ја направи својата прва сценографија.

Турската драма во 1968 година гостувала со претставата „скали“ во Битола (18.11) пред 150 гледачи, во ресен (19.11.) пред 120 гледачи, во Гостивар (22.11.) пред 130 гледачи, во тетово (23.11.) пред 100 гледачи и со претставата „Хајди“ во Битола на 18.11. пред 320 гледачи, во ресен на 19.11. пред 350 гледачи, во врапчиште на 21.11. пред 200 гледачи, во Гостивар на 22.11. пред 400 гледачи и во тетово на 23.11. пред 200 гледачи.

пред крајот на 1968 година турската драма на театарот на народностите пре-миерно ја извел „Череп“ од назим Хикмет, по „Чудак“ и „слава“ од претходните години. Хикмет и во оваа пиеса пред сè е поет кој го интересираат социјалните про- блеми. иако има мелодрамски елементи, претставата била прикажана во сосема прифатлив облик. „тоа беше претстава солидно градена што се одликуваше со убав ритам, претстава која особено во првиот дел имаше завиден професионален шарм. Мрежата што се плетеше околу трагичната судбина на професорот и сцените во паркот и кафезот беа највредните достигања во претставата.“ Љутви сејфула (д-р Далбанеза) со подискретни средства го доловил ликот „па дури и во моментите на најголема психолошка напнатост, што придонесе неговата трагична судбина да изгледа поуверливо, како и за тоа поетичните моменти од текстот да бидат повеќе зачувани“. со дискретна игра се одликувале и сузана Максут (ќерката на докторот), рамадан Махмут (педро) како и Салаетин Билал и Мехди Мајрактари. перфектна била незакет али (вратарка), а значајно остварување имала Мушареф прекиќ. Забележлив бил и придонесот на Шерафетин неби (наумничавиот човек).

„Отуѓени“ („јабанџилар“) е модерно сценско дело, драматизирана поезија или сценска поезија во проза. тоа се фрагменти земени од секојдневниот живот, и тоа во една фаза од тој живот, времето кога животот меѓу мажот и жената во брачните рамки доаѓа до постојани расправии и кога обете страни копнеат за мир и разби- рање, а до тоа никогаш не доаѓа и ќе се почувствуваат туѓинци во сопствениот дом. Мажот и жената ќе се чувствуваат туѓинци и спрема својот син, студент и неговата девојка, па на некој начин текстот има карактер на судир меѓу две генерации, што уште повеќе ја зголемува оддалеченоста, како и чувството на осаменост. режисерот кемал лила има слух и смисла за вакви дела. во неговата режија немало патос, туку градење на претстава во која надворешните ефекти се потиснувани на заден план. се видела порафинирана игра на четворица артисти: Џемаил Максут и Мушареф лозана (Мажот и Жената) и Мејди Бајрактари и сузан Максут (синот и Девојката), што претставувало пријатно изненадување, како и завидно темпо, па дури и ритам. независно од сè, „првото сценско дело на илјами емин претставува сериозен обид да се пишува кај нас на помодерен начин за потребите на театарот. не треба да се испушти од вид дека во тој обид се постигнати и резултати што заслу- жуваат признание и претставуваат пријатно изненадување“.

Втората премиера – „Џумбуш“ од томе арсовски, не е неговата „Бумеранг“. режисерот османли не ја гледал претставата во Драмскиот театар и се договориле со авторот да изменат повеќе работи. Задоволен е што авторот арсовски ги усвоил неговите сугестии и така се добил поинаков текст од оној на „Бумеранг“. За изведбата на „Џумбуш“ била додадена нова сцена, а поголемиот дел од пре- тставата се одвивал во партерот, како и на балконот што се протегал по должината на целата лева страна од салонот на театарот. таквиот простор создал можност и гледачите да станат учесници во џумбушот како пототално замислена забава. врската со театарот низ вековите режијата ја барала и во костимите во кои бил облечен хорот што ги исполнувал музичките и балетските точки. иницирањето на ромео и јулија од пештерско време до денес, со музиката на Љубомир Бранѓолица, во која покрај модерниот ритам имаше и моменти што потсетуваа на турски ориентален мелос и сценографијата на Бранко костовски која рационално го искори-сти просторот, се добила претстава чија основна цел и била да забави и разоноди. „тоа беше претстава што за турскиот театар претставува несомнен и значаен успех, која сигурно ќе наиде и на адекватен прием кај неговата публика“. сузан Максут и Салаетин Билал играле мошне симпатично, а другите „покажаа прилична сигурност во вајањето комични ликови“.

Кон крајот на јуни турската драма на театарот на народностите гостувала во тузла, сараево и Мостар со претставата „Џумбуш“ од томе арсовски. првпат театарот гостувал во овие градови, каде што прикажал три претстави. „не е прв пат како се констатира дека театрите кои го негуваат јазикот и културата на нашите народности дејствуваат зачудувачки професионално. судејќи по претставата „Џумбуш“ на томе арсовски, подготвени сме да веруваме дека и турската драма е една од оние професионални театарски дружини кои не егзистираат само од потребата за просветување и културно дејствување, туку поради евидентни про- фесионални амбиции во негување на своите традиции на добар театар. турската драма од скопје има во своите редови и солидни професионалци. тоа првенстве- но се однесува на Љутви сејфула и рамадан Махмут, како и на надарените млади артисти сузан Максут и Салаетин Билал“.

Режисерот Мирко стефановски по повод најновата премиера на турската драма „Човек од Марс“ од Драгутин Добричанин се раководел од две причини – да пружи пријатна забава и да навлезе подлабоко во односите на едно семејство и во нивна- та психа. тој посмело интервенирал во текстот, го ослободил од некои наивности, на делото му дал карактер на сонување и се обидел ликовите поцврсто да ги кон- ци пира. ова се покажало како оправдано, што се гледа главно во задоволувачките резултати. „тоа беше изведба пријатна за гледање и во некои свои насоки мошне интересна, пред сè поради успешното доловување на амбиентот во кој се одвива- ше претставата, дотолку повеќе што сцената не дава некои поголеми можности во тој правец. како забава, односно како поигрување на сцена, претставата беше уба - во и чисто градена и наспроти задоцнетото поставување гледачите можеа од срце и слатко да се смеат“. За позитивниот впечаток заслужни биле и артистите. „сите тие мошне слободно се движеа во еден текст и во еден стил кој очигледно им одго- вараа. Заслугата на режијата треба да се бара и во тоа што најде мера во таа игра“.

Крум Стојанов, како гостин, ја поставил пиесата „крвави свадби“ од лорка. „оваа пиеса содржи демонска сила, која ги движи луѓето меѓу бујната страст и гордоста“. Функцијата на сосетката, девојката и слугинката е уривачкото дејство на средината. сите тие се поврзани со единствена цел – кобност. тоа е како една душа во разни тела. режисерот тука ја наоѓа идејата петте улоги да ги креира една актерка. во претставата среќно се избегнати натурализмот и мелодрамата и тоа било доволно за позитивниот впечаток. покрај ова, сериозно внимание заслужувале и артистичките креации на Мушареф лозана (Мајката) и сабина ајрула (Девојката), Мејди Бајрактари (леонардо). ликовите биле исполнети „со мошне скудни средства и без вообичаено расфрлање на сцената... и едно свесно и нагонски потиснување на липањето пред таа зла коб на човекот и смртта воопшто“. крум стојанов успеал од ансамблот да извлече „до максимум сценски сокови“. јилдиз Хајредин (Жената на леонардо) пријатно изненадила во ненаметливоста и спонтаноста, што придонеле во забележлива мерка за драматиката во претставата и во навестувањето на злата коб.[2]

1970-1980

Турската драма секоја сезона, веќе четири години, прикажува по една драма на назим Хикмет. овојпат, во почетокот на годината ја прикажала премиерно „легенда за љубовта“ („Ферхат и Ширин“), драматизација на познатата источничка сказна за силата на љубовта и за смислата на жртвувањето за друг. режисерот кемал лила „како да се заморил или се заситил од авторот и во својата режија внел онолку колку што знае и умее во својот занает“. претставата немала доволно ритам, вистинско темпо, доста развлечена, а и некои ликови не биле најсигурно конципирани. претставата се колебала меѓу сценска сказна и драмска изведба со ангажирана порака. во тоа се состоела причината за да не се согледа вистинската потреба на Хикмет да ја драматизира сказната. Мејди Бајрактари (Ферхат) и Сузан Максут (Ширин) на убедлив начин ја откри- ле заемната љубов. Мушереф Лозана (царицата) најмногу се колебала меѓу нејзи- ниот драмски фах и сценската сказна. Рамадан Махмут (везирот), Љутви Сејфула (непознатиот) и незакет али (Дадилката), како и Фехми Груби, Шерефетин Неби0 и енвер Бехчет „остварија коректни сценски ликови“.

Драмата „страв“ од турскиот писател орхан асена, во режија на кемал лила, сака да го отвори прашањето на односот меѓу човекот и масите кога тој е носител на некоја голема идеја и ги предводи. тој е смел додека и` верува на својата борба и додека таа трае. „страв“ претставува, главно, размислување на стравот во чове- кот, иако тоа размислување е поставено во цврсти и конкретни рамки во кои се содржани сите карактеристики на едно сценско дело. авторот не го интересира толку она што било, па и непосредната причина за состојбата, колку состојбата на ликот што ја разгледува херојот со тешка рана, но не смртоносна. него го снашле тешки маки во минатото, а и оние што ќе уследат од оние што го гонат. наполно ќе се разочара и од тие што биле и се бореле со него, па ќе се повлече како сосема друг човек. во таква состојба ќе биде убиен од жената која не можела да го задржи за себе, за да биде зачуван како митологизиран херој. претставата била играна повеќе со толкување на нештата, отколку да се размислува за нив. ликовите биле дадени „низ еден стремеж тие да бидат психолошки доловени, дури и доживеани, а не да бидат објаснети, за да се разбере полесно нивната состојба, а со тоа и теза- та на авторот. „страв“ е една од најсолидните и најгрижливо градени претстави во последно време на турската сцена“. кај Љутви Сејфула (тој) имало најмногу стремеж за психолошко доживување. на сличен начин улогите ги играла Шерафетин неби (новинарот) и сузана Макуст (Жената). Мушереф Лозана (старицата) настојувала преку смирена и достоинстве- на игра „да го дофати суштинското во човекот“. Џемаил Максут и Зекир Сипахи (поручници), првиот стандардно, а вториот на начин „кој сè повеќе ги открива него- вите сценски можности“.62 комедијата „конкурс“ ги обиколувала театрите во Македонија веќе десетина години, а популарна била и во другите републики. причината за тоа била потреба- та од домашна комедија на современа тема и актуелна по содржина. на турската сцена дошла со задоцнување. режисерот саша Маркус се нашол пред загатката како да извлече смеа од пуб- ликата од текст што е застарен и со надминати литературни и театарски реквизити и што треба да направи за да добие претставата актуелно значење? тој направил две работи. Застарените реквизити ги заменил со нови и современи и ја подвлекол антибирократската потка. крајот го изменила сценографијата, таа била дадена во хиперболизиран вид. „најубави резултати се постигнати таму каде што комиката беше поцврсто заснована, а нејзиниот интензитет – најголем (бркотијата со докто- рот), како и во моментите кога артистите играа поспонтано, или кога правеа пого- леми и поосмислени напори за поизразита комичарска интерпретација на своите улоги (монолозите на незакет али во улогата на Милева)“. пиесата „цвеќарот али“ од Хасан Мерџан, новинар роден во призрен, веќе десет години живее и работи во скопје, носи ориентален печат, а со неа тој деби- тира на сцената на турската драма. тоа е „приказна за едно мало сокаче во едно мало гратче, некаде во светот“ вели авторот. али цвеќарот и молерот Баданџи, обични мали луѓе, кои животот го живеат на обичен, ориентално обоен начин, првиот со цвеќињата што ги произведува и продава по улиците, а вториот со ракијата што меѓу две бојосувања ја испива, наоѓајќи и двојцата утеха во неа. тие не се ниту навредени, ниту обесправени. опседнати се со минатото. Додека едниот се сеќава на покојната жена како и на залудниот мерак по вдовицата ајша, вториот живее со спомените од младоста, која никогаш нема да се врати. сличен на нив, погласен во својот копнеж по животот е коџа осман, херој на улицата и поранешен сопруг на ќерката на ајша, кој не може да ја прежали љубовта кон својата пора- нешна сопруга и наоѓа лек во пиењето. ајша и ќерка и` , желни за живот, но истовремено и преплашени од него, ги носат во себе грижите и стравот. Драмата е во луѓето и неа ја носи секој од нив пред загат- ката на животот. цвеќарот али „мислам дека ќе биде најблизок до вистината, пре- тставува пасажи или фрагменти за осаменоста на човекот, во кој се чувствува еден несомнен поетски пристап. Многу дијалози се изречени преку стихови“. режисерот кемал лила одел кон тоа „недоволната кохезиона поврзаност на дра- мата да ја спои во што поцврста сценска целина, а на ликовите, кои страдаат од недо- волна сценичност, да им даде што поуверлив сценски облик, запоставувајќи ги, се разбира, поетските пасажи во текстот и поетското во ликовите. во целина наспроти универзалното значење, претставата беше градена со помош на еден поизразит ориентален фон и во неа покрај присуството поезија можеа да се почувствуваат и неколку ликови, интересни, но сценски недоволно издвоени еден од друг“.

Рамадан Махмут (Баданџи) „гореше пред животот на најуверлив и најсуптилен начин“. Шерафедин неби (али) „беше обоен со една трогнувачка човечка добрина и несреќа“. Џемаил Максут (коџа осман), Сузан Максут (Ќерката) и Мушареф Лозана (ајша) успешно настапиле.

На 12 ноември претпладнето во скопје, претседателот на Главниот одбор на синдикатите Павле Давков го поставил камен-темелникот на новата зграда на театарот на народностите. новата зграда е сместена веднаш зад Бит-пазар, речиси на истото место на стариот театар. изградбата треба да биде готова за една година, а обезбедени се 1 милијарда стари динари. „Земјотресот во 1963 година повторно ја доведува Турската драма во тешка положба. Зградата е урната и повторно се работи во провизориуми. Театарот е сместен во две бараки. Двата ансамбла почнуваат со проби на претставите „Крвави свадби“ од Лорка и „Вистината е мртва“од Емануел Раблес, а премиери- те беа прикажани на сцената на МНТ. Со овие претстави Театарот ги навести своите нови амбиции, сè повеќе се осамостојува, давајќи им предност на квали- тетните современи автори. Со влегувањето во салонот на Работничкиот дом, Театарот ја започнува сво - јата, во репертоарска смисла, најзрела етапа. Сè посмело се поставуваат домаш- ни автори (Муртеза Пеза, Илхами Емин, Адем Гајтани, Хасан Мерџан, Шаиќи Ај - ди ни, Н. Мустафа), а во репертоарот значајно место заземаат делата на Шекспир, Ибзен, Чехов, Горки, Островски, Милер, Брехт, Софокле, Еврипид, Олби, Сартр и други. Во овој период Турската драма му се оддолжува на Назим Хикмет со тос што секоја сезона поставува по едно негово дело. Згора на тоа, на репертоарот сè повеќе се присутни Ристо Крле, Васил Иљоски, Коле Чашуле, Томе Арсовски и редица други југословенски автори. Почнуваат сè почестите контакти со теат- рите од Албанија и од Турција, што ќе доведе до заемни гостувања и сè почесто поставување и гостување на турски режисери и пиеси. Исто така, станува редовна практика во репертоарот да бидат застапени детски пиеси.

И покрај големите тешкотии со кои се среќава театарот на народностите (несо- одветна сцена и сала, застарен мебел и реквизит) и понатаму настојува да презен- тира сè поразновидна програма. на ваквата макотрпност ќе се ставело крај во 1971 година, кога во употреба ќе им се предаде новата зграда. Градбата на театарот ја изведува Градежното претпријатие „илинден“. За неговата градба ќе се потрошат над милијарда и двесте милиони динари. сега доаѓало на ред техничкото опрему- вање на зградата, светлосниот парк на сцената, машинскиот дел и други технички угодности. Грабнувајќи го мечот од раката на еден од војниците, храбрата мајка се против- ставува на врбувањето на нејзините двајца синови да стапат во редовите на војска- та. Бертолд Брехт преку историскиот приказ на триесетгодишните војни од XVII век, во драмата „Мајка храброст“ ја изнесува вековната омраза на луѓето спрема суро- востите на војната. улогата на храбрата мајка ја толкувала Мушереф Лозана. нека е проклета војната, е пораката на делото – вели режисерот сашо Маркус, кој е изненаден од ентузијазмот со кој работел колективот на турската драма, бидејќи единствено ваквиот начин на работа е условот нешто да се постигне. такво доближување имало и на изведбата на турската сцена. Маркус се послу- жил со својата некогашна адаптација, сведувајќи ја на половина “...и пишувајќи сè, по сила на околностите, од услугите на нејзините сонгови, така карактеристични за целокупното Брехтово драмско творештво...“ но, сепак тој останал верен на Брехт, што било и незначајно во овој сериозен и одговорен потфат на Маркус „...Многу елементи од етиката на Мајката и од борбата на човекот воопшто, беа донесени на сцената сосема уверливо, паѓање во некаков сентиментализам немаше во поочиг- леден облик...“. играта на глумците била насочена главно кон принципите на Брехтовиот театар. во играта на Мушереф Лозана бил евидентен солиден резултат, „поизразит брехтовски лик донела себахат Хајрула (ивет), додека Сузан Максут (катрин) на ликот му вдахнала сосема уверливи човечки особини. во другите улоги успешно настапиле: Љутви Сејфула (ашчијата), Рамадан Махмут (поштарот), Фехми Груби (лајош), Салаетин Билал (ајлиф), како и Незакет Али0, Џемаил Максут, Шерафетин Неби и Зекир Сипахи.64 во средината на април била обновена драмата „налани“ од неџати Џемаил, во режија на кемал лила. Главните улоги ги толкувале: Мушереф Лозана, Салаетин Билал и Сузана Максут. на 7 мај на сцената се очекувало да гостува турскиот држа- вен театар од анкара со две претстави. Гостувањето било резултат на заемната соработка со народниот театар од Мостар. на гостувањето во југославија, Државниот театар ќе гостувал во Мостар, призрен и скопје. по повод гостувањето, на 6 мај во салонот на театарот ќе се приреди поетска вечер на која млади поети ќе читаат поезија на турски јазик. на 7 мај премиерно е изведена пиесата „омер и Мерима“ од Мирослав Беловиќ и стеван пешиќ. приказната не била поврзана со времето. „...таа се случувала вчера, се случува денес, можеби и утре. оваа појдовна поставка ми овозможи на материјалот да му се приближам од повеќе гледишта. во мене тоа создаде низа раз- мислувања при градењето на концепцијата и за тоа која варијанта да ја усвојам...“ режисерот дефинитивно ќе се определи поетскиот збор да го презентира во чиста форма со прецизни патишта, зборот на авторите да дојде до сетилата на гледачите. темата на љубовта со времето ја менувала формата, но никогаш суштината... „се обидувам да презентирам уште една варијанта, на сето она што го носиме во себе како стремеж, како сон недосонуван“, вели режисерот Мирко Стефановски. „треба да сме задоволни со играта, пред сè на Сузан Максут и Салаетин Билал, ...кои осо- бено во првиот дел на прилично лесен начин ја донесоа љубовта меѓу омер и Мерима. убава доза на искрена љубов прикажа и сабина ајрула...“ најголемо драм- ско оправдување имало во ликот на мајката исмета, што ја играла Мушареф лозана и успешно го дала. Од пред неколку месеци на чело на театарот на народностите, како вршител на должноста директор, бил назначен Џевдет Мустафа. во турската драмска група биле преземени чекори ученици турци со завршено средно образование да се испраќаат на академијата за филм, театар и телевизија. тоа би било полесно, со оглед на тоа што и во скопје се планирало да се отвори ваква академија. од пред две години, некои од артистите биле испраќани на спе- цијализација во турција. на 23 декември турскиот театар премиерно ја прикажал комедијата „свеќата изгасна“ од Џелал Музахипзаде. режисерот бил гостин од Градскиот театар од истанбул, сами ајаноглу, по чиј избор се поставило делото. овој автор кај нас не е преведуван. Делото обработува настан од пред три века. во сплет со хумор, човеч- ка слабост, верска заслепеност во расплетот се откриваат вистинските намери на „учениот“ дервиш. авторот го става на потсмев тогашното општество. авторот починал во 1953 година, во 91. година од својот живот. иницијативата што потекнала од скопје за воспоставување соработка меѓу тур- ската народност во југославија со матичната земја турција била за поздравување и треба и понатаму обострано да се негува. првото гостување од турција било тројно – автор, режисер и сценограф, кој бил и костимограф, со што соработката на културен план се поставила на повисоко ниво. Гостувањето дало убави и значајни резултати. Било презентирано оригинал-но дело во кое е извршен среќен спој меѓу традиционалниот турски театар караѓоз и орта-ојуни и европскиот од поново време. авторот бил артист кој добро ја позна- вал сцената и напишал пиеса податлива за неа. „... режисерот се потрудил да нè доведе во што почист турски театар, традиционалниот, со видливи настојувања играта на артистите да ја канализира во почист, подоследен вид“, од што произлег- ле сосем солидни резултати кои не само што пружиле „...увид во турскиот театар, туку и ни открија поинакви и поголеми можности кај одделни артисти на скопската турска драма, првпат во вакви размери...“ пред сè се мислело на незакет али и јилдиз рифат. незакет али „...никогаш досега не сме ја виделе во една таква сценска разиграност да донесе еден толку доследен ненаметлив комичен лик каква што беше нејзината Шетарет. со леснотија и ненаметливост се одликувала и играта на јилдиз рифат (небибе), во која покажала најголеми резултати откако е во театарот. се издвојувало и остварувањето на енвер Бехчет (Муштак) дадено преку стилизира- на импровизација. и во другите улоги биле постигнати солидни резултати, особено Љутви Сејфула, околу кого се вртела целата комедија, потем Мушереф Лозана (пембе), Џемаил Максут (нихани). сценографијата, како и режијата, успешно и наг- ледно воведувале во овој вид театар. успешно биле исполнети музичките пасажи од претставата, кои доловувале моменти од верски обреди на исламска секта, на која и` припаѓал обичајот со гас- нењето на свеќата врз кој е направен еден од главните заплети, што требало осо- бено да се истакне.

Пред крајот на 1971 година премиерно била изведена комедијата „насрадин- оџа“ од илхами емин, поет со лирски вкус, кој имал големи амбиции кога се зафа- тил со својот втор сценски текст. пишувал комедија што ќе нема за цел само да на - смее, туку и сериозно да проговори за животот и човекот воопшто, а за тоа му послужил материјал од дамнешното минато, сврзано за турската националност на која и` припаѓал – преданието за насрадин-оџа, како и ликовите на две историски личности од времето на турското навлегување на овие краишта, монголскиот заво - јувач тамерлан и шеикот Бедредин, непомирлив романтичарски бунтовник кој бил обесен јавно во серез во 1420 година. насрадин е неуништливоста на народната сила кога е во прашање завојувач, олицетворен преку тамерлан. силата на народ- нот ја претставува насрадин, додека Бедредин е противтежа меѓу нив. „понатаму емин своето дело го определува како мисловна комедија, со тажен поетски шти- мунг“. во „насрадин“, како и во неговата прва пиеса „отуѓени“, има поетски нотки, како и желбата сериозно да се проговори за човекот. комедијата е присутна напа- ти, главно кај насрадин-оџа кога се оттргнува од општата концепција на делото. така и кај некои споредни личности не придонесуваат многу во докажување на филозофските амбиции на авторот. Делото се одликува со конкретноста на лично- стите, а и во „поцврсто“ заснованата фабула во него, иако и ликовите, пред сè, оние на тамерлан и Бедредин, не се осмислени на најконсеквентен начин, а пред крајот дури и насредин“. на сцената „насрадин“ бил игран меѓу комедија и сериозна дра - ма со употреба на елементи на караѓоз; орта ојун и Медах. Љутви Сејфула (насре - дин) „комични сокови влечеше најинтензивно во сцените кои не беа во најдирект- на врска со другите два главни лика на пиесата. Можност за „тажна комика“ може- би имаше најмногу кога на насредина му подвалуваат со двата слона“. Рамадан Махмут (тамерлан) и Салаетин Билал (Бедредин), како и сузана Максут (Фатима), „покажаа солидни артистички резултати“. Дебито на младата Бедија Бејолу „наве- сти интересна појава“. во другите улоги настапиле незакет али, јилдиз рифат, Шерафетин Неби, енвер Бехчет, Џемаил Максут, Фехми Груби, Зекир Сипахи и Мус - тафа јашар, „кој исто така дебитираше на професионална сцена“. режисер на прет - ставата бил кемал лила, а сценографијата била на панче Минов.

„Мавиш и Мемиш“ е прво дело за деца напишано од автор на турската народ- ност, кој живее на овие наши простори, пишува Иван Мазов. од нашите региони како дел од усно предание потекнува приказната. кај Хасан Мерџан се чувствувале првите чекори на автор за такви дела, особено во претераното медитирање, што се гледало во недоволното воспоставување контакти со децата... Добрата страна на авторот е што не сака да ја убива нивната фантазија и што не правел концесии во однос на својата поетска суштина. слични тенденции имало и кај режисерот кемал лила, со забелешка дека можел повеќе да го разигра текстот на сцената. од арти- стите најпријатно изненадување претставувала младата Бедија Бејолу, која како водител во претставата со вонреден шарм и убава смисла создавала контакт со гле- далиштето и сцената. и другите учесници – незакет али, Шерафедин неби, рабадан Мамут, сузан Максут и Зекир сипахи – вложувале напори текстот на Мерџан да го доближат што повеќе до децата.

За истата претстава, накратко се осврнува Иван Мазов во „политика“ („пос - тојано полна сала“, 1.6.1972). Хасан Мерџан, кому по „цвеќарот алија“ ова му е втора пиеса, е млад поет кој пишува на турски јазик. пиесата е инспирирана од усните преданија на турците кои живеат во нашите региони. на сцената била прикажана и четвртата негова драма – „крава“, која е најпре- тенциозен текст од сите негови што досега се видени на сцената на турскиот театар во скопје. Мало семејство, мајка, ќерка и син се обидуваат животот да го преживе- ат на наједноставен начин, опфатено со мислата како да се преживее. надежта е во една крава која со голема мака ја набавиле. смртта на кравата ја пречекуваат со радост, а потоа животот ќе си земе првобитен тек со исчекување да се појави нова илузија и самозалажување. режисерот кемал лила како да не бил начисто за какво дело се работи – „за поетска драма или само за фарса“. во претставата имало од сè по малку. според критичарот, режисерот најдобро би направил ако овој текст го сфател како фарса. кравата како надеж и илузија за тоа давала шанса. со тоа би се избегнало мешањето на стиловите на кои одделни артисти ги толкувале улогите, како на пример Мушефер Лозана (Мајката) и Џемаил Максут (учителот). првата „одеше исцело кон стилизирана игра, додека вториот се обидуваше преку реалис - тич ки третман ликот да го фати со една поблага иронија“. сценска леснотија се чув- ствуваше кај Сузан Максут (Девојката), синот го играл енвер Бехчет, а свршеникот Салаетин Билал. сценографијата на панче Минов со два елемента го назначувала амбиентот – голема црвена ружа која означувала градина и стилизиран таван во ориентален стил – знак дека делото потекнува од исток. и двата елемента беа мошне асо- цијативни.

Пред крајот на сезоната турската драма гостувала во истанбул на сцената на Шехир театар со комедијата „кога свеќите ќе се угасат“ од современиот турски писател а. Муџибхадзе. комедијата минатата година ја поставил сами ајаноглу. Гостувањето траело дваесет дена. претставата наишла на многу убав прием, како кај турските познавачи на сценската уметност, така и меѓу граѓаните на истанбул кои некогаш живееле во нашите краишта.

На скопската сцена албанската и турската драма, досега извеле околу 2500 пре- тстави, што ги виделе близу 670.800 гледачи. на традиционалните гостувања во внатрешноста на земјата, потоа во косово, Босна и Херцеговина и Белград, теа - тарот прикажал 850 претстави со 425.000 посетители. сликата на успесите ја допол- нувале многубројните гостувања во странство: Бугарија (Шумен и крџали), турција (анкара, измир и Бурса) и албанија (тирана, валона, Драч, скадар и Фијар). во 1971 година првпат на тв е снимена пиесата „Отуѓени“ од илхами емин на турски јазик (со македонски превод). една година подоцна биле снимени „Згасна свеќата“ од М. Џељал (на турски) и „Електра“ (на албански). периодот од 1956 до 1958 година „е најсудбоносен за театарот на народностите. најголемиот број кадри беа принудени да ја напуштат куќата, последици што и денес се чувствуваат. театарот на народностите претставува мерило за достигнатиот степен за слободно духовно и уметничко творештво. тој е сè повеќе жариште на културата на турската и албанската народност. неговата улога е мисионерска, со издигнувањето на теа- тарската култура и во подигањето на културното ниво на припадниците на албан- ската и турската народност“.

Режисерот Мирко Стефановски, со остварувањето на Џемаил Максут (отело), Сузан Максут (Дездемона), Мехди Бајрактари (јаго) и Салаетин Билал, незакет али, Фехми Груби, Рамадан Махмут, Шерафедин Неби и други, се претставил пред скопс- ката театарска публика во првата постановка на Шекспировата трагедија „отело“. поставувањето на претставата „отело“ на сцената на театарот на народностите „по малку збунува, изгледа необично, се прима со мошне скриени сомневања и стра- вувања“. на вака поставеното прашање режисерот одговорил: „ослободени од комплексот ’Шекспир’, ослободени од нереалните амбиции да правиме претстава, спектакл, на трагедијата ’отело’ и` пристапивме како на секоја драмска материја, со цел од неа да правиме прифатлива претстава за нашиот современ гледач. сакаме претставата да произлезе од нашите сценско-технички и актерски можности и во својата основа да го носи респектот кон овој драмски великан“. „експериментирањето во театарот, и не само во него, стана речиси помодарст- во, а не творечки процес – вели стефановски. се користат најразлични, па дури и недозволени средства да се предизвика и да се шокира гледачот. Затоа многу нешта се жртвуваат и се газат во името на тој експеримент. јас би бил задоволен ако оваа верзија на ’отело’ не биде наредена во таквиот вид експеримент“.

Режисерот Мирко Стефановски, имајќи ја предвид големината на сцената и малиот актерски состав, дошол до современо согледување на ликовите и нивната психолошка фактура. „оригиналното на овој план се состои во тоа што режисерот на предна позиција го исфрла јаго, не фиксирајќи го однапред како негативен, туку како човек со вонредна интелигенција и со таква амбиција што ќе доведе до неми- новен крај. со тоа трагедијата на јаго е животно мотивирана“. режисерската постапка била доследно спроведувана и успеала да остави претстава „со еден внат- решен интензитет на кој адекватно се надополнува и надворешната динамика, водењето на дејството“. јаго на Мехди Бајрактари, во сообразност со режисерското согледување на ликот, „сугестивно и со еден забележителен дијапазон од изразни средства го остварил. овој актер ја има можноста за непосредно трансформирање во ликот, а располага и со вонредна телесна пластика. по импресивното исполнување на оваа сложена актерска задача од Бајрактари може да се очекува и уште повеќе“. насловната улога, отело, ја толкувал Џемаил Максут и рецензентот е со впеча- ток дека актерот бил на пат да направи „едно исклучително автентично доживува- ње на овој лик. неговиот отело е целиот во внатрешен грч, во подводните водо- вртежи на психолошките текови што ќе бидат доведени до вистински пароксизам“. од женските улоги, се издвојувала сузана Максут (Дездемона). „Мошне дослед- но овој лик го сенчи со една непринудена лиричност што ја засилува финалната сцена на невината жртва“. Фин регистар од сценски изразни средства презентира- ле незакет али (емилија) и Бедија Бејоглус (Бјанка), последната е театарски под- младок која со оваа улога ги најавува своите претензии и убави можности“. За успе- хот на претставата придонеле интерпретациите на Фехми Груби, Рамадан Махмут, Салаетин Билал, Мустафа Јашар. само поради рецензентската форма, на крајот ќе ги спомне костимите на Беба патрногиќ, „во кои е внесена максимум инвенција, колорит и непогрешна смисла за психолошката структура на ликот што го носи костимот“. со оглед на можностите на сцената и нејзините димензии, „како мошне успешна ја оценуваме и сценографијата на панче Минов“.

Ансамблот на турската драма приредил своевиден подвиг со претставата „оте - ло“. јаго со својот фантастичен дух, со својата умешноста за заплеткување на ситуа- циите, човек на кого интригата му е мото за душевно спокојство и задоволство, почнува лесно и магично да го освојува вниманието. и токму тука е магичниот приод на режисерот Мирко Стефановски кон ‘отело’! јаговиот лик во претставата е пред сè и над сè. неговите монолози, режисерот ги зел како основа на својата концепција, без јаго ништо не се случувало. со експо- нирање на јаго, режисерот ги ставил во сенка отело и Дездемона „ослободувајќи ја претставата од сите можни баласти и натрупаности и, се разбира, приспособу- вајќи ја на техничките можности на сценски простор“. интервенциите овозможиле гледање на мошне јасна и чиста претстава, која обилувала со оригинални сценски решенија. „рафинираноста и чувството за режи- серска чиста постапка уште повеќе доаѓа до израз при градењето на ликовите и при нивната сценска поставеност во просторот. стефановски не се впуштил во екс- перимент да прави претстава-спектакл или да прави некаква раздробена претста- ва. напротив, експериментот, ако воопшто во случајот така може да се нарече, е присутен дотолку што режисерот се осмелил на грандиозната и една од најзрели- те Шекспирови трагедии да и` пристапи на сопствена творечка моќ“. артистичката екипа се претставила со сосема подруг начин на игра. пред сè, се одделувало брилијантното играње на Мехди Бајрактари (јаго). неговиот јаго е спе- цифичен. од јаго лажливец, сплеткар, јаго лукав и подмолен, ова е јаго со растрга- ни чувства, незадоволен од својата жена, љубоморен на својот господар и над сè јаго со силен дух и интелигенција. Бајрактари направи лик кој во сите можни транс- формации влијае симпатично и ја освојува публиката. Бајрактари покажа голем артистички простор во себе, предодредувајќи ја играта до крајното чисто изнијан- сирано владеење со сите комплицираности на ликот“. Џемаил Максут (отело) во првиот дел е во сенка на јаго, „но колку отело сè повеќе се соочуваше со внатреш- ната душевна криза, колку што повеќе го опфаќаше чувство на свирепост и без- умие, спротивставени наспроти војничкото достоинство како основен карактер на ликот, Џемаил Максут заигра со некое чудно воздигнување кое за миг завладеа со сценскиот простор“. тој во вториот дел го покажал богатиот артистички сензиби- литет со една голема внатрешна сила за игра. сузан Максут остварила поинаква Дездемона, која не ја очекувале, или како таква не ја знаеле од делото...

Турскиот театар направил вредно остварување, претстава со силен впечаток. на моменти дури ни јазичната бариера не претставувала пречка претставата да ја следат и оние гледачи кои не го познавале турскиот јазик. како втора премиера во календарската 1973 година, турската драма ја прикажа - ла претставата „вејка на ветрот“ од коле Чашуле, во режија на Мирко стефановски. режисерот својата концепција ја градел според насловот на пиесата. според него, трите главни ликови – Магда, велко и Џими се три вејки изложени на ударите на ветрот и бурите. тие на крајот ја доживуваат неминовната судбина на вејката, паѓаат. „се обидов просторно и визуелно на сцената да доловам еден вид златен кафез и судбината на затворената птица во него, која знае и да запее, па сепак е оса- мена и несреќна. во рамките на една стилизирана, повеќе условна постановка, преку реалистичка игра, на површина треба да излезе трагедијата на поголемиот број луѓе кои стануваат конечно жртви на сопствените противречности и на внат- решните кризи во крајна линија, трагедијата на печалбарот, преку јасната порака- на главната личност во делото: ’а кој, кога нас ќе нè разбере’“.74 режисерот Мирко стефановски на публиката и` презентирал некои нови аспек- ти и согледувања на делото на Чашуле „изострениот критички однос на режисерот кон текстот што како последица ја има не малата редукција на дијалози што ги разводнуваат односите помеѓу ликовите и кои во извесна смисла, во добар дел фраг- менти драмата ја сведуваат на сентиментална сказна“. тој редуцирањето го извршил со вкус, а во поголемиот дел ликовите ги приземјил, водејќи сметка тоа да не е во манирот на сувиот сценски реализам и натуралистичко прикажување. Малата актерска екипа мошне амбициозно се фатила во костец со задачите кои стоеле пред нив. Младата артистка јалдаз рифат настојувала да се ослободи од форсираниот емоционален набој во Што и успеала, особено во сцените во кои по средбата со Џими го доживува велко како туѓинец во својот живот. во улогите на велко и Мејбл артистите рамадан Махмут у Мушареф прека настапиле со изразита сценска рутинираност и сигурност. особено успешен фрагмент бил кога велко го доживува својот тотален емоционален пресврт и однос кон животот. критичарот посебно го одбележува младиот актер Мустафа Јашар кој во улогата влегол со сигурност што импонирала. во целата интерпретација имало нешто на модерен и млад човек. „покрај тоа, јашар покажува и една убава грижа кон сценскиот говор и непосредноста на телесните движења“.

Ансамблот на турската драма ја прикажал премиерата на „Медеја“, трагедија во два дела од еврипид, во режија на кемал лила. насловната улога ја играла сузан Максут. во неа прв пат во историјата на човековиот дух е кажано дека борбата на чове- кот за среќа во животот не може да се бара надвор од човекот, туку во него самиот. критичарот смета дека со ваквата крупна задача се зафатил еден релативно мал театарски колектив. „лила внимавал да го зачува античкиот стил, применувајќи притоа една блага стилизација ликовите да ги оживее во нивните современи пори- ви, а тоа е она што оваа литература ја прави секоја современост интересна. лила направил една претстава на најжестоката страсност, во која согорува сè, па и сама- та страст. оваа страсност кај него е очовечена во најубавата смисла на оваа одред- ба, таа е од човечка крв и месо, нејзе мора да и` се верува, па дури и во она поента кога останува само пеплиште“. сузан Макуст ги покажала максималните можности. нејзината инспирација била човечкото, а не демонското, страсното, но не и пате- тичното во ликот. нејзиното доживување на пеколот на животот, најнепосредно се одразувале на гледачот. од другите актери најсигурен впечаток оставила гувер- нантата незакет али. сите учесници сериозно и одговорно и` пристапиле на задача- та, а Зекир сипахи (Гласникот) од епизодата направил вистинско мало доживување, „полно со атрактивност и со непосредност во исто време. на крајот, и во оваа при- года да ја истакнеме вонредната естетичност, функционалност и неоптовареност со визуелно дескриптивни елементи на сценографијата и на костимите“.

Новиот театар на Бит-пазар, на местото каде што бил театарот пред земјотресот, првото ѕидано здание од овој вид во нашата република, располага со околу 4.500 мет ри квадратни корисна површина. се потврди на дело уште еднаш исправната по литика кон народностите за нивни слободен и непречен творечки развој. теа та - рот со албанската драма, единствена во нашата република, со турска драма, един- ствена во југославија, има посебно место и улога за раздвижувањето на културниот и на уметничкиот живот кај турската и албанската народност во републиката. Додека го чека вселувањето во новата зграда, турската драма премиерно ќе ја прикаже комедијата „слуга на двајца господари“ од карло Голдони. режисерот саша Маркус играта им ја доверил на млади артисти, така што претставата е во зна- кот на младите. во претставата дебитирал студентот на одделот за драмски актери при вишата Музичка школа Фирдауз неби. претставата е значајна што во двете клучни улоги трифулдино и Беатриче нас - та пиле во алтернација млади артисти. ова се однесувало пред сè на Перихан Ејупи Туна и јилдз рифат, како и на Фирдауз неби. Перихан Ејупи Туна била нешто „поуверлива во својата трансформација“ додека јилдз рифат за нијанса „беше поразиграна и внесе поголем шарм на сцената“. Фирдауз неби со мошне интересна артистичка појава можел да биде послободен во толкувањето на ликот. Салаетин Билал (труфалдино) „сосема солидно се снајде во улогата“. интересен, можеби најинтересен бил Зекир сипахи во истата улога, кој ликот го остварил со помош на несекојдневна импро- визација, постигната со помош на една специфична техника и извесно „оддалечу- вање“ од ликот. и другите двајца од „помладиот дел“ во пиесата – Бедија Беговска (клариче) и Мустафа Јашар(силвио), како и сузан Максут оствариле добри улоги. извесна живост внеле енвер Бекчет и Феми Груби (носачите), со преголем натура- листичен белег.

Ансамблите на турската и на албанската драма сè повеќе зачудувале со својот зачудувачки ентузијазам. колективот се зафаќал последниве години со обемни проекти, и покрај евидентните просторни и сценски тешкотии. „слуга на двајца гос- подари“ „нè увери дека ансамблот е исполнет со полет и голема желба за макси- мална артистичка игра“. комедијата е сместена во рамките на ’комедија дел арте’, меѓутоа нејзе и` ги препишуваат механизмите да ги заврти негаторските стрелки кон тој театар. ваквото гледање на комедијата е присутно и кај режисерот саша Маркус. тој успеал „да ни прикаже претстава која блика во полетност и убавина. режисерската инвентивност ја употребил докрај, богато и облагородено. Динамичните ситуации ги решил со вешти режисерски формули воздигнувајќи ја претставата во допадлива динамичност“. во претставата немало пукнатини, или пак лик кој не е докрај осмислен и функционален. пиесата „Шест лица го бараат авторот“ ја задржала творечката привлечност, сè уште била повод за посовремено сценско прикажување. пирандело е несекнат вруток кој ги поминал границите на своето време и трае во новите режисерски видувања. тој вака го објаснувал своето сознание „сè што живее, со самото тоа што живее, има форма, а поради тоа пак мора да умре; со исклучок на уметничкото дело кое секогаш живее токму затоа што е форма“. него не го интересира буквалната сцена и затоа неговата приказна почнува на отворена сцена. Додека се подготвува неговото дело, на сцената доаѓаат шест лица облечени во црно кои бараат од акте- рите да го играат нивниот живот. тој „не се обидува да го раскаже нивниот живот, туку во сета таа двојбеност ги испреплетува сценските расправи за животот и за реалноста. пирандело отвора два фронта: меѓу лицата и артистите. „сите се борат да ја разјаснат приказната, но сите истовремено и ја присвојуваат на свој начин. илузиите течат во две насоки кои се сретнуваат во конкретните простори на живо- тот. смртта на двете деца ги прави замислените карактери повистинити од арти- стите“. сцената е отворена без рампи, со многу реалности, но до нив треба да се дојде. пирандело доаѓа, ги открива и отвора нова ера во сценската уметност. режисерот алексов ја следи имагинацијата на авторот, навестува широк простор за откривање на ликовите, „играта на артистите ја пушта да тече во зазбивтан ритам, а преку шесте лица во некоја смисла конфронтира и со гледалиштето. претставата ја исполнува со атмосфера, онаа таинствена во која допрва ќе откриваме што е што, кој е кој, каква е приказната, каде е крајот до што треба да дојдеме... остриот кон- фликт е постигнат, шесте лица ги воздигнува до авторовата илузија, но и ги спушта до вистинитоста. рамнотежата е чиста, без дилеми“. алексов понудил „убаво сцен- ско решение, во кое обилувале убави остварувања. ја одделува играта на: сузан Макуст (пасторка), рамадан Махмут (татко), незакет али (Мајка) Џемаил Максут (режисер) и Бедија Беговска (Главната артистка).

Критичарот иван Мазов пишува дека претставата била збогатена со трикови од сцената и за сцената, „во која имаше и глума со однос спрема текстот и ликовите, но и со идентификување со нив“. таму каде што тој однос бил видлив, претставата имала повисоки дострели и била поблиску до пирандело, а таму каде што се играл реалниот живот вистинскиот пирандело бегал од сцената. трик била и употребата на фрази на македонски, албански и арапски, покрај турскиот, како и решението на Мадам паче преку куклата што била спуштена одозгора. „сè на сè, претстава која поставува многу проблеми и поткрева интересни прашања“.

Во режија на првенецот на турската драма, артистот Љутви сејфула, била при- кажана пиесата „алиш“ од Хусеин сулејман. песната што ја пеела Зејнеп „го видовте ли мојот алиш, крај Дунав на пат за серез?“ му послужила на Хусеин сулејман, автор од турска народност во Македонија, кој умрел во 1963 година, како мотив за неговото дело. откако не му ја дале за жена, алиш го напушта малото место лом паланки и оди во серез. таму, во него се вљубува ќерката на судијата, но алиш со копнежот по Зејнеп бега во истанбул каде што се вработува како келнер. Зејнет тргнува во потрага по алиш, доаѓа во серез, а оттаму во истанбул. по тримесечно залудно барање, драмата среќно завршува откако случајно се сретнале во хотелот во кој била сместена Зејнеп. истата драма, сејфула ја поставил пред 20 години. очекувањата дека режи- серот ќе направи понови и поактуелни преточувања не се исполниле. тој буквално го следел текстот, со што и го умртвил драмскиот конфликт. од многуте преземени дејства претставата била здодевна, развлечена. актерската екипа не успеала дело- то да го воздигне. најубав лик со осмислена реалистична игра, надградена со многу детали и многу уверливост, остварила незакет али во ликот на назли.

Љутви сејфула сакал да нè увери во животната вистинитост на настаните што се прикажувале на сцената како последица на ваквиот став се добила претстава што личела на гола илустрација во којашто имало и мошне дискутабилни детали. така, на сцената во XVII век се пали цигара со кибрит, се веселат девојчиња и момчиња без фереџиња, а сиромавиот рибар бил со везирски скапоцен костим. и нему најдо- бар впечаток му оставила незакет али. Мошне допадливи биле сузан Максут, јил - диз рифат и Љутви сејфула. посебно се истакнала убавата епизода на Шерафетин неби како налбат.

По долги години колективот на театарот на народности доби своја модерна сала. ова е прв современ објект за театарски активности изграден по ослободува- њето во скопје. театарската зграда е од цврста градба, дело на архитектите Љубин - ка Малинкова и вера Ќосева, а свечено е отворен во октомври 1974 година. теата - рот е изграден во близина на архитектонски објекти од минатото и е завршок на атрактивниот аглометар – старата скопска чаршија. на 18 јануари турската драма премиерно ја извела драмата „убавината чекори сама“ од томе арсовски, во режија на Бранко Гапо. и овој текст се надоврзува на неговите преокупации со настојување да се открие поетскиот елемент на „секој - днев ното сивило...“, да се скрши лушпата што го обвиткува таканаречениот мал човек и зад тенката корка да се наѕре во пулсациите на неговото постоење, него- вите проблеми, немири, страхувања, а сето тоа треба да ја даде поетската слика на едно постоење што само навидум е безначајно ...“ но ни во ... „убавината чекори сама“ авторот не направил покрупен чекор на своето животно видување, неговите опсервации се исти како во другите негови текстови. Бранко Гапо во својот нов проект не се открива како дебитант, туку се презентира дури како професионалец со оформени ставови кон театарската сцена. тој, свесен за некои недоречености на авторот, настојувал да ги надгради со стилски елементи, со ризик претставата да подејствува хетерогено, но да добие во „...содржинската јадрост и во нејзиното животна уверливост...“ тој дејството го прави динамично и прави спектакл, низ разигран паноктикум во кој најмалку има статичен приказ. Дејството го лоцирал на повеќе места, во кои паралелно се одвивало во неколку нишки, кои не се пресеку- ваат, и не си пречат една на друга. таму каде што има наративност, режисерот од лирски третман преминува во гротеска..., од неа пак во реалистички приказ и треба да се рече во поголемиот дел на претставата, меѓу овие стилски контроверзи, тој соумува да изнајде рамнотежа и да го зачува нужното чувство за мера...“ треба да се рече дека Бранко Гапо „не го решил најуспешно проблемот на сцената...“ од една страна, имало ликовно условена сценографија, а од друга импресивни реалистич- ни костими, како и пренатрупана сцена со предмети, чија функција секогаш не се гледала. ансамблот во претставата влегол мошне амбициозно и дисциплинирано. на прво место била Бедија Беговска (јанка), млада артистка ...„таа соумева на ликот да му вдахне животност и да нè увери во неа со својот непосреден третман...“ впе - чатливи ролји оствариле Салаетин Билал, Љутви сејфула, Фирдауз неби, рамадан Махмуд, Мустафа Јашар, сузан и Џемаил Максут – епизодите на енвер Бехчат и Мушареф лозана ја „претставуваат онаа малечка, но мошне сјајна точка во режи- серскиот паноптикум на Бранко Гапо...“

„Убавината чекори сама“ е прва претстава со која театарот на народностите се пријавил за учество на годинашните југословенски театарски игри во нови сад. режисерот ја отворил сцената, салонот и фоајето ги претворил во сцена, така што претставата започнувала на влезот во театарската сала. Бранко Гапо направил пре- тстава-спектакл со ревијален карактер, што содржело и нешто наше, повеќе меди- теранско, за што придонеле и костимите на јелена патрногиќ, раскошната сцено- графија на Менде ивановски, ненаметливата музика на Љубомир Бранѓолица и успешната кореографија на александар стојановиќ. со разбивањето на сцената Бранко Гапо „внел само една надворешна динамика, што во значителна мера при- донесуваше да се загуби концентрацијата на гледачот, текстот непосредно да се расцепка, губејќи го најчесто својот континуитет, својата целовитост...“

Најновиот текст на Хасан Мерџан „Школски свет, весел свет“ бил посветен на деца- та. неговиот третман на темата, подразбирајќи ја поетската постапка, средба на две деца пред да појдат на училиште, ја трансформира во чудо во кое оживуваат и обич- ните предмети – книгата, кантата, моливот, гумата, тетратката – сите предмети со кои децата се во постојан допир. авторот тоа го прави со чувство за мерка „и со авторска интелигенција, која умее да ја избегне декоративната дидактика, за сметка на тоа да ги распне сите едра на фантазијата...“ тој во неговата авантура низ светот на фантас - тиката не поаѓа од фикција, туку од конкретната функција на предметите што ги ожи- вува. режисерот Шерафетин неби настојувал во прв ред да го почитува поетското видување на Мерџан, а потоа да го интензивира со динамично водење на дејството, во кое е доминантно вештото користење на сценскиот прос тор... ликовите играле поетично, бидејќи режисерот не отишол во нивна априори идеализација. нивната трансформација, колку и да е невозможна, тие сепак се вис тинити, оти биле прика- жани и нивните функции. За успешната реализација на сценографијата свој придонес дал панче Минов, а за музиката исмаил Хоџа. панче Ми нов не ја оптоварил сцената со непотребни елементи од фантастиката. со решени јата негови се сугерира амби- ентот на секоја секвенција, посебно оставајќи прос тор што овозможи брза динамич- на мизансцена. исмаил Хоџа песничките ги компонирал едноставно и живо, така што лесно се помнеле. во претставата носители биле седум актери, кои со воедначена игра соумеле непосредно да му се доближат на младиот гледач. азиз несин пишува раскази, романи и драми, од кои повеќето му се преведени на други јазици. Драмата „кралот на головите“ настанала како драматизација на роман. во турската драма во скопје досега не бил изведуван. За своето дело, азиз несин вели дека сите ликови биле негативни, но сепак омилени, меѓутоа и опасни. ако натежнела нивната омиленост, потоа постоела опасност да ја заборавиме нив- ната негативност. Знаејќи дека нивната судбина е трагична, ќе стане уште потра- гична, ние уште повеќе ги сожалуваме. она што гледачот го спасувало од оваа ста- пица е што нивните негативности се изложувале на показ. тие биле плодови на ненормален систем, и поради нивното оддалечување од вистинските цели на стартот уште повеќе станувал негативен. режисерот тахир Барлос бил постојан режи- сер при градскиот театар во истанбул. Дошол, како што вели, во пријателска југославија, каде што неговите сонародници турци се сплотени со југословенските народи. Би бил среќен ако неговото доаѓање во скопје даде и најмал придонес во уметничкото и културното зближување на двете земји кои имале многу слични предци и обичаи. „кралот на головите“ е музичка игра во два дела, како драмски колаж од над дваесет скици, кои во извесна смисла можеле да постојат и самостојно. азиз незин не се ограничувал на фабулните елементи на темата во кои имало и битови еле- менти „...туку оди многу подалеку, се подбива со карглумците на ликовите, со поли- тичките и општествените услови во земјата, притоа демонстрирајќи една нависти- на брилијантна стручна опсервација...“ квалитетите на делото не требало да се бараат во формалните текови на дејството „...туку во моралните димензии на авто- ровиот критички поглед, кон животната материја, што послужила како предмет на неговото дело. режијата презентирала „...импресивна сценска култура, всушност онаква каква што ретко може да се види на сцената...“, започнувала со незаборавна сцена во која на спортскиот ринг еден политичар нашол свои слушатели, вербал- ниот со прозна фразеологија, со нагласено чувствување на дистанцијата. на 25 мај била одржана претставата „кралот на головите“ од азизнесин. на пре- тставата бил авторот, како и голем број културни и јавни работници. режисерот Мирко стефановски во правењето на претставата „Доживувањата на николетина Бурсаќ“ тргнал од убедувањето дека ќе прави драма во која е важна само централната личност – николетина. нешто позначајно место му дал и на јовица јеж.. стефановски ги потиснал партизаните на заден план, во некоја смисла тие му служеле како бран на кој ја одвива ведрата приказна за доживувањата на николетина „...токму затоа својата претстава ја осиромашил од општата атмосфера во која е најден николетина ... претставата изгледаше мошне ладно...“ и покрај вид- ливиот напор, Џемаил Максут во својата игра одел на „пресметани ефекти и енвер Бехчет не ги искористил докрај можностите за да го воздигне ликот со поголема креација. најубавите можности ги искористил Марк Морку, кој го предал ликот „навистина оригинално и уверливо“.

Комиката извира од ликот на николетина, неговата природа, често несмасна, но и шеретска, како и од неговата сенка – јовица јеж, вели критичарот Мазов. успеш нос та на претставата зависи од тоа како тие ситуации да се поврзат во една поврзаност и во што потечно сценско кажување. и второ, како ликот на николетина сценски да се обои во согласност на бојата што му ја дава Ќопиќ. на овие две прашања претставата одговорила делумно. на претставата и` пречеле – „пренагласената желба времето и местата во кои таа се случува да бидат што поверно набележани преку соодветна музика составена од маршеви и други песни од времето на ноБ и преку сценографија изведена со помош на проекции. првото на извесен начин го задушуваше, а второто го забавуваше и дејството...“ ликот на николетина бил предаден прилично еднострано и еднобојно. енвер Бехчет (јовица јеж) со својата артистичка подготвеност внесол поголема ведри- на во претставата. најефектен бил Марк Марку (италијанецот), додека во позабе- лежливи улоги настапиле Феми Груби, Салаетин Билал, Мустафа Јашар, Фирдауз неби, незакет али, сузан Максут, Љутви сејфула, Шерафетин неби и други... премиерата на „Моралист“ (семејна драма) била изведена во Домот на култура- та во тетово. првото дело на Мицев „лиза, лиза...“ праизведба имало во Драмскиот театар. пред премиерата, Миодраг Мицев изјавил: „одењето по патиштата на соп- ственото искуство создава во нас некои облици на протестни чувства, кои, не ретко, бараат катарзично празнење. во мене одамна се собираше агресивност кон сè она што е крадење и газење на човековата интимна слобода и среќа во името на мало- граѓанскиот морал и родителската љубов. а токму тие, честопати, се немилосрдни во својата егоистична, еднострана настојчивост“. Драмата ја доживеал една вечер во едно семејство да биде некаков судија, помирител на судирот на олга со нејзиниот сопруг. почувствувал потреба да застане на страната на жената и да се обиде нејзи- ната трагедија сценски да ја оживее. суштината на драмата е во тоа што сите ја кажу- ваат и ја слушаат својата вистина. последица е трагичниот крај на човекот што се поигрувал со психата на своите најблиски. авторот се обидел тоа да го открие. се имало работа со текст „поорганизиран во својот сценски распоред и чув- ствително продлабочен во однос на психата на ликовите и нивната заснованост, која овој пат е поширока и поразнострана“. авторот и режисерот претставувале среќен спој во патот.

„Моралист“ е драма „на психичкото распаѓање на едно семејство, што во својата основа, во својот корен, е израстено по погрешни патишта“. режијата на кемал лила е „насочена кон разоткривањето на психичките состојби на јунаци- те. атмосферата е згустена, напната, доведена до границата на усвитеност, до експлозија“. сите ли ко ви биле внимателно извајани и изнијансирани. најсилен впечаток оставила Бе ди ја Беговска (олга) „со широк дијапазон за игра, талент за сценска трансформаци ја, внимателност и прецизност во психолошкото обојува- ње на ликот, Беговска и овој пат нè увери дека е артистка која умее да понесува мошне сложени актерски задачи“. сабина ајрула (ана) е лик кој преку студиозна игра „беше максимално и мош не уверливо изнијансирана“. Џемаил Максут (строгов) предал „една интересна и студиозна игра“. и Мушареф лозана (страч - кова), „на оригинален и на нејзе свој ст вен начин го обои ликот“. во другите улоги настапиле јилдиз рифат (Марија), Ше рафетин неби (петров), Мустафа Јашар, Фирдауз Неби, Перихан Ејупи Туна и енвер Беџет.

Веќе неколку години на сцената на турската драма настапувала младата артист- ка Бедија Беговска, која ги освоила симпатиите на публиката. во „Моралист“ од Миодраг Мицев остварила вистинска креација која може да ја презентира само длабоко чувствителен актер кој со себе носи многу талент и смисла за актерска пси- холошка сугестивност“. актерка станала сосема случајно, но искрено признава дека во театарот останала намерно. театарскиот критичар иван Мазов вели дека е мошне тешко изразито фило- зофски и дескриптивен роман, каков што е „Дервишот и смртта“ да се преточи во драма. сцената бара подиректно соопштување, поотворени судири, поразго- лени ситуации. судирот што континуирано трае во романот се води во него самиот, кај нуредин, и е потежок за експликација. Драмата е во една личност. Борислав Михај ловиќ-Михиз не можел да избегне како двете приказни да се поврзат во едно и како на приказната да и` се даде повеќе сценско ткиво и да се направи поатрактивна и погледлива претстава. Душко наумовски се обидел претставата, особено во вториот дел, да ја разигра со поатрактивни потези за сцената, како и сценографот од ниш велизар србљановиќ со своите решенија, мошне чисти и провокативни за окото како симболика и како простор за одви- вање на многубројните слики со претставата“. јелена патрногиќ со раскошни „замислени и вкусно изведени костими, што на изведбата и` даваат посебна при- влечност која ниту во еден момент не е цел за себе“, како и музиката на андреј Бељан „за задоволување на потребниот штимунг и амбиент“. критичарот пре- тставата ја видел на театарските игри во прилеп. Била тоа една „од најсолидно изградените претстави на овие наши игри. Салаетин Билал (нуредин), со игра што целосно се потпира „на внатрешните вокации на артистот, без какви и да е надворешни ефекти и дотолку потешка за исполнување“. со таква смиреност се одликувала и играта на Фирдауз неби (Мула јусуф). До овие две улоги требало веднаш да се стави и онаа на Љутви сејфула (Хаџи синанудин). во другите поза- бележливи улоги настапиле Бедија Беговска (кадијката), Џемаил Максут (Муселимот) и енвер Беџет (Шпионот).

Театарот на народностите официјално сезоната ја започнал со премиерната изведба на турската драма со пиесата „планета на дембелите“ од ристо Давчевски, во режија на кемал лила. поради топлиот прием на албанската сцена, нешто изме- нета сценски ќе ја гледаат децата во изведба на турската драма. учествуваат арти- стите Шерафетин неби, сузан Максут, Шефкет наум, ирфан Бељур, Зекир сипахи, Бедија Беговска, енвер Беџет, Феми Груби и Мустафа јашар. пиесата е предадена со јазикот на детето, со мотиви од неговата фантазија, преку поучен дијалог, комични ситуации и забава. Дејството се случува на Зелената планета. лошиот волшебник сипиндатор ќе ја претвори во земја на дембелите. тој со својот помошник Железниот Заб ја окупирал меморијата на царот немтур, кој освен на играњето со конзерви за ништо друго не се сеќавал, дури не ги познавал ни сопствените деца Дандара и Мандара. пријателите на царот атомски и биологот, успеале да ги спа- сат и него и неговите поданици од лошото влијание и од мрзливоста, а го преобра- тиле и маѓесникот. Децата веруваат дека доброто секогаш победува, па така и пие- сата завршила со песна. на 15 октомври турската драма заминала на десетдневно гостување во турција, и тоа во истанбул, анкара, измир и Бурса. во рамките на културната соработка меѓу двете земји, скопскиот театар ќе се претстави со „омер и Мерима“ од авторите Бе - ловиќ и пешиќ. претставата ја режирал Мирко стефановски, а учествувале сузана Максут (Мерима), Салаетин Билал (омер) и рамадан Махмут, лозана Мушареф, саби на ајрула и незакет али. од први до десетти ноември како гостин на турската драма ќе престојува во скопје театарот „кентер“ од истанбул, кој посетата ќе ја врати со прет ставата „стапчињата на микадо“ од Мелих Џевдет андај. Детската сцена на театарот на народностите по еднаш во годината прикажу- вала детска премиера, порано давала две. За жал, тоа било така поради немање- то фи нансиски средства. на средствата се штедело кога се работело за детска претстава повеќе од педесет отсто во однос на претставите за возрасни. а би требало да биде обратно. режисерот Мирко стефановски повторно се опреде- лил за еден многу познат текст и читан роман од децата на сите меридијани, поради неговата топлина и хуманост. пред десет години одѕивот кај детската публика бил огромен за прет ставата „Хајди“ и сега во нова постановка им пону- дил нова претстава. во улогата на Хајди повторно настапила сузана Максут. таа вели дека ја познава детската психологија. Досега настапувала во „волшебникот од оз“, „Мачорот во чизми“, во разни принцези. од децата често слушала како од Хајди сега станала мачор. премирата на „јас, риза-ага“ била прикажана во Домот на културата во тетово. Делото било „создадено по мотиви од животот на јуруците кои живеат во источна Македонија. Материјата била земена само како рамка во која се сместени ликови- те чии карактери можат да се сретнат и денес во некои средини, а особено ликот на риза-ага, кој имал конзервативни обележја. од постапките на риза-ага биле засег- нати неговите најблиски, а особено неговиот посинет син, салих, за чии желби, волја и гордост воопшто не водел грижа. конфликтот во делото доаѓа од недораз- бирањето меѓу агата и неговиот посинок. таквата атмосфера го задушува младиот салих, кој се обидува да најде излез од ваквите стеги. стариот ага сакал да му ја наметне својата волја, своите конзервативни ставови за љубовта на салих, која била загрозена од наметнатата свршувачка. недоразбирањата доведуваат до кон- фликтни состојби, при што доаѓаат до сознанија за разликите во сфаќањата.

Иван Ивановски во монографијата за театарските игри „војдан Чернодрински“ пишува дека авторот ги разочарал гледачите, „зашто тоа беше една од најслабите ако не и најслаба претстава на фестивалот“. „јас, риза-ага“ недвосмислена беше оцената (на разговорите на тркалезната маса) дека не нуди ништо ново, дека и како текст, и како постановка, и како изведба, била под можностите на ансамблот, кој е способен за многу посложени, поквалитетни сценски презентации. тешко било да се поверува дека се немало подобра претстава, а ако навистина немале, подобро ќе било да не доаѓаат на игрите, како што тоа го направил театарот од Штип. на 26 декември во театарот на народностите свечено е одбележан јубилејот – 35 години присуство на театрите во скопје на идриз емин. на седницата на која присуствувале голем број општествено-политички и културни работници, за него- вите бројни резултати говорел режисерот Мирко стефановски. претседателот на собранието на скопје, Методи антов, му го врачил на славеникот високото одлику - вање – орденот заслуги за народ со златна ѕвезда, со кој го одликувал претседа - телот на сФрј, јосип Броз тито. идриз емин, организатор, перикер, актер, техничар и општественик триесет и пет години нераскинливо бил врзан за сценската уметност во скопје. кон крајот на 1938 година, стапил на работа во тогашното народно позориште во скопје како ученик за театарски фризер-перикер-шминкер. по ослободувањето работел во Мнт како перикер. во театарот на народностите работел и како артист во епизод- ни улоги, и како општественик, и како технички раководител. роден е во 1923 годи- на во скопје. на сцената на турската драма на 17 април била одржана педесеттата претстава на пиесата „алиш“ во режија на Љутви сејфула. пиесата ја напишал Хусеин сулеј - ман. во претставата учествувале сузан Максут, незакет али, Љутви сејфула, Шера - фетин неби и Мустафа Јашар. со претставата „вообразен болен“ од Молиер, во режија на ацо алексов, турската драма настапила на театарските игри во прилеп. како последна премиера во 1977 година, турската драма, заедно со албанската, ја прикажале „Човекот на епохата“ од томе арсовски, а во режија на Душан нау мовски. Драмско-документарната хроника претходно била изведена на годинашните театарски игри „в. Чернодрински“. во неа учествувале артисти од сите професионал- ни театри. За претставата во турската драма „слободно може да се оцени како мошне успешна...“ и да се додаде дека била „убав и значаен прилог на спомнатиот театарски колектив во одбележувањето на титовите и наши јубилеи...“. проек тот заеднички го подготвиле артистите на албанската и на турската драма, „а за да се покаже и докаже на дело заедништвото на нашите народи и народности, тие овој драмски текст на арсовски го говореле на три јазици – на македонски, албански и турски...“.88 театарот се наоѓал пред фаза на подготовки за одбележување на својот 30-годи- шен јубилеј, во период на престројување, професионално зајакнување и квалитет- но збогатување на програмата на сцената. со скорашното отворање на детска мла- динска експериментална сцена, програмата ќе се збогатела со нови, пред сè камер- ни претстави. интенција на театарот била на оваа импровизирана сцена, која иако постои пет години и не се користи поради недостиг на материјални средства, да настапуваат млади артисти, режисери и драмски автори од народностите. важен чекор била подготвеноста за гостување не само во Македонија и на косово, туку и за афирмација на професионалното ниво на куќата. театарот планирал средба на театарската активност на народностите (малцинствата) од целиот свет. присутна била и потребата за афирмација на општојугословенски план. Гостувањето на „ателје 212“ обезбедило уште неколку гостувања во други центри. се планирало воведување на симултан превод, што конечно би ја симнал јазичната бариера од дневен ред. своевидно отворање била и веќе договорената разлика на гостувања со претстави со Драмскиот театар. веќе биле организирани и две трибини: „претставата на обвинителна клупа“ и трибина за актуелни моменти од дејноста на други театарски куќи. секоја нова претстава требало да доживее „судење“, на кое критичарите и публиката, како и творците, би ја анализирале нејзината успешност. низ таква „анализа“ веќе поминале „јас, риза-ага“, „Големата вода“ и „Човекот на епохата“. на втората трибина настапиле со воведни излагања и разговори со при- сутните Мира траиловиќ, директор на „ателје 212“ и Џунет Ѓокчер, режисер, артист и директор на Државниот театар од анкара, како гостин на театарот престојувал на 22 и 23 февруари. Главниот проблем на театарот бил кадарот, чие решение барало вонредни напори. според директорот илхами емин, во иднина кадрите главно ќе се обезбедувале од Факултетот за драмска и музичка уметност во скопје преку сти- пендирање. најавите биле крупни и сложени, а настојувањата биле достојни за почит, но да се надеваме дека тие и ќе се реализираат.

Со Џунет Ѓокчер се воделе разговори околу претстојното гостување на театарот од анкара, што би било враќање на посетата од 1976 година, кога ансамблот на театарот на народностите гостувал во неколку градови во турција. планирано било гостувањето да се реализира оваа есен. исто така, било договорено режисе- рот Ѓокчер во текот на идната сезона како гостин, да постави дело од современ автор од турција, во кое главната улога би ја играла турската артистка од анкара ајтен Ѓокчер. се разговарало за размена на драмски текстови, режисери, сцено- графи, артисти... на 23 февруари директорот Ѓокчер на трибината во театарот гово- рел на тема „турскиот театар денес“, по што започнала интересна дискусија меѓу него и бројните учесници во разговорот. најновата премиера на турската драма, комедијата „војникот фалбаџија“ од плаут, режисерот Димитрие османли ја сместил во класични рамки (сцената потсе- тувала на стариот рим), а дејството се одвивало по линија на нагласена шега, од која одвреме-навреме ќе допрела и по некоја сатирична боцка. плаут вешто ги заплет- кува и уште повешто ги отплеткува непредвидливите ситуации, во мешаница, атмо- сфера на живот кој вешто го исконструира, за тој живот потоа да изгледа весел, забавен и интересен. Што би било со животот ако во него не би имало сплетки, порачува плаут, оние обични, секојдневни, во односите меѓу луѓето, за кои за да се одмрсат, треба вистинско и драматуршко мајсторство. и тука, некој ќе биде итрец, некој насамарен, некој ќе се смее, некому ќе му се смеат. Меѓу тие и такви пункто- ви османли ќе настојува „да ја полни претставата со разиграна атмосфера во која не треба многу да се бараат нијансите на чувствувањето, нијансите на продлабоче- ното и нијансите на некои психолошки разглабања на ликовите зашто, помалку или повеќе, сите ликови ја носат во себе препознатливата конвенционалност на коме- диографски типови, во кои карактерот сепак е потиснат во втор план...“. првиот дел од изведбата минал попритаено, но вториот дел со поголемо темпо, со поголема отпуштеност на ансамблот и со понагласена разиграност – приредил нешто поголемо задоволство. во актерскиот ансамбл со подинамична и повитална игра доминирал Салаетин Билал.

На Фестивалот „војдан Чернодрински“ во прилеп, турската драма настапила со претставата „јас, риза-ага“од Хасан Мерџан, во режија на кемал лила, сценографија на Гинтер кубе и костимографија на јелена патрногиќ. Членовите на турската драма новата театарска сезона ја започнале со мошне амбициозни планови и програми, и покрај тоа што во сезоната влегле со низа ненадминати проблеми. веќе подолго време режисерот владимир Милчин ја под- готвувал „Хасанагиница“ од Љубомир симовиќ, а наскоро се очекувало гостување на Љубиша Георгиевски, кој ќе ја поставел драмата „угурсуз“ од неџат ибраиши - мовиќ. До крајот на сезоната очекувале да гостуваат и други познати македонски и југословенски режисери. најсуштествено било кадровското прашање. Турската драма со години се обидувала да го решат овој проблем, но тешко се наоѓале реше- нија. Била зацртана програма за стипендирање студенти на Факултетот за драмски уметности во скопје. понекогаш насоченоста на репертоарот оди и на компромис, посебно во поста- вувањето популарни пиеси за пошироката јавност, но со инсистирање секогаш за репертоар кој ќе биде прифатен од страна на сите гледачи, со познати имиња на домашната и на светската драматургија. тешко се доаѓало до добро домашно дело. кемал лила смета дека една од поголемите причини е локацијата на театарот – тешко луѓето се решиле да дојдат во нивниот театар. приодите се задушени од про- давачи и автомобили, ја немало комуникативноста што ја имале во салонот во работничкиот дом. на почетокот од година, на сцената на турската драма поставена е претставата „угурсуз“ од неџат ибрашимовиќ, а во режија на Љубиша Георгиевски. „Драмата на семејството ихтар-бег, Георгиевски ја пренесува на сцена со мошне сугестивен сценски јазик... во драмата нема жестоки драмски конфликти и пресврти „туку драма на расветлување на човечките судбини, таму некаде во втората половина на минатиот век во Босна... во тивок ритам, во бавно изнесување на судбината на јуна- ците, Георгиевски ја прави претставата“ во која „поаѓањето и распаѓањето на чове- кот е несопирливо...“. режисерот, преку чисти сценски решенија, создавајќи драматична атмосфера на ликовите, секој посебно успеал да ги развие. на тој начин доаѓало до силен израз и сугестивното актерство на секој посебно и над сите несомнено најуспешното оства- рување на енвер Бехчет како угурсузот, кои „предадоа претстава која се наредува меѓу уметничките врвови на овој ансамбл“.

Последната премиера на тур ска та драма „угурсуз“ е секако „едно од најдобрите сценски остварувања на овој ан самбл од вре- мето на неговото постоење...“. со истенчено чувство за докрај прочистени сценски решенија и со сценографија што самиот ја направил оставајќи ја сцената празна меѓу двете платна на просторот и времето на настаните, Љубиша Геор гиевски изградил „дејство што претставува висок театарски чин во секој поглед.....“. важна придобивка на претставата е глумата на целиот ансамбл, кој се носел со сите изразни средства. Љутви сејфула (ихтар-бег), Салаетин Билал, Фирдауз неби и Мус тафа јашар (синови- те на бегот), како и Џемаил Максут, донесувале игра со елементи на исламскиот дух со исконска вечна борба за совладување на судбината. енвер Бехчет (угурсузот) во текот на целата претстава „само со гег, тивок крик и прецизен израз на ликот, е зна- чаен и моќен израз на витална енергија, иако ’угурсузот’ никогаш не е личност која освен во последната сцена, може во целост да го сврти вниманието. тој е речиси постојано на сцената, но со едно чувство на одмереност и ненаметливост...“92 првото гостување на Љубиша Георгиевски на сцената на театарот на народно- стите со претставата „угурсуз“ го „прероди“ ансамблот на турската драма со откри- вањето на досега неоткриени креативни потенцијали, со фасцинантен, математич- ки разработен простор, со симетрија која не била цел самата за себе, уште помалку сценски формализам, туку суштински дел на еден мошне згусната, динамична мизансцена. енвер Бехчет насловната улога ја толкувал без текст, успеал на ликот да му даде целосна животна одреденост, ќе напише иван ивановски. „угурсуз“ е прва премиера во сезоната 1978/79 година на турската драма. авторот на „Хасанагиница“ Љубомир симовиќ ја користи старата легенда за не - среќната љубов во својот текст што говори за уништувањето на едно суштество на едната страна во борбата за власт на пинтеровиќ-бег, а од друга страна е Хасан-бег, сопругот, кој е војник и единствено верува во оружјето и силата. Хасанагиница е смачкана во тој животен судир, рекол владимир Милчин во претпремиерниот разговор со новинарите. Хасанагиница верува во некаков морал, што за неа е над сè. таа се бори и кога оди во смрт со чувство дека ништо не може да направи, па спо- ред тоа и да живее. осовременувањето го нудел симовиќ. неговите херои говорат со денешна терминологија, со зборови на денешнината: инсинуација, политика, консеквенции... Хасанагиница е препознатлива со трагичната димензија за која се нема „слух“. Граѓанскиот живот не признава хероизам со предупредување дека денес моралот е изрелативизиран, а човековото достоинство сведено на минимум е погубно. со вчудовидување дознава дека кадијата е умрен пред седум години, и тоа „тој умрел од љубов“, што е соопштено како нешто невозможно. симовиќ, пре- мостувајќи го времето од кое доаѓа легендата, го исфрла „на површина судирот на половите, недоразбирањата, измешаните чувства. така судбината на Хасанагиница, нејзиниот сопруг и нивната животна вистинитост за нереализираноста во сексуал- ните сфери, чувството на вина на еден кон друг и стравот на мажот да не ја загуби својата доминација, стануваат вистини кои како Дамоклов меч се надвиснуваат над нашето време...“, вели лилјана Мазова. владимир Милчин гради слика „на социјален пејзаж, на класни судири, брутални насилства, во кои секогаш се поаѓа од сопствените сметки и во кои судбината на човекот е ставена во туѓи раце. За неа се одлучува во темница...“. со чисти форми и јасна концепција прави претстава со нешто позабавено темпо, постојано расте, за да заврши и да се надгради на една реплика во која човекот верува дека е од челик, а испаѓа дека меѓу некој палец и показалец челикот станува восок. артистите „на кои секако треба да им забележи- ме за речиси исклучивото држење за она што од нив го барал режисерот, што ги оневозможува да се препуштат на сопствените можности за креација, со доза на спонтана лежерност, донесуваат игра која лесно се прима...“. Бедија Беговска (Ха - сан агиница) ја донела улогата „спонтано и мирно, со сценски осет...“.

Владимир Милчин направил вонредно театарско остварување, „режирајќи чисто, со голема режисерска инвентивност и со творечка смисла за најавување на по ет ските валери на драмата „Хасанагиница“. посебна пофалба на разговорите во прилеп била искажана за „вдахновената игра на артистката Перихан Ејупи Туна, која во толкувањето на ликот на Хасанагиница приреди вистинско фестивалско изненадување“.

На 18 мај во театарот гостувала турската драма при културниот дом во призрен со претставата „Чудак“ од назим Хикмет, во режија на Зекир сипохи. сценограф на претставата бил Февзи туфекчи, а музиката била на етхем казас. на 6 јуни, пре- тпладне, во 10 часот на Детската сцена при турската драма била прикажана пре- тставата „игра на гатанките“ од Љутви сејфула, во режија на саша Маркус. режисерот вели дека ги употребил сите изразни средства: текстот, играта, песната, музиката, пантомимата, балетот и куклите за да заиграат најмладите гледачи со глумците во една непретенциозна форма. во играта се бараат одговори на низа гатанки кои се блиски до нив. но, како и да е, сценскиот приказ ја враќа вербата дека детската сцена треба исклучително да им припаѓа на децата, бидејќи најдиректно ги вклучува во пре- тставата, при што тие се чувствувале како дел од актерската екипа. такви биле настојувањата и на режисерот. Маркус прави шармантен дијалог во кој се одгатну- ваат значењето на гатанките. во ова му помагаат шестемина артисти кои и` припа- ѓаат на најмладата генерација. се открива убав детски свет, при што и суфлерот е ставен во улога на сподвижувач на претставата, а артистите од сцена во сцена на подиумот го менуваат костимот. во одгатнување на гатанките учествува и публика- та. Љутви сејфула во неколку наврати влегувал во гледалиштето и од децата изну- дувал одговори и ги наградувал. лесната и функционална сценографија, разигра- ните костими и музиката биле убави надополнувања на заедничкиот труд, кој на извесен начин го одбележал и 25-годишното работење на саша Маркус во театар- ската уметност. саша Маркус својата прва театарска режија ја имал на сцената на овој театар.

На 1 август, во просторот пред капан-ан, ансамблот на турската драма ја прика- жал премиерата на „Зона Замфирова“ по текст на стеван сремац. „се обидовме да направиме претстава во неискористениот амбиент на старата чаршија“, вели режисерот Димитар станкоски. сценскиот простор е адекватен на времето кога е пишувана пиесата. на про- сторот се остварува убав контакт со публиката што, од друга страна, е основен момент што побудувал интерес за театарот. потфатот на театарот на народности и на Драмскиот театар е за почит, зашто конечно се нашол начин во текот на мај и јуни да се излезе од прегреаните театар- ски салони и да се дојде до публиката. покрај откривањето на двата простора кои и` припаѓаат на старата скопска чаршија, се остварила и најширока комуникација со гледачите. неколку ликови биле донесени, „и тоа исклучиво како артистички оства- рувања со шарм, а напати и со доза на лежерност. разиграност и чувство за поне- сена игра можеше да се забележи речиси кај целиот ансамбл.

Гапо настојувал драмата за рацин, по текст на Борис вишински, да ја преточи во нејзините внатрешни врутоци, да ја открие драматичната атмосфера во лико- вите, да проникне во уверливоста на механизмот на полицијата, „што, чинам, го прави на своевиден мошне оригинален начин. ликовите се заокружени и сцен- ски осмислени во еден драматичен тек на претставата, па наспроти суптилната и поетска душа на рацин и непоколебливата борба на илегалците, тој ќе ја спро- тивстави немоќта на еден џелатски полициски механизам...“. ансамблот се пока- жал во својата „нај убава актерска сценска светлина...“. Салаетин Билал (рацин) презентирал уште една од своите успешни актерски остварувања. Фирдауз неби (Шеф на полицијата), „брилијираше како актер кој ликовите ги носи со еден своевиден сензибилитет...“. неџи Шабан (агент), улогата ја воздигнал до вистин- ско креативно ниво.

Дејството на драмата, распоредено во пет слики, донесува живи и автентични настани, кои останале такви и во преточувањето на сцената. Гапо се „користи со еден поизразен манир, една динамика својствена на камерата...“. сцената е поде- лена на шест простори што, во зависност со текстот што овозможува динамиката да се развие, секавично реагира во однос на дејството...“. ансамблот на театарот во сталожена, обмислена игра, во која е скриена мудроста на авторовиот зафат, го прави крајниот резултат. најмногу и одново на површина ќе излезат Салаетин Билал и Фердауз неби. првиот во донесувањето на ликот на рацин ќе прозвучи мошне автентично, вториот го покажал „својот автентичен сензибилитет на артист со чувство за модерна сценска игра...“.

Во претставата настапиле Салаетин Билал (кочо рацин), Шерафетин неби (трајан, геолог), незакет али (Марија, жена на трајан), Зекир сипахи (никола, писа- тел), Џемаил Максут (Филип, млад сликар), сузан Максут (нада, трајанова девојка), Фирдаус неби (Шефот на полицијата), Перихан Ејупи Туна (Билјана, свршеница на Филип) и други.[3]

1980-1990

Во текот на 1980 година турската драма прикажа 4 премиери: претставата за деца „аладиновата волшебна ламба“, „со тито пред лицето на светот“, „Љубовта на перлиплин“ и „Злосторство и казна“ од Достоевски во режија на Бранко ставрев, кому оваа претстава му е прво гостување во турскиот ансамбл. претставата ја сместува во празнината под главната сцена на театарот. според еднодушното мислење на македонската критика, а не само нејзиното, станува збор за изведба без слаби места, претстава за памтење со антологиско значење. изборот на местата за сценско преточување на драмата како да беше создадено за визијата на светот на Достоевски, приспособена со мали интервенции со кои се создал простор за автентично толкување на пиесата... режисерот скратил неколку сцени и ликови, „мошне прецизно откривајќи ги најскриените катчиња на човечката душа, компонира за ним лива, зрела и оригинална изведба, во која за нешто повеќе од два часа беше суб лимирано сето она што е најнеопходно, најесенцијално, најрелевантно“. со претставата турската драма зеде учество на Фестивалот на мали и експери- ментални сцени во сараево (Месс), каде што актерот Фирдаус Неби за улогата на расколников доби грст најповолни критики, а имаше и блескави написи во печатот за него и за претставата. на театарските игри „војдан Чернодрински“ во прилеп во претставата „Злосторство и казна“ се истакнаа Фирдаус Неби за актерско остварување. покрај по фалбите за актерската игра на Фирдаус Неби, Љутви Сејфула (порфириј), Салаетин Билал (николај), Џемаил Максут (Мармаладов), Бедија Беговска (соња). Миго ви на силни уметнички доживувања и мошне пријатни мигови на публиката и` овозможија и Перихан Ејупи Туна (Дуња), Зекир Сипахи и Атила Клинче (николај), Муша - реф лозана (Госпоѓата), Сузана Максут (катерина), јилдиз рифат (Дуња), Мукерем Билал (Дашенка) и други. Со изведба на премиерните претстави „Вучјак“ од М. Крлежа (Албанска дра - ма) и „Шест лица го бараат авторот“ од Пирандело (Турска драма), во есента на 1974 година Театарот се всели во својата нова зграда, прва од ваков вид изгра- дена по ослободувањето во Македонија. Новата зграда претставува сериозна основа за натамошен интензивен квалитетен развиток на Театарот. Во репер- тоарот се чувствува сè поголемо експериментирање, што уште повеќе го при- влекува вниманието на театарската јавност и на критиката. Последните пре- тстави со кои ја пречекува 30-годишнината, е јасна потврда дека Турската драма е на пат да изгради и да води солидна репертоарска политика за нејзиното ната- мошно уште попрецизно дефинирање и надградување, пишува долгогодиш- ниот режисер и раководител Мирко Стефановски.

Една од основните карактеристики на ансамблот на турската драма е профе- сионалниот и дисциплиниран однос во работата. таа особина е ретка во театрите. Може да биде и полоша или подобра претставата, но нивото на ансамблот или, поточно речено, мерата секогаш била почитувана. така е и во овогодишните 4 пре- миери. од „Ханка“ (поставувана и пред дваесетина години), со успешната соработка на режисерот, вредниот ансамбл и тројцата соработници гости – Чедо Христов како сценограф, Димитар Масевски како автор на музиката и Беба патрногиќ како костимограф – се добила претстава што публиката со задоволство ја гледала. убаво разработената и осмислена мизансцена успеала да го извлече најважното, воде- њето на ликовите и прикажувањето на внатрешната драма на Ханка и сејдо. За истакнување е креацијата на Перихан Ејупи Туна(Ханка), која знаела да ја пронајде вистинската мера, како и на Салаетин Билал (сејдо), кој играл инспиративно и со сигурност и и` бил одличен партнер на туна. Задоволително, иако во мали улоги, играле и незакет али и сузана Максут. според критичарите, претставата ќе се помни и по костимите на патрногиќ, кои претставувале значајна компонента во претставата. со „аргатот симан“ била понудена успешно изразена претстава како во поста- новката на режисерот, така и во играта на ансамблот, и особено наСалаетин Билал и јилдис рифат во главните улоги. воопштено гледано, драматизацијата на андриќевата проза не била на нивото на делото.

Оваа година беа прикажани 6 премиери. режисерот на Шекспировото дело „веселите жени виндзорски“ коле анге - ловски со видливо настојување се обидел да ги замени времето во кое живее авто- рот и некои негови ликови, да ги приближи до менталитетот и амбиентот на тур- скиот човек, поточно се обидел да го „потурчи текстот“, да го доближи до отоман- ското време. тој првпат гостувал во турскиот театар и се потрудил да ја потврди генијалноста на Шекспировото дело, што се гледа во тоа што неговата комедија беспрекорно комуницира со современоста, вели режисерот. во претставата наста- пиле Мустафа Јашар, Наџи Шабан, Фехми Груби, Љутви Сејфула, Ријад Тахир, Абдурахман Рахман, Зиба Бекир Радончиќ, Мукерем Билал, енвер Бехџет, Шефкет Хасан, ирфан Бељур и други. праизведбата на пиесата „Мемет“ во режија на наум пановски беше изведена на театарските игри „војдан Чернодрински“ и оценета како забележлив успех на ансамблот, на авторот и на режисерот. „Беше тоа уште едно впечатливо присуство на млад и талентиран автор, кој очигледно има што да каже, кој добро ги познава законитостите на драматургијата и вешто владее со нив“, беше оцената на тркале- зната маса за изведбата во целина. Беше изнесен суд дека станува збор за „полно- крвна претстава“, за што свој несомнен придонес има режијата, која успеала „внат- решните односи да ги развие со едни нови релации. За најдобро одиграна улога беше насловната на Атила Клинче, кој имаше одлични соработници во своите коле- ги Салаеттин Билал, Феми Груби, Јилдиз Рифат, Перихан Туна, Сузана Максут и други. театарот прикажа 4 премиери, од кои една за деца. тоа се: „Мачорот во чизми“ од воин Ѓорѓевиќ во режија на Димитар Станкоски; „Дамоклов меч“ од назим Хикмет, во режија на Бранко ставрев; „папучар“ од Љутви сејфула, во режија на коле ангеловски; и „слуги“ од египетскиот писател јусуф идриз, инаку дипломска претстава на младиот режисер абдулазиз Буганми, студент на Факултетот за драмски уметности во Белград. претставата „слуги“ се игра- ла под сцената, простор каде што биле прикажани и „Злосторство и казна“ и „папучар“ од Љутви сејфула. назим Хикмет е чест гостин на сцената на турскиот театар, а „Дамоклов меч“ е седма постановка на оваа сцена. претставата била прикажувана и под друг наслов – „луѓе и кучиња“, а доаѓа да нè потсети на 20-годишнината од неговата смрт. Хикмет во пиесата нè потсетува на стравот и ужасот што го носи современиот суров свет. режисерот Бранко ставрев дејството го организира на два плана – првиот на аванс-сцената каде што се одвива животот на семејството, а вториот на големата сцена исполнета со буриња како метафора на вознемирувачкиот свет „за огнот, за кој малку е потребно да избувне, да однесе сè во воздух“. Хикмет отвора простор за надеж, за разумност и за поезија, „режијата ја воздигнува до степен на жива поетска имагинација, создавајќи претстава која од почетокот до крајот дише со длабока внатрешна растрепереност, со интензитет во кој се открива човекот во сета негова суштина“. во изведбата заслужиле посебно внимание носителите на главните улоги Салаетин Билал (а) и Бедија Беговска (Б). раскошниот талент на двајцата актери дошле до израз во повеќе сцени, „станувајќи во вистинската смисла на зборот спод- вижници на драмското дејство. кога тие настапуваа, сцената ја доживуваше својата најзаокружена сценска рамка, својата целосна драмска поезија“ пишува критича- рот иван ивановски. со добро погодена нота на цинизам, надуеност на луѓе од мафијата, се истакнувале Мустафа Јашар и Наџи Шабан. по неколку бледи поста-новки, претставата била една од позабележливите блесоци, што заслужува внима- ние на пошироката јавност. современиот египетски писател јусуф идриз повеќе бил познат како раскажу- вач, но забележителни резултати постигнал и како драматичар. темата во „слуги“ е универзална, односите на господарот сеид и слугата Фарфур. на крајот, откако никако не можат да најдат еднаквост, се обесуваат во прегратка, за да бидат заедно и еднакви барем во смртта. но и во смртта сè останува по старо. режисерот значи- телно го надградил текстот, со завидна зрелост и солидна подготовка на студиите во Белград. постановката е оценета како мошне сигурен и охрабрувачки почеток со пројава на убава смисла за детаљ и за организација на сцената. Господарот и слу- гата „пластично, со неусилена игра и со прецизна актерска изразност“, ги толкува- ле Џемаил Максут и Љутви Сејфула, кои и` дале тон и печат на претставата, „збога- тувајќи ја со мошне живописни карактери. еден од најголемите актерски пробле- соци беше подолгиот монолог на сејфула кон крајот на изведбата“. со сензибилна и богата артистичка интерпретација се претставиле и Мустафа Јашар (писателот), Перихан Ејупи Туна (прва жена на господарот), и особено наџи Шабан во улогата на Жена на слугата. актерот Љутви Сејфула првите пројави во доменот на драматургијата ги имал во доменот на детското драмско творештво. најпрвин со пиесата „тројца другари“ (1975), а подоцна во 1979 година вниманието го привлекол со шармантниот текст „игра на гатанките“. премиерата на „папучар“ оваа година била прикажана како праизведба амбиентално во куршумли-ан, во режија на коле ангеловски, за која критиката вели дека поминала без некој забележителен успех. оваа година, во четирите премиери не се најде место за детска претстава. од годинашниов репертоар на турската драма се издвојува праизведбата на најновиот текст на честопати поставуваниот автор од турска националност кај нас Хасан Мерџан „Мост на честа“, не толку од драматуршки, колку од режи- серски аспект на режисерот наум пановски. Делото, лирски интонирано, гово- ри за луѓето кои во желба да ја заштитат својата власт и моќ, ги разградуваат мостовите на среќата и љубовта на младите, така што тоа можело да се прифа- ти, вели иван ивановски, како универзална метафора за судирот на новото и старото. режисерот го скратил текстот и се задржал на неговата примарна суштина компонирал доста впечатлива целина. успехот на режисерот наум па новски е дотолку позначаен што тој е остварен со млади актерски сили, некои од нив и почетници (студенти на ФДу: Елјеса Касо и ердоган Максут), потоа Зиба Бекир и други. Хасан Мерџан својата писателска кариера ја започнал во Македонија, а ја про- должил во приштина, каде што од поодамна живее и работи. негови драми се „цвеќарот али“, „јас, риза-ага“, а автор е и на пиесите за деца „весел свет – школски свет (1975) и „Мавиш и Мемиш“, која е поставувана двапати, во 1972 и 1974 година, и двете во многу различни верзии на режисерот кемал лила. и другите три пре- миери на овој изведувачки состав одразуваат солидно креативно ниво, пред сè поставувањето на пиесата од современиот турски автор васви учкан „лудата емина“ и на мелодрамата „алиш“, која доживеала повеќе верзии, а во режисерско видување на кемал лила и Љутви Сејфула0. покрај наум пановски, оваа година на сцената на турската драма гостувал уште еден млад режисер, Драган велјановски со постановката на драматизацијата на Милан Ѓурчинов и Илија Зафировски на текстот според романот на владо Малески „она што беше небо“,игран под наслов „Богомилска балада“. според театарскиот критичар иван ивановски, претставата оставила „блед впечаток“.

На театарските игри „Војдан Чернодрински“ театарот настапил со „слуги“ од јусуф Идриз во режија на абделазиз Буганми од тунис. универзалноста на темата во осветлувањето на проблемот кој е слуга, а кој господар во животот и зошто е тоа така, релативно добрата постановка и убавата игра на ансамблот биле доволни предуслови на тркалезната маса да се констатира дека претставата донела „еден висок уметнички чин“.

Годината 1985 помина со 5 премиери, од кои една на детската сцена – „том соер“ од Марк твен во режија на Шерафедин Неби. праизведба немаше, но имаше неколку мошне добри премиери, како што се „ревизор“ од Гогољ, во режија на Бранко ставрев, која по третпат премиерно е изведувана во скопје (првата во Мнт на 15.4.1956 и во Драмски на 31.3.1978 година). режијата на Бранко ставрев била „најрадикална и најосмислена“. новото во „ревизор“ тој го барал во она длабоко вткаеното во драмата на луѓето што ни дава за право и денес во класиката да тра- гаме по нејзините суштини. Бранко ставрев „со остро чувство за сценска форма, за подинамична мизансцена ќе покаже усет за посовремено звучење на текстот, постигнувајќи го тоа преку подлабоко осветлување на ликовите и нивното инди- видуализирање“, забележал иван ивановски. ансамблот ги следи барањата на режисерот и дава придонес за повисоко креа- тивно ниво. тон и печат на претставата и` даваат Љутви сејфула (Градоначалникот) и Салаетин Билал (Хлестаков). сејфула ја зачувал мерата, не подлегнал на карикату- ра и изградил полнокрвен лик, сподвижник на дејството, додека Билал се изд во ју - вал со полежерна и понеусилена игра, „стилски определена, со посовремен однос кон актерската експресија. посебно во епизодите се истакнувале Мустафа Јашар, незакет али, наџи Шабан, Атила Клинче, Феми Груби и други. најекспонираниот и најизразито индивидуалниот во македонската сценографија владимир Геор гиев - ски, на впечатлив и оригинален начин ја обликувал сцената, сместувајќи ја во голем шинел под кој ќе се најдат сите имало во тоа нешто метафорично, импресивно, дла- боко потресно“ пишува иван ивановски во „современост“ бр. 3 од 1985 година. турската драма прва ја отворила сезоната 1985/86 година со драматизацијата на „проклета авлија“ од иво андриќ како трето негово дело на сцената на театарот на народностите. режијата и драматизацијата се на Љубиша Георгиевски, кој реализи- рал камерна претстава, стегната и сфатена како потресна метафора за човековото живеење и постоење. Љубиша Георгиевски, создал „мошне интензивна претстава во која психолошките натрупаности им отстапуваат место на суптилно пронајдени- те детали и на поинаквата актерска интерпретација, која подразбира речиси заедничко дишење со публиката во салонот“. Љутви сејфула (караѓоз, шеф на затворот) сигурно и консеквентно успеал да се ослободи од физичката пренагла- сеност и моралната безобѕирност „за сметка на итрината, расипаноста и перфид- носта во иследничката тактика со затворениците. Беше тоа актерско остварување предадено со сета своја трагичност“. Мустафа Јашар (петар) и Салаетин Билал (камил) во меки линии, со поетски рафинман, ги толкувале ликовите, носејќи го тешкиот багаж на филозофијата на помирување на луѓето со Господ. Зекир Силахи (Хаим) го остварил ликот мошне пластично, „со внатрешна тревога и со постојан страв од животот“. во „машката“ претстава Џемаил Максут, Фехми Груби и Наџи Шабан епизодните улоги ги толкува- ле мошне успешно. сценографијата и костимите на владимир Георгиевски одлич- но ја следеле режисерската интенција, создавајќи впечатлива атмосфера за мор- ничавиот живот на луѓето во „проклета авлија“ прикажана како голем затвор во животот и светот.

Шерафетин неби, еден од водечките актери и режисери на турската драма, е тесно врзан со почетоците на создавањето на драматургијата на турски јазик во Македонија. неговите драмски текстови како праизведби се реализирани во 1957 година („суртук“) и во 1964 година („Човек без лице“), и двата текста во негова режија со идентична содржина: пропаѓањето на беговскиот елемент до предвоено скопје, генерација која не можела да се снајде и да ја пронајде смислата на своето постоење. „рашела“, еден од првите текстови на неби, напишан и изведуван по ослободувањето и пред основањето на театарот на народностите, во 1985 година е прикажан во нова, мошне успешна варијанта, што ја подготвил режисерот наум пановски. во турската драма се појави уште една актерка, драмски писател чие творештво целосно е ориентирано на дела наменети за децата. Бедија Беговска, првенка на турската драма, дебитира со пиесата „Малите, големи љубови“ во режија на Дими - тар Христов, претстава со која театарот учествувал на најпрестижната летна умет- ничка манифестација за деца – Меѓународниот фестивал на детето во Шибеник. претставата е играна над 70 пати, а на репертоарот е повеќе од пет години. Другата праизведба „пипа-ритам“ од д-р владимир плавевски, во режија на рахим Бурхан, беше претставник на турската драма на игрите „војдан Черно - дрински“ во прилеп. според театарскиот критичар иван ивановски, претставата не го постигнала очекуваниот уметнички ефект. на разговорите на тркалезната маса во прилеп, оцените биле мошне лоши. Многумина проектот „пипа ритам“ го сме- тале за „драмско промашување“, а режијата на рахим Бурхан, како недоволно сту- диозна, непрочистена, нејасна итн. Македонските режисери Бранко ставрев и Богдан поп Ѓорчев беа гости во турската драма. тие ги поставија пиесите протекција“ од нушиќ, односно лирската драма на лорка „јерма“. првенецот на турската драма Салаетин Билал, на Малата сцена ја постави пиесата „убиј ме, душичке“ од современиот драмски писател азиз несин, во која со голем успех настапиле незакет али, Мушереф Лозана и Шерафетин Неби. несин подолго време отсуствувал од сцената на турската драма, а ние го пом- ниме по драмите „насилникот од торос“ и „кралот на головите“. „убиј ме, душич- ке“ или „тра гич на смеа со горчлив вкус“, пиеса во два дела, е негово трето појавување. режисерот традиционално ја поставил пиесата, со истакнување на авторовиот сочен дијалог и сатира за потресните вистини на луѓето од перифе- ријата на животот. Драмското дејство го сместил под главната сцена, заедно со публиката, му обезбедил адекватна сценска рамка, бидејќи настанот се случувал во полувизбен стан. Глумата била вистинскиот бисер на претставата, а долгот- рајни аплаузи имало и на отворена сцена. Мушареф Лозана (сиен) и незакет али (Дика) „уиграни и разиграни, што беше вистинско задоволство да се следат нив- ните креации. лозана и али најдоа заеднички јазик и успешно се надополнуваа во успешното обликување на своите ликови“. со содржајна и целосно заокру- жена креација им се придружил и Шера фе дин неби, „потресно, едноставно, со истенчена комика, со фини психолошки валери, со едно богато внатрешно гра- дирање на ликот. Беше тоа вечер на мошне инс пи ра тивна реалистичка игра на тројца стари, но млади по дух актери – Мушереф Лозана, незакет али и Шерафетин Неби“. Младиот актер Елјеса Касо, како млад инкасатор и водител на претставата, „задачата ја извршил со шарм и непосредност“, пишува во рецен- зијата Иван Ивановски во „современост“, бр 1–2 од 1987 година.

Турската драма подолг временски период во континуитет прикажуваше 4 до 5 премиери, од кои една беше за деца. истото се случи и оваа година односно беа прикажани 4 премиери. премиерата на пиесата „приказна што зборува за гостувањето“ била проект на турската драма, што во годинашната продукција се издвојувал со мошне впечатли- ва режисерско-актерска компонента. имало и други три премиери, кои имале значително поголем успех кај поширокиот круг гледачи отколку кај критиката. станувало збор за поновото режисерско видување на „коштана“од Бора станковиќ со Бедија Беговска во насловната улога, а во режија на кемал лила, и за пиесата „Хурмуз“ од современиот турски писател садик Шахдил, остварена со гостувањето на познатиот режисер од турција енгин улудак. на театарските игри „војдан Чернодрински“ театарот настапил со минатого- дишната премиера на „протекција“ од нушиќ во режија на Бранко Ставрев, која за публиката била допадлива и интересна, пред сè поради обидот за ново и посовре- мено презентирање на нушиќ. редуцираниот хумор, скратената верзија на текстот, режиски збогатена со многу убави детали, „наидоа на одобрување, како што и на симпатии и убав прием наиде и играта на целиот ансамбл, посебно креацијата на Љутви Сејфула. претставата „приказна што зборува за патувањето“ е прикажана на игрите „Војдан Чернодрински“ во 1988 година. според оцената на критичарите, таа била превосходно поетична изведба, полна со продуховени режисерски и актерски решенија што заслужувале целосен респект (јилдиз рифат, Перихан Ејупи Туна, Мукерем Билал, Атила Клинче, Ердоан Максут, Ријад Тахир и други). Заслуга за убавата пре- тстава има и соработникот на режисерот Гнзафер Бајрам, кој ја обликувал сцената и ги дал решенијата за костимите. во 1988 година започнува нова фаза во работата на турската драма при теа та - рот на народностите , во која тој уште повеќе се отвора кон сите љубители на теа- тарската уметност. првпат, со претставата „Женички“ од современиот турски автор тунџер Џуџеноглу што на сцената ја постави Зекир сипахи, се оди со симултан пре- вод на македонски јазик. овој долгоочекуван потег на театарот, лимитиран од финансиските средства, отвора нова фаза во неговата работа, како куќа која негува театарски изрази. турската драма е поканета како единствен учесник од странство на уметничкиот фестивал во истанбул „Млади денови 88“. За вистинските уметнич- ки стандарди кои пред себе ги постави турската драма, а кои особено се нагласени во последните три години, бездруго голема заслуга има и првиот човек на овој ко - лектив Ѓунер Исмаил. турската драма го комплетирала репертоарот за 1988 година со неколку при- лично квалитетни премиери што ги надминувале вообичаените сценски стандар- ди. За таква претстава се смета пиесата „Дневникот на стравот“ од Џевад карахасан, во режија на гостинката од приштина агим сопи. Заедничката драматизација на режисерот и Ѓунер Исмаил се одликувала со „заокруженост и осмисленост, со целовитост и димензионираност“. таков печат носела и изведбата подготвена амбициозно и студиозно, со одговорност за секој елемент на претставата, со под- влекувањето на „мисловноста на авторовиот свет, тој мошне пластично ја градеше атмосферата. Добра страна на претставата беа и масовните сцени, како и грижата за рамнотежа меѓу мислата и играта“. Салаетин Билал (Газван) „содржајно и сеоп- фатно го изрази карактерот што во претставата несомнено претставуваше негова најтрајна константа“. За одбележување биле остварувањата на „визуелно впечат-ливиот“ Џемаил Максут; на ердоган Максут, кој се истакнувал со „пластична игра“, потоа на Љутви Сејфула, Мустафа Јашар, Наџи Шабан, Елјеса Касо и други, „на кои им беа туѓи евтините ефекти и самодокажувањето, импонирајќи со грижата секој да и` служи на целината“. театарскиот критичар иван ивановски има убави зборови и за техниката на чело со стојан Михајлов и на симултаниот превод на лејла Хаџалар, а Џенан али била на висина на задачата во вршењето на симултаниот превод.100 „Магбет“ од в. Шекспир била смела претстава и доста оригинална во толкува- њето, а во режисерско видување на рахим Бурхан. најплодниот и најпоставуваниот драмски писател од турска националност Хасан Мерџан, бил претставен со текст кој бил посластица за децата. тоа е претста- вата „насмевката да им ја подариме на децата“ во режија на кемал лила.

Своевидна пресвртница во работата на турската драма е Брехтовиот „кавкаски круг со креда“ во режија на Јуџел Ертен. на театарските игри „војдан Чер но - дрински“ во прилеп таа беше апсолутен победник. театарската критика беше едно- душна во мошне позитивните оцени за претставата, особено за режисерот од анкара. настапот на ансамблот ги надмина очекувањата со прикажување на оства- рување на ретко уметничко доживување, потврдувајќи ги со тоа многубројните освоени награди. ангажирањето на дуото Бедија Беговска и Салаетин Билал, на кое рамноправно му се придружи извонредно одиграниот каплар на Мушереф Лозана, на режисерот му ја олеснија работата во остварувањето на режисерските замисли „да го постигне саканиот уметнички ефект и успех кај публиката, во што, покрај спо- менатите тројца артисти, свој значаен удел имаше и целиот изведувачки состав кој импонираше со својата музикалност, изразност, полетност и темпераментност“, ќе запише иван ивановски во„културен живот“, бр. 34, 1989 година. „изведбата се наметна со своите високи квалитети на поширок план, претстава која спаѓа во самите врвови на театарот во Македонија, не само во 1989 година.“ политичкиот трактат за правдата и праведливоста, за моралните и природните закони, во одделни сцени одиграни и мошне емотивно, за режисерот и триесети- на та актери кои во време од два часа без пауза одиграа седумдесетина ликови, соз- дадоа историска фреска за човечките судбини и карактери, како и „современа сли - ка за неуништливата човекова желба за вистинските чувства“. визијата на светот во кој победува правдата и моралот беше одиграна низ тековите на паралелните при- казни во кои глумците, движејќи се и меѓу гледачите, докажаа дека создале пре- тстава на раскошна колоритна палета. претставата беше на Бедија Беговска (Груша) и Салаетин Билал(скитникот и судијата аздак), на Мушареф Лозана (полицаецот Шава) и на сите други учесници. но беше и претстава на Мустафа асим (сценограф и костимограф), во која глумците пред гледачот го отвораа светот на живи, емотив- ни луѓе, на луѓе-нелуѓе кои секогаш се вртат во својот животен круг. возбудлива сценска реализација, гостување на режисер од странство мајстор на својот занает, голем артистички резултат кој ги потврдува вредностите на турската драма. Младата режисерка александра ковачевиќ, студентка на ФДу, со помладите ак - тер ски сили и реализираната претстава „слугинки“ од Жан Жене, внесе значително ос вежување не само во репертоарот на турската драма. во последните остварува- ња на ансамблот спаѓа и реализацијата на „клементовиот пад“ од Драго јанчар, во режија на кемал лила. Младиот актер и режисер сухат Мустафа првин го режира- ше текстот на Горан Стефановски „клинч“, а потоа настапи во „Дневникот на лу ди - от“ од Гогољ, во режисерско толкување на актерот ердуан Максут. ацо алексов ја пос тави драматизацијата на познатиот роман „Белото циганче“ од видое подгорец, на општо задоволство не само на децата туку и за возрасните. Годината помина со шест премиери.

1990-2000

И во оваа јубилејна година за турската драма, 40 години постоење, на игрите „војдан Чернодрински“, ансамблот се претстави со „Живко што живее, не живее“ од азизнесин, во режија на кенан ишик. и за оваа претстава театарската критика е единствена. во списанието „екран“, ванчо каранфиловски забележа дека „најнова- та претстава на турската драма спаѓа во редот на еден од најинтересните театарски зафати видени на сцените во републикава во последно време. не толку поради самиот текст на познатиот турски сатиричар азизнесин, текст во кој темата за чове- кот што погрешно е заведен во матичните книги како умрен е искористена за соз- давање остра сатира, колку поради приодот на режисерот кенан ишик и авторска- та екипа во градењето на претставата“. кога се говори за забележливиот подем на турската драма, неизоставно се наметнува ангажманот на Мустафа асим со сцено- гра фиите, осмислениот пропаганден материјал, плакати и програми, што на теа - тарот му го даваат препознатливиот имиџ. со комедијата со горчлив вкус „Живко што живее, не живее“ за луѓето загрозе- ни од бирократската машинерија, режисерот од турција, со поддршка од ансамблот, создал заокружена, возбудлива претстава што може да се смета за една меѓу најдобрите во Македонија. Атила Клинче во насловната ролја, потоа Салаетин Билал, Мустафа Јашар, Зекир сипахи, Зиба радоњиќ и други се екипата која ја поне- се оваа блескава оцена. во годината на јубилејот, ансамблот прикажа само две премиери. втора е дуо- драмата „остров“ од јужноафриканскиот писател адхол Фугарт, во режија на гости- нот од турција јуџел ертен. проектот извесно време се подготвувал и во турција. тоа е возбудлива приказна за двајца арестанти кои и по морничавите тортури и работата во каменолом, не се откажуваат од желбата да ја подготват софоклеовата „антигона“ за да се победи стравот, за да се блиску до надежта и љубовта, за да не се подзастане пред тешките искушенија и омрази. сето тоа режисерот го направил „ненаметливо, згуснато, слоевито“. Дејството е сместено во главниот товарен лифт на театарот, без каков било друг декор, а на сцената се наоѓала публиката. тоа се покажало како интересна и оригинална идеја на режисерот и убава досетка. актерското дуо Атила Клинче и Елјеса Касо на мошне уверлив начин успеале да ги доведат гледачите во интимата на луѓето, кои сакаат да сонуваат, да љубат и да меч- таат и во тоа ништо не може да ги спречи. во првите денови на 1990 година се одржа проширен состанок на кој се гово- реше за потребата од издавање на монографија на турскиот театар. имаше повеќе излагања со трудови на поединци за дотогашната работа на театарот. изминатиот период од 1980 до 1990 година донесе неколку премиери од антологиско значење за театарот и не само за него. „Злосторство и казна“ од Достоевски во режија на Бранко ставрев се одржа на новоотворената сцена, под т.н. подрум сцена, која соз- даде услови за настан, а режисерот, глумците, сценографот „го ставија гледачот во состојба на соучесник со долготрајно значење“. Бранко ставрев направил претста- ва „карневализација“ со елементи на авантуристичко социјален аспект. Блескавата игра на Фирдауз неби е градена ненаметливо, низ знаци извлечени во динамична линија. претставата ги покажа огромните можности на ансамблот. улогите беа одиграни синхроно, со единство, со прецизни реплики и точна реак- ција. тоа беше претстава на Фирдауз неби, како и на Мушареф лозана, Салаетин Билал, Љутви сејфула, Џемаил и сузана Максут, Бедија Беговска, Мејди Бајрактари и сите други учесници. Изминатата деценија ја донесе и претставата „Кавкаски круг со креда“ од Брехт, во режија на гостинот од Турција Јуџен Ертен. Создадената визија за светот во кој се победници моралот и правдата на луѓето, е одиграна „низ текови- те на паралелните приказни во кои глумците, движејќи се и меѓу гледачите дока- жаа дека создале претстава на раскошна, колоритна палета“. Претставата е на Бедија Беговска (Груша), Салаетин Билал (Аздан), Мушареф Прекиќ Лозана (Шаво) и на сите други актери. Во 1980 година репертоарот беше составен со неколку мошне квалитетни премиерни изведби што ги надминуваа просечните стандарди. Такви беа пре- тставите „Дневникот на стравот“ од Џевад Карахасан, „Магбет“ од Шекспир во режија на Рахим Бурхан, а еден од плодните турски драматичари Хасан Мерџан беше претставен со детската претстава „Насмевките подарете им ги на децата“. Во 1989 година беа премиерните изведби на „Клементовиот пад“ од Драго Јанчар, „Слугинки“ од Жан Жене, како и пиесата „Клинч“од Горан Стефановски. Да ги спомнеме и претставите „Веселите жени Виндзорски“ од Шекспир, „Проклета авлија“ од Иво Андриќ, „Хурмуз“ и „Приказна што зборува за патува- њата“, како и „Женички“, кои заедно со другите претстави ја претставија Турската драма и ја поставија на врвовите на македонското глумиште. ансамблот на турската драма подготви две премиери, од кои критиката за поуспешна ја оцени „картонска кутија“ од поранешниот член на турската драма ирфан Бељур, во режија на Бранко Брезовац – гостин од Загреб. на театарските игри „војдан Чернодрински“ оваа претстава предизвика двочасовна дискусија. срдечно примена од публиката, беше оценета како врвно достигнување што носи сопствена естетика, која се темели на препознатливиот режисерски приод на Бранко Брезовац, како и на прекрасните актерски остварувања што со професио- налноста се издигаат далеку над дотогашниот начин на разбирање на актерскиот ангажман во текот на игрите. втората премиера беше биографската драма за турскиот поет јонус емре, воед- но и наслов на пиесата од реџеп Белгинер, во режија на гостинот од турција раик алниачик, која беше проследена со голем интерес од публиката, иако не може да се говори за проект со повисоки сценски вредности. оваа година за децата беше прикажана претставата „орхан“ на неџати Зекирија, писател од турската националност. авторот порано се занимавал со глума, а подо- цна и со театарска критика. критиката забележала дека Димитар Христов направил уште една мошне шармантна и гледлива претстава. во овогодишниот репертоар е и претставата од современиот турски писател Динчер сумер „стари фотографии“, во режија на Душко наумовски. на игрите „војдан Чернодрински“ претставата триумфира, а театарскиот критичар иван ивановски ја оквалификува како претстава која може да се означи како антологис- ка, дури и во македонскиот театарски простор. текстот се вбројува меѓу најзна- чајните настани од седумдесеттите години. на тркалезната маса на критиката пре- тставата беше оценета со многу ласкави оценки што, пред сè, се однесуваше на играта на Бедија Беговска, која ја толкуваше главната улога, на колоритниот и инвентивен режисерски ракопис на Душко наумовски, како и на вонредниот владимир Георгиевски, кој има голем придонес за претставата со својата сцено- графија и костими, како и на музиката на Љупчо константинов. високи оцени и голем придонес за претставата добија и глумците Салаетин Билал, Атила Клинче, Елјеса Касо и Наџи Шабан.

Турската драма прикажа пет премиери, од кои една за деца – „алаетин“, во ре-жи-ја на кемал лила... позабележителен резултат не остварија ниту гостите-ре - жи сери од турција Мурат карасу и исмет Хурмузли со дела од современите турски писатели тунџер Џеџенаглу („Хеликоптер“) и Халдун танер („ве молиме не до пи рај - те“) и „Шабан спасител на татковината“ во режија на Зекир сипахи, актер на тур - ската драма. според критиката, пренагласено е присуството на пиеси од писатели кои живеат и создаваат во турција, а прикажувањето на два текста од еден писател во иста сезона (Халдун танер) е потврда за ад-хок комплетирање на репертоарот. „Дас капитал“ од Братислав Димитров, во режија на сашо Миленковски, ја отво- ри сезоната на турската драма. праизведбата не беше амбициозен проект, и покрај претенциозниот наслов. текстот во добар дел се создавал на репетициите, а про- цесот го раководел авторот. тоа е приказна за турско семејство од скопје во вре- мето на големите промени што донеле трауми и страдање. Мејди Бајрактари, татко на семејството, и покрај самопрегорноста и пожртвуваноста добива отказ од фир- мата, со што се долева масло во огнот. синот, професор по марксизам, подготвува дисертација на тема самоубиство, која ја елаборира врз самиот себе со оттргнува- ње на „капиталот“ (дебела книга – извонредна метафора). Другиот син е дилер на дрога, препуштен на улицата, кој завршува в затвор. третиот син бил чудо од дете со златен занает од татко му (алатничар) кој е несреќно вљубен во наркоманка, не - ве на, поради која ќе се самоубие со предозирање. овие, условно кажано, супермо- дерни и актуелни ликови, дополнети се со битови слики и сцени и со уште неколку ликови – (Дедото), Џемаил Максут, кој живее од спомените, и (Домаќинката), пе ри - хан туна, со која се заокружува „оваа кревка структура драмска како мелодрама. тат кото ја запалува куќата и прави сè да започне нов живот. новиот живот, крајот на претставата, го завршува со цитатот од Марксовиот „капитал“: Марксизмот умре – да живее марксизмот. сцените се одвиваат на 5-6 пункта. „режијата главно не се „одлепува“ од кревкиот драмски материјал, така што се движи по линија на помал отпор на маргините на нештата... во професионална смисла, се задржува едно коректно ниво кое резултира со определена комуникација со публиката, а бомба- стичниот наслов се поима како мал егзибиционизам“, вели рецензентот тодор кузманов преку брановите на радио скопје. на фестивалот „војдан Чернодрински“, турската драма ја прикажа минатого- дишната премиера „смртта на питија“ од македонскиот автор Маја стефановиќ, а во режија на Доминик Милер. пред почетокот на претставата со едноминутно мол- чење му беше одадена почит на, во меѓувреме, починатиот режисер Милер, инаку голем почитувач на македонскиот театар и култура. претставата беше оценета како култивирано и универзално остварување со интернационален состав на учесници во реализацијата и со прекрасен актерски ансамбл во кој се истакнаа Атила Клинче, Мејди Бајрактари, Перихан Ејупи Туна, ердоан Максут и други. За пиесата беше речено дека е вешто, фино и искрено напишана. таа се расправа и се справува со открива- њето на лагата и невозможноста да се избегне вистината. темата на претставата „ве молиме не допирајте“ е историски настан, претпоста- вена средба на турскиот војсководец Балтаџик и руската царица катерина, видено од денешен агол. останатите две – „Хеликоптер“ и „Шабан спасител на татковината“ – се совре- мени и актуелни пиеси во смисла на времето во кое се одвива дејството. „Хеликоптер“ е скромно, театрално остварување, за разлика од „Шабан спасител на татковината“, музичко-кабаретска претстава која успеа да оствари комуникација со публиката и донесе значајни актерски остварувања, како она на Бедија Беговска, Мејди Бајрактари и други.

Оваа година за прикажување се предвидени два драмски текста од македонски автори – „тетовирани души“ од Горан стефановски и праизведбата на „Балерина“ од владимир плавевски, првата во режија на васил Христов, а втората на Бранко Брезовац. третата е пиеса од класиката „Женидба“ од Гогољ, во режија на ацо алексов, четвртата современа турска драма „Ќелавиот Мехмет“ од улку ајваз во режија на кемал лила, додека петтата премиера е за најмладите, по текст на актер- ката Бедија Беговска – „Будење“ во режија на Душко наумовски. сите овие тексто- ви турската драма ги прикажа како премиери во текот на годината. владимир плавевски во пиесата „Балерина“ се определил за приказ преку виви- секција на лудилото по примерот на една балерина, поточно се работи за живот на граничната линија на лудилото. Главните елементи, кои содржински и суштински ја определуваат драмата, се дрогата и огледалото, дрогата како средство за занес и бегство од грдата реалност, а огледалото како симбол на потрага по сопствениот идентитет, што во случајот на балерината е постојано во прашање. режисерот Брезовац користи видео-бим, со што ја разиграл и збогатил претставата, ја спречил монотонијата „и постигнува соодветен ритам и темпо во прилог на нејзината глед- ливост со проектираните балетски нумери и со музиката. режисерот како да прави свесно контрапункт на жестокоста на одделните сцени и жестокоста воопшто како доминантна одлика на целокупната постановка, а потенцирајќи ја поетичноста на приказната содржана во текстот“. насловната ролја, Балерината, ја толкуваше актерката Мукерем Билал, а сите други ролји Елјеса Касо. обајцата презентираат висок степен на „естетизирана игра со академски пристап во градењето на ликовите, игра низ која градат врска, глав- но успешна, преку движењата и говорот. Мукерем Билал се претстави со макси- мална издржливост и концентрација, не само кога ја прикажува и доживува дла- бочината на страдањата, туку и во ретките моменти „на занес и мечтаење, кога повеќе говори за себе и со себе отколку со или за другите... Елјеса Касо понуди забе- лежителна координација на гестот и говорот и умешноста за трансформирање во повеќето улоги. еднаш тој е кореограф, другпат сопруг, па дилер на дрога итн., при што е убедлив во својот настап, одмерен и смислено воздржан, играјќи ги паузите што ја држат драмската тензија“. За успешноста на претставата значајно придоне- сува и кореографијата на јагода сланева, ќе заклучи театарскиот критичар тодор кузманов. на театарските игри во прилеп, турската драма настапи во конкуренција со претставата „Дас капитал“, а во придружните манифестации со „Балерина“. во „Женидба“ на Гогољ режисерот ацо алексов внел елементи како што се говорницата и лебот, стаклени гласачки кутии кои ја илустрираат намерата на алексов претставата да коинцидира со изборите. агафја врши избор помеѓу четво- рицата кандидати. тој преку слајдови ги претставува кандидатите, користи голем број музички нумери, танци. режијата на почетокот инсценира свадбена поворка од која поткаљосин бега. сите главни улоги во претставата се успешно вајани, со чисти и јасни карактери, со средствата за карикирање и гротескност. со своите актерски креации доминираа: Салаетин Билал (поткаљосин) – „бравурозен кога цврсто ќе решеше дека се отстранети сите дилеми околу неговата женидба, за потоа неочекувано да почне да го гризе црвот на сомнежот“ – и Перихан Ејупи Туна (агафја тихоновна), која донесе лик интересно замислен и реализиран. За помнење е сцената кога таа мечтае за својата идна среќа. ејупи е актерка „која многу уверли- во ги преживува траумите, но притоа таа има многу наивност, така што сето тоа изгледа и смешно, и жално, истовремено“. успешни беа и остварувањата на Елјеса Касо, наџи Шабан, сузана Максут, ердоган Максут, ријад тахир и други. како пример за извонредна актерска креација, критичарот на радио скопје тодор кузманов го апострофира настапот на ријад тахир, кој во улогата на поморецот Жевакин „одигра брилијантна сцена на комична трогателност, изнудувајќи аплауз на отво- рена сцена“. оваа година се прикажани три премиери. состојбата со падот на продукцијата станува алармантна. во двата ансамбла веќе подолго време тлее проблемот на избор, поточно на назначување на челните луѓе, директори на турската и на албанската драма. единствено е подготвена детската претстава „Мустаците на генералот рококајко“ од ристо Давчевски. одраз на кризата и во двата ансамбла е нивната неможност да ја пријават, односно да ја изведат пријавената претстава за учество на театарскиот фестивал „војдан Чернодрински“ во прилеп. актерката Бедија Беговска ја изведе монодрамата „Мајка храброст – супер до - ма ќинка“, авторски проект на Бранко Брезовац, која не успеа да се одржи на репер- тоарот. на Фестивалот „војдан Чернодрински“ се говореше за Бранко Брезовац, за него- виот чуден театар. претставата „крал Хамлет“, според текстови на Шекспир и виткиевич, а во изведба на турската драма, беше невообичаена претстава, збуну- вачка, тешка, практично слика на неговиот нов стил. се играше во „тунел“ со мал број публика, организирана мизансцена, кореографија, претстава со деструктивна естетика во која глумците се спојуваат во стоглав организам. во официјалниот дел на програмата со по две претстави беа застапени Бранко Брезовац и сашо Миленковски. Брезовац не го изневерува својот познат режисерски ракопис, кој подразбира модерни сценски постапки, мултимедијалност, тотален теа- тар, жестокост, суровост, прецизност и одвојување на големо место и простор за кореографија и играта на телото. на претставата „кралот Хамлет“ како драматурзи се потпишани Брезовац и владимир плавевски. таа понуди прекрасна визуализација, кореографија и асоцијации во чија основа ни се сугерираше приказната за данскиот принц Хамлет, но не со неговата животна дилема за одмазда на својот татко, туку со една друга вистина – дека по смртта на татко му не му останува ништо друго освен да посака да биде крал. ова решение останува прилично дискутабилно по гледањето на овој во суштина мошне експресивен театарски чин. во претставата доминираат костимските решенија на елена Дончева со футуристичките назнаки и со својата рас- кошност, вели театарскиот критичар тодор кузмановски. во улогата на Хамлет наста- пиле Мустафа Јашар, Атила Клинче, Елјеса Касо, Салаеттин Билал, Бедија Беговска, Перијан Ејупи, Зиба Беќир, Мукерем Билал, Мерита Ејупи, а како Фортинбрас Хисни вила, абдурахман рахман, суат рахман и Зекирија авди. оваа година турската драма имаше вкупно три премиери: „како да се спаси асие“ од васиф онгонер, „итрата жена на улавиот маж“ од танер Халдун и „празна колевка“ од неџати Џумали. првата претстава „како да се спаси асие“ и како текст и како режија дејствувала како нешто депласирано, и нешто под стандардите на турската драма, позната по далеку поуспешни претстави. асистент на режијата бил ердоан Максут, сценограф Беди ибрахим, музиката била на сарпер озсан, а костимите на олџај појраз. во пре- тставата „како да се спаси асие“ учествувал целиот ансамбл, како и млади музича- ри и девојки. во 1996 година турската драма не пријави претстава за Фестивалот „војдан Чернодрински“.

во годинашната продукција беа прикажани пет премиерни изведби. едната од нив е „вон колосек“ од томе арсовски, во режија на Горан тренчовски. тема на пие- сата се аномалиите од времето на транзицијата. иако проблемите во неа се нави- стина актуелни, сепак сценската обработка не го надградува туку попрво го рела- тивизира текстот и поради колажната структура на постановката резултатот и впечатокот се занемарливи. Бледо и недоволно уверливо, вели македонската кри- тика. улогите во претставата ги толкуваат Салаетин Билал, сузана Максут, Зиба радончиќ, Мустафа Јашар, Бедија Беговска. турската драма честопати има соработувано со авторот владимир плавевски, па и оваа година го постави неговиот текст „каста дива балкански провев“ (праиз- ведба). во неа повторно се среќаваме со подлошка која поаѓа од актуелните состојби токму на балканскиот простор. во центарот на вниманието е судбината (несреќната, како да се подразбира) на замислената оперска примадона каста Дива, која боледува од рак на гласните жици и копнее за оживување на својата утроба. околината е сурова во лицето на тројца мажи кои таа ги сакала. За режијата на Бранко Брезовац е карактеристичен неговиот пресврт. наместо мултимедијал- ност на широки потези, тој овде се определува за една интимистичка претстава која ги истакнува длабоките психолошки фуги, во прв ред, на носителот на насловната ролја, актерката Перихан Ејупи Туна. во другите улоги настапија Атила Клинче (Мажот), Салаетин Билал (Докторот), Мустафа Јашар (Бизнисменот), Абдурахман Рахман (прв човек), Хисни Виља (втор човек), Суат Рахман (трет човек), Зекерија Абди (Четврти човек). по подолго време, турската драма оваа година учествува на Фестивалот „ох - рид ско лето“ со „Федра“ од расин, во режија на Љубиша Георгиевски. претставата донесува едно автентично толкување на страста, на грешната љубов на главната Хероина кон својот посинок Хиполит. тој, пак, оваа љубов ја одбива за друга жена. во насловната улога со веќе осведочената актерска супериорност настапи Бедија Беговска, а во другите улоги успешно се претставија Мустафа Јашар, салаетин Билал, Зиба радониќ, Мушареф лозана и други. премиерно беше прикажана и пиесата „прекрасен луна парк“ од улку ајваз во режија на кемал лила и асистент на режијата Елјеса Касо. сценографијата беше на Беди Ибраими, костимите на елена Дончева, музиката на Џенгиз Ибраим, корео- графијата на тони Баталаков, а улогите ги толкуваа Елјеса Касо, Перихан Ејупи Туна, Атила Клинче, ријат тахир, Сузан Акбелге, Фунда ејуп и наџи Шабан. петта премиера беше пиесата за деца „прекрасен подарок“ од улку ајваз, во режија на салаетин Билал, кој истовремено е и режисер и костимограф. улогите ги толкуваа Мустафа Јашар (раскажувач), Елјеса Касо (Метин) Атила Клинче (октај), Мукерем Билал (бабата лејла) Перихан Ејупи Туна (девојката ајла). турската драма во тековната година ги презентираше премиерите „трагачи по виножитото“ од владимир плавевски во режија на Салаетин Билал, втората „прекрасен подарок“ од улку ајваз и „идиот“ од Ф. М. Достоевски во режија на Бранко ставрев, со која турската драма настапи на Фестиовалот „војдан Чернодрински“ во прилеп. иако и „идиот“ од Достоевски во изведба на турската драма, и „Љубовна врте- лешка“ од артур Шницлер во изведба на велешкиот театар беа прикажани во ист ден на Фестивалот, и за двете претстави салонот беше исполнет до последното место. За претставата „идиот“ имаше полемични дискусии околу тоа колку теоретизирањето придонесува во читањето на една претстава. се зборуваше и за тоа дека конечно мора да почне да се разговара за претставите, а не за литературните дела. се дискутираше и за функционирањето на симболите, како и за тоа колку сце- нографските назнаки комуницираат со претставите и слично. во текот на оваа година премиерно беа изведени премиерите „лудиот ибра хим“ од туран офлазоглу во режија на владимир Милчин; „р.р.р.“ од јордан плев неш во режија Мехмет улусиј и „За мир, да“ од улку ајваз во режија на Салаетин Билал. од она што кај нас се случуваше на театарските сцени, премиерата на турската драма „лудиот ибрахим“ дојде како значајно освежување. Драмата, иако поаѓа од историски факти, не е историска драма туку автентична уметничка визија и раз- мисла за некои аспекти на власта и моќта и за нивното прекршување во индиви- дуата. во постановката на владимир Милчин таа се „фокусира на психолошко- филозофските размисли во кои историјата е само дискретен фон – „таа се одлику- ва со јасни и прецизни линии во обликувањето на мизансцената и со насочување на вниманието кон внатрешниот емоционален наплив, особено во главните лико- ви“. режисерот Милчин „создава цврста структура која консеквентно се развива и расте за да кулминира во последната сцена на убиството на султанот. притоа, тра- гичното дејство се преточува низ благи ’меки’ форми на дворските интриги“. Елјеса Касово насловната улога понудува лик кој се бори и актуелно гине меѓу своето лудило и здравиот разум. тој се плаши од власта и се тетерави под одговор- носта што таа му ја носи. неговата борба е главно борба со самиот себеси. сложен лик остварува и Бедија Беговска во улогата на Ќосем султана, мајка на ибрахим, која конците на власта ги држи во своите раце. таа и во оваа ролја уште еднаш го манифестира „својот талент и широк актерски дијапазон. од другите актери се издвојуваа Салаетин Билал, Атила Клинче, Зекир Сипахи, Сузан Акбелге, Мустафа Јашар и Наџи Шабан. сценографијата на крсте Џидров „е импресивна со своите димензии и монументалност и приемчива со своите бои“. претставата го актуализира прашањето за односите меѓу моќта на власта и кревкото човечко суштество. ибрахим, занесен од моќта што му ја овозможува вла- ста, минува низ фази на регуларно владеење, опивање од привилегиите и свртува- ње против мајка му, која го носи на престолот. потоа следува нејзината одмазда. власта убива, зар не? – се прашува и одговара рецензентот тодор кузманов преку брановите на радио скопје. За реализација на претставата, покрај нашето, учествуваше и Министерството за култура на република турција. претставата „лудиот ибраим“ турската драма ја прикажа на Фестивалот „вој дан Чернодрински“ во прилеп кога кај нас се водеше војна. во претстава- та, режисерот и сценографот го ставаат гледачот во санаториумски стерилна сцена со малку средства, за да го симболизираат празното. во претставата ва - жен аспект беа и глумците, преку користење на телото во мошне студиозната креација на лудилото кај Елјеса Касо и извонредно истолкуваниот лик на Бе - дија Беговска како доминантна мајка и вистинска императорка која во свои раце ги држи конците на власта. во претставата режисерот ја скратил драм- ската предлошка за да ја избегне доминацијата на вербални знаци... режис - ерскиот концепт подразбира дозирано оформување на симболите преку кои претставата добива семантички силна сликовитост. иван Додовски на тр ка - лезната маса во прилеп говореше за актерската игра, а на крајот праша зошто се поставува претставата сега и овде, по промената на власта? премиерата на „р.р.р.“ од јордан плевнеш се одржа во Марсеј, Франција, а потоа и во скопје. во реализацијата на претставата значителна помош даде Градскиоттеатар од истанбул, кој ја изработи сценографијата, а која воедно е и најуспешен сегмент на оваа изведба заедно со некои од актерските креации. претставата е под- готвена како копродукција на турската драма, Градскиот театар од истанбул – турција и театарот од Марсеј – Франција. ликовите ги толкуваа 14 актери на турската драма и двајца од француското глумиште во Марсеј – ришар Мартен и тања суриева, ја режираше Мемет улусој од париз, а негов асистент беше ердоан Максут од скопје. Градот Марсеј во 1999 година одбележа 2600 години од своето постоење, а пре- тставата ја пречека како духовен и естетски чин во кој се одбележува балканската крвава хронологија во последната деценија од ХХ век. претставата во себе го имаше елементот на вечното во театарот, кој ги обединува историјата, политиката и осаменоста на актерот на празните сцени на сите светски театри. турската драма беше доживеана како сценска форма на слевање на јазиците, турскиот, албанскиот, францускиот. како жесток театарски протест кој на сцената започнува со тоталниот хаос на времето и особено на настаните на Балканот, дејството воспостави ред кој сепак заврши со непознаници: зошто и до кога луѓето ќе се разбираат само преку оружјето и војните? Во јубилејната 1990 година Турската драма со премиерите на „Антигона“ од Софокле и „Живко што живее, не живее“ ја најави можеби најплодната деценија, би рекле и најуспешната. Се проширува листата на режисери: Спасе Стерјо, Мејер Доминик, Ертен Јуџел, Ишик Кенан, Бранко Брезовац, Алниачик Раик, Сашо Миленковски, Хурмузи Исмет, Карасу Мурат, Васил Христов, Зекир Сипахи, Олџој Појраз, Горан Тренчевски, Владимир Милчин и други. На репертоарот на театарот има претстави од класиката и од современата драма, со кои Турскиот театар на фестивалите во земјата и надвор од неа е присутен и наградуван. Пред крајот на 1990 година Турскиот театар подготви две премиерни изведби „Р.Р.Р.“ според текстот на Јордан Плевнеш, подготвена заедно со Градскиот театар од Истанбул, Националниот театар од Марсеј и театарот „Турхунда“ од Париз. Во пиесата зедоа учество 14 актери од Турската драма, двајца од Марсеј, со режисер од ПаризМемет Улусој во асистенција на акте- рот на Турската драма Ердоан Максут. Како што пишуваше критиката, пре- тставата била пречекана „како духовен и естетски чин во кој се обединува балканската крвава хроника во последната деценија на дваесеттиот век“. Претставата била доживеана како величина на јазиците, македонскиот, тур- скиот, албанскиот и францускиот. Турскиот театар гостуваше во повеќе држави, на повеќе фестивали, на кои неговите претстави беа пречекувани со големи аплаузи и задоволство на пуб- ликата и со мошне пофални зборови на театарската критика.[4]

2000-2010

Турскиот ансамбл сезоната ја отворила со „некој друг“, претстава во која имаше неколку интересни актерски остварувања, од кои особено се издвоија оние на Атила Клинче и на Перихан Туна-Ејупи. својот текст „некој друг“ авторот ергун сав го комплетирал со создавање три посебни драмски целини, меѓу себе поврзани во основната замисла. изведбата со седуммина актери беше од камерен вид, се играше на сцената заедно со публиката.

Во првата годинашна премиера „Хурем султан“ настапија Бедија Беговска, Мустафа Јашар, Атила Клинче, Перихан Туна-Ејупи, Елјеса Касо и други. својот зла- тен јубилеј, 50 години од основањето, турската драма го одбележа со одржување тркалезна маса на која учествуваа повеќемина театарски работници од колективот, но и проследувачи на театарскиот живот кај нас кои имаа свои излагања поврзани со работата на театарскиот колектив. турската драма, покрај континуираното следење на драматургијата на турски јазик, и` посветува нагласено внимание и на презентацијата на македонската драм- ска литература. Досега во репертоарот на ансамблот беа вклучени со по едно или повеќе дела коле Чашуле, томе арсовски, Горан стефановски, јордан плевнеш, славко јаневски, ристо Давчевски, владимир плавевски, Борис вишински. Годинава ним им се придружи и венко андоновски, со „Бунт во домот за старци“. Димитар станкоски, почест гостин во ансамблот, и овојпат реализирал мошне впе- чатлива претстава, со грижа текстот да прозвучи актуелно и инвентивно. придонес во претставата, пред сè, дале „одличниот Елјеса Касо“ (управник на затворот) со сигурниот партнер, Зиба радончиќ и со не помалку ефектните епизоди на Бедија Беговска, Ердоан Максут и посебно Мустафа Јашар, во придружба на студентите на ФДу несрин тахи и неџат али. според иван ивановски, изведбата можела да се оцени како уште „едно мошне успешно претставување на ансамблот пред својата пасионирана публика“. театарскиот критичар тодор кузмановски во својот осврт на радио скопје вели дека режисерот понудил претстава која „докрај не ги ефектуира можностите што ги нуди текстот. се сведува на просто репродуцирање на драмската предлошка“. наспроти групните сцени, паралелно тече и драмата. управителот на домот мину- ва низ разни расположенија, при што доминира незадоволството од себе, од око- лината, од судбината, но и низ фрустрациите од разновиден карактер кои се пре- точуваат во насилство. ова последново е „прилично застапено во креацијата на ликот на управителот од страна на Елјеса Касо, особено во неговите односи со сестрата ана (Зиба радончиќ). в неоспорно покажува афинитет и слух за сложеноста на ликот во кој се прекршуваат основните пораки на лошо уредениот свет. ведрината во делото доаѓа од креациите на парот сестра Мери и рударот, при што актерката Перихан Ејупи Туна „со сигурен и непосреден приод, со својата природ- ност и умешност, ја плени и ја разбранува публиката, предизвикувајќи живи реак- ции“. Групата старци која бессилно ќе се побуни, со што бунтот станува комичен, ги вклучува креациите на Мустафа Јашар (Генералот), Џемаил Максут (касапот), ердоан Максут (Грофот), Бедија Беговска (академикот) и наџи Шабан (попот Милош). оваа година Драмата постави пет премиери. „искрените“ од Мариво првпат е поставена на професионалната сцена кај нас, во режија на владимир Милчин. претставата е реализирана во драматизација на реномираниот режисер од словачка владимир стрниска. тоа е доста „светла, прозрачна и миловидна извед- ба, која нè пренесе во сферите на ведрината, но истовремено и нè подзамисли за многуте човечки слабости, заблуди, лудории, изразени во неизбирањето средства во интегрирањето, безочноста, преправањето итн“. комедијата се одвива во рам- ките на водвиљски конципираното дејство. режисерот владимир Милчин настојувал да го следи оригиналот по секоја цена. карглумците на јунаците, иако произлегуваат од авторовото време, сепак имаат и заедничко и за сензибилитетот на современиот гледач. свежината во претставата Милчин ја овозможил со вклучување во проектот на тројца студенти од ФДу „означувајќи го на тој начин доаѓање- то на ’новата пролет“ на турската драма. инаку режисерот Милчин „ја води пре- тставата сигурно, разиграно, ненаметливо“. актерската екипа ја сочинуваа Елјеса Касо (ергаст) која беше стожер на претставата, ердоан Максут (Фронтен) со гриж- ливо „изработување на партитурата на улогата“ и Зиба радончиќ (лизета), која оствари „доста заокружен комичен карактер“. тројцата актери „ликовите ги издиг- наа до поцелосна концепција“. Другото трио го комплетираа студентите Филиз ахмет, Несрин Таир и ертан Шабан. тие беа на нивото на поставените задачи, изгра- дувајќи „мошне свежи и амбивалентни комедиографски ликови и покажувајќи го јасното значење на внатрешниот згуснат ритам при конципирањето на ликовите“. со симултаниот превод, што е редовна практика во турската драма, премиерата на „искрените“ предизвика максимално интересирање, заклучува на крајот од напи- сот иван ивановски. режисерот јуџел ертен како да не знае да направи лоша претстава. познат по антологиската претстава на турската драма „кавкаски круг со креда“, претставата „куќа на граница“ ја сместил под сцената на место кое често се користи за изведби од камерен вид. тој во претставата внел понов дух и фантазија, на убави сценски решенија и изненадувања од режисерот и од актерската екипа. со неопходната мерка и такт, ертен, кој е и автор на адаптацијата на текстот, ликовите и збиднува- њата во нив, ги извлекува од автентичното авторово милје и ги пренесува на наше поднебје, на наша почва, без да загуби пиесата од својот длабок сатиричен засек“. тројцата цариници говорат на турски, албански и македонски јазик, пиесата како да е пишувана за нас, со што добива повеќе во својата актуелност. претставата се одликува со хомогеност и прецизна уиграност, „динамична кондензираност и сценски континуитет, дотолку повеќе што режијата пројави чувство на голема одговорност за сите елементи на претставата.“ сето ова се остварило во соработ- ката на режисерот со изведувачкиот состав „во една динамично кондензирана, цврста, стегната изведба, која трае нешто помалку од еден час и не може да се игра поинаку освен инспиративно, полетно, свежо повеќеслојно. одличната креација на Бедија Беговска (свекрвата) „со својата кристално јасна и методолошка прецизност во играта, со својата неусиленост и мајсторство на говорната фраза, со чувство за стил, се чини, најмногу покажа и докажа како и со наједноставни средства може да се постигне максимумот во играта, да се извлечат повеќе слоеви во креацијата, да се стигне на патот до најпрефинета игра“. Салаетин Билал и Мустафа Јашар (цариниците) ги оствариле ликовите со „сочна и полнокрвна комика, прикажувајќи ја апсурдноста во која се затечени“. убаво и функционално се вклопиле во извед- бата тројцата делегати, потоа шверцерот и офицерот како и сите други. „куќа на граница“ е претстава, еден вид меѓник во историјата на турската драма која долго се памети. исто така кон крајот на годината е реализирана и претставата „Мачето и паљачото во режија на Мустафа Јашар, улогите ги толкуваа Филиз ахмет и Џенап самет. праизведбата на „Малечката“ од младата актерка сема али фасцинира со искре- ност и емотивност во стилот и начинот на исцртувањето на најсуштествениот про- блем на генерацијата што зачекорува во реалниот свет на љубовта, искреноста и вистината, но огледалата исчезнуваат оставајќи искривени одрази и тајните, и ѕидови и зад нив повторно ѕидови, и зад нив уште ѕидови во недоглед, ја започну- ва рецензијата сандра титизова. како што сема али го бара малиот отвор на надеж- та, така режисерот Димитар станкоски ја отворил сценската димензија на овој крик во форма на илузична опредметеност. сема али создала карактер во кој невиноста и љубовта стануваат сатански грев, создавајќи личност осудена на прогонство меѓу небото и земјата... режисерот го гради ставот во безвоздушните простори каде што ги води глумците градејќи психолошки затвор во кој преку длабоко емотивна изведба Филиз ахмет ја оживотворува Малечката „како симбол на револт што енергично се престорува во протест на една генерација за правото на живот, за правото на љубов, за правото барем на уште една тајна“. во таа слепа улица се појавил роберто (сртан Шабан). и сите повторно трагаат по вистината, по љубовта. и Сузан Акбелге, и Зекир сипахи, и несрин таир, и Џена самет, и Мустафа Јашар, и ердоан Максут, и неат али, „од сите нив избива исклучителна решеност да се истрае, несебично трошејќи ја својата младост и актерски талент, а притоа покажу- вајќи голема енергичност и способност на вистински начин да се насочи емоцијата, којашто преку усетот за приспособување и канализирање во зависност од емотив- ниот конфликт и ситуација во која запаѓа нивниот карактер, ја преминува рампата и на гледалиштето му ја открива нивната последна тајна – надежта“. и валентин светозарев, со затворот во кој нè внесува животот, и Благоја Ми цев - ски, со костимографските концепции со милитантни временски назнаки, извонред - но се вклопени во музичката подлога на венко серафимовски. Музиката ја следи актерската емоција, „градирајќи од суптилност до експлозивност слевајќи се од сцена во сцена и заокружувајќи го авторовиот, режисерскиот и актерскиот став. оставете го барем детето чисто, оставете му ја љубовта и надежта. тоа, како и сите ние, има потреба од барем уште една тајна“, вака на крајот крикнува со својот апел рецензентката титизова.

„Малечката“ ја комплетираат 11 кратки сцени, а режисерот ја сместува во голе- ма железна конструкција која асоцира затвор. авторката на текстот и поголемиот број учесници се студенти на ФДу од турската класа што ја води Елјеса Касо – Филис ахмет, Несрин Таир, ертан Шабан, Џенал самет и други. Забележлива беше улогата на Филис ахмет во насловната улога. охрабрувачко деби, мошне осмислена поста- новка, мошне хомоген изведувачки состав е глобалниот впечаток од претставата „Малечка“. едночинките „Мечка“ и „просидба“, од Чехов во режија на дебитантот војо цветановски кому ова му беше дипломска претстава, одел по широчина, трагал по послободно транспонирање на драмскиот материјал, вклучувајќи и десетина други ентузијасти за да добие текстот посовремено звучење, проекција во вид на спектакл. Дипломската претстава најави несомнено режисерско талентирано присуст во, со презентирање жива и разиграна претстава, која наиде на одличен прием кај публи- ката, која убаво се разонодуваше, а на крајот изведувачите ги награди со дол ги спон- тани аплаузи. во носителите на единствените три улоги ердоан Максут, Зиба Бекир- радончиќ и наџи Шабан, како и останатите учесници, режијата наишла на одлична соработка и на поддршка, од што резултатот е содржајна игра. акценти на комична вдахновеност и прецизност оствари наџи реџеп и со другите двајца прет ста вуваше мошне уиграно актерско трио, ја завршува рецензијата иван ивановски.

Режисерот коле ангеловски во постановката на најдолгата комедија на Фејдо „Дамата кај Максим“ се определил за сценската адаптација на Бедија Мухавир и ризу Забу од турција, верзија која ригорозно го крати текстот и ликовите и која го доближува амбиентот до менталитетот на турскиот човек... оттука и промената на насловот во „аман да не чуе жена ми“. ангеловски создал со фино чувство за рафинман и стил, изведба со убаво темпо, која се следи со интерес. полетната екипа: Сузан Акбелге, Фунда ибрахим, Зиба радончиќ, Филич ахмет, Мустафа Јашар, ердоан Максут, наџи Шабан, Џенап самет, неат али и тамер ибрахим, оства- рила успешни креации и настапија мошне уиграно и свежо. посебна динамика и шарм внесоа акбелге и Фунда ибрахим, а двете заедно со извонредниот ердоан Максут и секогаш солидниот Мустафа Јашар го сочинуваа „моторот“ на изведбата, вели иван ивановски.

Најстариот еп на светот, епот на Гилгамеш, возобновен во форма на голем сцен- ски спектакл, во режија на Дејан пројковски преку средствата на современиот сценски јазик, танцот и ритуалот, донесува мистична приказна за потрагата по бес- мртноста. пројковски тргнува од Гилгмаеш како лик, притоа следејќи го сижето на епот од почетокот до крајот. режисерот преку Гилгамеш проговара за есенцијал- ните проблеми на човекот, тој во себе носи универзална димензија. тоа е обемен сценски спектакл со околу 30 актери, а во насловната улога Елјеса Касо и покрај него Атила Клинче, Мустафа Јашар, Салаетин Билал, Перихан Ејупи Туна, Бедија Беговска, Зиба радончиќ, Сузан Акбелге и други. визијата да ја прикаже раздвоеноста, поделеноста и скриеноста на човекот, режисерот александар поповски ја сместува меѓу јунаците од „Бура“, како и идејата за прецизна игра која за контекст ја има магијата. во неа е прецизно одбрана и мак- симално определена и реализирана играта на Бедија Беговска (просперо), Елјеса Касо (Фердинанд), Сузан Акбелге (Миранда), на Филиз ахмет (ариел) како и на Салаетин Билал (алонсо), тамер ибрахим (себастијан), Атила Клинче (антонио), Мустафа Јашар (Гонзало) несрин таир (калибан) и Џенап самет (тринкулио). на почетокот сите се кријат еден од друг, но постепено, некаде кон крајот на претставата се гледаат, се препознаваат. Дотогаш комуницираат само со очите. сè друго е непознаница – жените под црната мантија со фереџиња, мажите под црни мантили за дожд со ќулавки на главите. сите ги врзува младоста, љубовта меѓу Миранда и Фердинанд кои припаѓаат на семејства што не се сакаат. сред тој поде- лен свет, мачна, темна, полна со магија атмосфера, лебди духот на вилата ариел. претставата почнува со ариел што поповски го идентификува со прашокот за перење кој се сипа во машината за перење. почнува перењето на духот, на затво- рените светови, состојби, на возење во круг (Фердинанд со велосипед); на мисте- ријата во дебелата црвена книга „капитал“ од карл Маркс. на поповски коавтори му се Благој Мицевски, кој го изготвил дизајнот и кој точно комуницира со негова- та идеја, успешен дел од изведбата е и музиката на кирил Џајковски во која вока- листката вера Милошевска со прекрасната интерпретација на песните ја затвора квадратурата на кругот во кој сме ние, или, како што поповски резонира, Маке до - нија како оаза на мирот. режисерот Љупчо Ѓорѓиевски прави транскрипција на класичниот текст на „цар едип“ преточувајќи го на модерен сценски јазик близок на современиот гледач. новата реалност и современите алузии ќе бидат најавени во воведните сцени преку ефектната и драматична музика на Горан трајковски, преку монументалниот декор на валентин светозарев, што претставува рударско окно во кое се случуваат ужасните слики на светот. ваквиот пристап им придал на ликовите поширока смис- ла (така хорот и софокле најпрвин се појавуваат како рудари, па потоа како коман- доси и слично). Зрелоста Ѓорѓиевски „ја постигнува со филозофското осмислување на драмскиот материјал, со енергичната и јасно спроведена идеја за што, се разби- ра, е неопходен изведувачки состав, способен да реализира најсложени сценски дела“. Елјеса Касо (едип) „со динамична експлозија во злокобната градација при- качувајќи го ликот како модерен апсурден јунак, како една човечка бесмисла, како суштество што се наоѓа во бездна без дно. поради доминантноста на улогата и силината на нејзиниот интерпрет, во некои сцени се имаше впечаток како да при- суствуваме на возбудливо монодрамско остварување“. Бедија Беговска (јокаста) „беше проткаена со фина внатрешна мисловна проекција, без пошироки гестови, силни гласовни модулации“. Другите ролји на Атила Клинче, Салаетин Билал, Перихан Туна, Мустафа Јашар, Зекир Сипахи, селпин керим, како и хорот беа одлично „отсвирени“ како на една жица, ја завршува рецензијата иван ивановски објавена во весникот „време“ на 25 јануари 2005 година.

театарот на народностите во 2004 година се пререгистрира и од него произле- гоа два одделни ентитета – турски театар и албански театар. Зградата му е доделена на албанскиот театар, додека турскиот ќе добие нова и ќе се дислоцира. До целосно реализирање на проектот за новиот турски театар, ансамблот продолжува да ги користи своите стари простории и да игра претстави на сцената на театарот на Бит-пазар. локацијата на новиот турски театар е добиена кај просторот до новата Железничка станица, на местото на поранешното балетско училиште, а проектот е во фаза на изработка на идејно решение за театарот. оваа година видовме три премиери: „азизнаме“ од азиз несин, во режија на јуџел ертен, „игра на слободата“ од адем атар и „тимон атињанин“ од Шекспир во режија на Бранко Брезовац, во копродукција со народниот театар од Битола и Laboratorio Nove, Firenca. *на 26 јуни во скопје почина Љутви сејфула, актер и режисер, кој за својот 40- годишен творечки пат играл во над стотина претстави од познати светски домаш- ни и светски автори, од кои најголем дел во неговата матична куќа театарот на народностите – турска драма, но и во многу други театарски куќи. роден е во 1926 година во Дуќанџик, маало во скопје, а првите сознанија и наклоности кон театар- ската уметност ги стекнал за време на рамазанските вечери во Деве-хан, каде што Фаик-ага приредувал Хаџиват, караѓоз игри. како професионален актер и режисер работел од 1951 година. играл на турски, македонски и албански јазик, автор е на повеќе драмски текстови и новели. Добитник е на повеќе награди.* претставата „азизнаме“ е со колажен карактер, работена според хумористичко- сатиричните текстови на авторот, во режија, адаптација, сценографија и кости- мографија на угледниот режисер од турција јуџел ертен. публиката ја прифатила претставата како кабаре со чести аплаузи и на отворена сцена. кога ваков текст, сатирично-хумористичен паноптикум, ќе се најде во рацете на режисер каков што е јуџел ертен, вели иван ивановски, тогаш доживувањето не може да биде неком- плетно, реализацијата да не биде поетична, да нема сила и цврстина, жар и твореч- ка инспирација. ертен не оставал ништо на случајот, сè било изработено со мину- циозност, објаснето и протолкувано и блиско до гледачот, постигнувајќи го тоа преку десетте различни „приказни“ и сонгови, адаптирани кон песните што се пеат и се омилени кај населението од турска националност во земјава. во проектот се вклучени осум актери од три различни генерации, што им овозможи да создадат амбиент за пријатна, непринудена атмосфера. тие, од еден во друг лик, од една во друга ситуација, со голема леснотија успеаја да и` дадат смисла и физиономија на претставата, вешти и во овој вид мотиви, сè што е човечко да прозвучи и комично. оваа задача со голем успех ја остварија водечките актери Салаетин Билал, Мустафа Јашар и елјеса Kасо, како и извонредните млади и талентирани актери. според критичарот ивановски, психолошката драма „игра на слободата“, може- би е најдобра постановка на јуџен ертен. Девет жени, затворенички, живеат во сонот за она што може и што сакаат да им се случи кога еден ден ќе излезат на сло- бода. сонот го претвораат во инфантилна игра. во претставата што се игра на сце- ната заедно со публиката, гледачите стануваат дел од тој голем сон за слобода – на едно место ќе се најдат интелектуалка, една брлива, избувлива, не баш контроли- рано суштество. вo судирот со реалноста прикажан низ чести, едноставни и јасни, но не буквални линии, „без трага од екстравагантност и формални егзибиции, со докрај осмисленa и прецизнa мизансценa, со сигурно водење на драмското дејст - во“, ертен го прикажал калеидоскопот на малочовечки радости но и na големи раз- очарувања. тој ја завршил претставата експресивно и возбудливо, со поетска визија за животот. Голема поткрепа режисерот имал во актерскиот тим кој претставувал убав спој на младоста и искуството, со внесување свежина и непосред- ност. Перихан Ејупи Туна, Бедија Беговска, Мукерем Билал и Зиба радончиќ импонирале со зрелоста во играта, а помладите Сузан Акбелге, Филиз ахмет, несрин таир, наџие Хасан, Фунда ибрахим и Батухан инрахим внесувале свежина и непосред- ност во остварувањето на ликовите. според критичарот тодор кузманов, со претставата „тимон од атина“ во режија на Бранко Брезовац, конечно македонската театарска сцена прими трансфузија на нова крв. необичната и изненадувачки оригиналната инсценација на Шекспир, предизвика силни позитивни реакции. сместени во т.н. контејнери на тркалца, гле- дачите беа транспортирани од еден на друг крај на холот на Младинскиот културен центар, а секое поместување носешe ново доживување и изненадување. Блиските средби со глумците, можноста да се чуе шепот на увото, да се помириса потта, да се дојде во контакт со телото на артистите, ја прават претставата перформанс на живи тела и енергии. работена со три различни театри, глумците говореа и пееја на три различни јазици, со единствена смисла да се говори за мааните на човекот, да се потенцираат лакомоста, суетата, расипништвото, како фундамент на општествена- та реалност. колективноста, истрајноста, тешките физички задачи на артистите воодушевуваа. сето ова докажува дека имаме актерски кадар кој покрај научениот текст, има кондиција, ориентација во просторот и чувство за колективност. „тимон од атина“ е „извонреден начин и цврст поттик да се почне една нова ера во маке- донскиот театар, ера на смели, инвентивни театарски дејци отворени за експери- мент“. од турската драма, во претставата со голем успех настапија Салаетин Билал, Елјеса Касо, Селпин Керим, Атила Клинче и Несрин Таир. оваа година имаше само две премиери, и тоа „евнух“ од теренциј во режија на коле ангеловски и „тартиф“ од Молиер во режија на Дејан пројковски. коле ангеловски е легитимиран со посебен афинитет кон комедиографскиот жанр, така што со комедијата „евнух“ е на „свој терен“. тој создава урнебесна пре- тстава чија основна цел е да ја забави и релаксира публиката што го постигнува со темпо-ритамот кој е динамичен, на моменти фуриозен, но сепак не прави пого- леми иновации, туку се задоволува со конвенционална и непретенциозна извед- ба. „евнух“ на ансамблот и на режисерот го оживува античкиот свет на хетери, слуги измамници, нескротливи синови, преубави девојки, војници, чиновници. тие градат најразлични односи кои неочекувано ги менуваат правецот и целта. Љубовта на браќата Федрија и Хајреа минува низ перипетии, но на крајот ќе заврши добро. Женските ликови ги толкуваат актери, и обратно, што ја зголему- ва провокацијата за актерски креации. претставата врие од енергија и преда- ност. Доминантната вербална комика наидува на убав прием кај публиката, која аплаудираше и на отворена сцена. глумците несрин таир (Федрија), Филиз ахмет (Хајреа), Фунда ибрахим (војникот Фалбаџија трасон) и Зиба радончиќ (Гнатон) креирале интересни и профилирани ликови, навестени и преку маските и кости- мите. селпин керим (куртизаната таида) и Џенап саме (питија) заокружуваат амбиент на заплети и забуни, а половата измешаност води до симпатични актер- ски проблесоци. комедија дел арте на брехтовски начин лежи во основата на најновото дело на режисерот Дејан пројковски. Молиер е еден од творечките текстови за секој режи- сер. Главната тема во „тартиф“ е лицемерството или избегнувањето да и` се погле- да на вистината в очи. тргнавме, вели пројковски, зошто тој лицемер успева меѓу нас? Дали во претставата „тартиф“ е најголемиот лицемер? втората тема низа пре- тставата е религијата, односно како таа станува средство за масовна манипулација на луѓето. правиот обид една комедија дел арте да се претстави на брехтовски начин. и оваа претстава ги има предзнаците на спектакл. во претставата можеа да се видат и видео-проекции, како и музика во живо. режијата на пројковски го следи текстот, го исфрла непотребното во текстот и неколку лика, во вакво време побитни му се хипокризијата, лицемерието, измами- те, манипулациите на и во средината. сцената е отворен простор со „платна“ од не - он ски светилки, метална конструкција со шест прегради, горна платформа и еден отвор на просцениумот од кој од подземјето доаѓа тартиф. Елјеса Касо (тар тиф), Мустафа Јашар (оргон), Бедија Беговска (елмира), Џенет самет (Дамис), Филиз ах - мет (Маријана), тамер ибрахим (клеонт) и несрин таир (Дорина) преку силна дис- циплина и содржински кореографски движења на кренаре невзати, го следат кон- цептот на пројковски. резултатите во турскиот театар не се од вчера, туку од многу поодамна, а перио- дот за собирање на плодовите е константен. ансамблот го интересира успехот на претставата, не на поединецот и така сите добиваат. Човечките односи се на виси- на, меѓусебно се почитуваме и се радуваме на успехот на секој актер. За чувстви- телни работи, вели Мустафа Јашар, знаеме да се консултираме, да го најдеме најдоброто решение. во оваа година подготвени се две премиери. „поблиску“ од патрик Марбер, во режија на Мартин кочовски, е реално шоу во кое низ интеракцијата на четирите лика се вивисекцира проблематиката на конфликтот меѓу вљубувањето и љубењето. се говори за зависноста од вљубу- вањето и неподносливата леснотија на љубењето. претставата не се игра на сце- ната, туку во друг простор, а публиката ја гледа проекцијата во живо. режисерот вели дека го открил совршениот баланс меѓу театарската игра и играта пред камера. целата претстава не се гледа на видео бим за да не се загуби ефектот на живата игра. текстот првин е игран во Драмски театар, во режија на слободан унковски, уште во 1999 година. „поблиску“ е трогателна приказна за љубовта, страста и сексот на современиот човек. текстот се сфаќа како метафора, вешта форма за изразување на отуѓеноста на луѓето и нивната оддалеченост. Близината останува желба, која сè потешко се постигнува, близина која добива виртуелна замена во интернет технологијата. овие карактеристики се содржани во сложените односи меѓу четири лика кои стапуваат во врски и односи кои зна- чат љубов но и прељуба, друштво и осама. на крајот остануваат очајот и трагич- ниот крај. ништо нема совршено, ниту цивилизацискиот дострел, бидејќи чове- кот останува жртва на сопствените производи и изуми. режисерот акцентот го става на деликатните односи на вљубувањето, па во постановката провејува поетичност која е контрапункт на разорувачката реалност. Филиз ахмет (алис) „е флуидна, заводлива, игрива“. несрин таир (ана) „е нешто поодмерена и кај неа ќе преовладее осамата“. неат али и селпин керим (Ден и лери) се две современи момчиња подложни на каприците на времето кои се впуштаат во разнообразието на љубовните перипетии, вели тодор кузманов во емисијата емитувана на радио скопје по повод премиерната изведба на „поблиску“. театарскиот чин како готов производ-претстава е еднаш засекогаш даден резултат на сцената и она што публиката како краен консумент и судија може да го види. но, отсекогаш љубопитноста е голема за она што се случува зад сцената. тоа љубопитно око во пиеса го претвори Мајкл Фрејн, кој ги слика збрките и тен- зијата што го прават најсветиот чин на актерот, режисерот, сценографот во претставата „Зад кулисите“ во режија на Драгана Милошевска-попова. глумците својата „невозможна мисија“ ја извршиле максимално добро. Бедија Беговска (Доти) уште еднаш покажала дека знае и надмено, но и суптилно, ненаметливо да владее со сцената. со енергичност се наметнал импулсивниот Џенап самет (лојд Даглас, режисер) како и режисер на сета збрка, а секако дека било потребно и искуството на Мустафа Јашар(селсдон), пред сè поради сигурноста на неговите колеги. Многу интересна ролја остварил несрин таир (попи), фино дозирана и во хумореската и во „сериозната“ лутина. не помалку значајни биле Филиз ахмет (Брук) и Љуран ахмети (Гери), неат али (Фредерик), а особено интересна епизода остварил един јакуповиќ (тим). сценографијата на Беди ибрахим, иако оскудна, е функционална, а во целиот тој динамичен ролинг се вклопува и музиката на огнен атанасовски и речиси незабележливо, но успешно поставената кореогра- фија на васил Зафирчев. прва премиера во оваа година беше „Женички“ од тунџер Џуџеноглу, во режија на наташа поплавска. во оваа приказна има чувства, спомени, болки, наместени насмевки, изнудена љубов, но и простор за покајание, поглед кон желбите скрие- ни, сè додека не заболи „до коска“ и не умреш од љубов, за „животот“ слободен, раз- вратен, болен; тука се и сведоците, постојано присутни, „прислужниците“ апо и парлак. тие го следат светот на инши, нериман, Мехтал и Хајрие. Драмата е про- филирана како мјузикл, и тоа доста успешно, со експонирање на гласовните и пеач- ки, покрај солидните актерски способности. направен е интересен склоп на дра- мата, сонгот, музиката, играта, театарот и дејството. тука помогнал видео-бимот како поддршка на празната сцена. така, помалку низ драмски ефекти, а повеќе низ танц и музика, видео-ефекти и сонгови тече приказната за заробеничките на нару- шените морални норми. сè на сè, една симпатична заокружена, уедначена и стил- ски дотерана продукција на турскиот театар. по премиерата на „охридско лето“, одржана е и скопската премиера на „ромео и јулија“, вонредно театарско доживување кое на публиката во моменти сосема и` го одземала здивот „со својот препознатлив и веќе етаблиран режисерски рако- пис Дејан пројковски прави осовременето жестока драма, во која на површината излегуваат есенцијалната идеја и поттекст во кој се слави љубовта“. Дејството го редуцира, делумно го раскажува низ сонгови со соло-хорски изведби и го сведу- ва на игра на само шест ликови. Драма полна со енергија, страдање и со лиричност на кои им дава мера, ги денфува толку за да не се престорат во патос. претставата ве ежи, ве разгалува. антологиските сцени на балконот, на балот, на разделбата, сцената во која капулети ја убедува јулија да се откаже од ромео беа феноменал- но изведени. Горан трајковски направил драматична музика која самата по себе е дејство, создава оригинална подлога со дискретно цитирање на прокофјев, осо- бено со употребата на хорните, на моменти со призвук на ориентот, на моменти модерна. сценографијата – ултрамодерна. ретко видено. од сцената создал гео- метриски тела кои се движат во сите правци и ротираат, што е во функција на актерската игра. а тие се најубавиот дел од приказната. Младата талентирана актерска екипа правела чуда: „пее, игра, дуби и виси на глава, се качува и се сим- нува, се врти и врти и притоа глуми. Глуми одлично. накратко, се работи за фанта- стична актерска игра, особено на ударната тројка Зубејде селимовска (јулија), селпик керим (ромео) и Џенап самет (капулети). „’ромео и јулија’ е, се чини, еден од оние исклучоци во нашиот главно демоде и зачмаен театар, кој го следи она што е светски тренд: тотален театар без пардон. притоа облагороден со фина, наша, балканска емоција“ ја завршува рецензијата Даниела стојановиќ со наслов „светски модерно, (по) нашински емотивно“, објавена во веникот „вест“ на 21 октомври 2008 година. романтичната комедија „леонс и лена“ е убава лирска експозиција во бајковита форма насловена како „лирска лудост“, исполнета со иронија и цинизам, но и со фантазија и поезија, претставува убаво репертоарско освежување. режисерката Драгана Милошевска-попова не сакала да се идентификува со театарските конвенции „раководејќи се од желбата за ослободување од сцен- ските шаблони, со интенција на изведбата да и` обезбеди еден посовремен сценски сензибилитет“. поинаква од постановката не била ни играта на акте- рите – млака, рутинска, не многу амбициозна. улогите со различен успех ги толкувале Зубејде селимовска, един јакуповиќ и осман али во насловните улоги а и другите. во доста тешки просторни услови за работа, театарот жилаво се бори за одр жува- ње на репертоарот, како и за збогатување со проекти кои зрачат со своето значење. тоа се гледа и со новиот проект – праизведбата на трагикомичната фантазија „сијах калем“ („црниот молив“) од илхами емин и јордан плевнеш со стручниот соработник рифат емин и режисерот владо цветановски. сите тие конципирале драмска поема возбудлива за големиот турски сликар сијах калем (XV век), чиј идентитет не е познат. неговата филозофија, животна одисеја и сликарската магија на авторите нè воведу- ваат во светот на експлозија од бои и звуци, ритами, танци и друго. тие создале драм- ска структура која доби сценски облик во рацете на режисерот, особено експониран во доменот на визуелниот театар. цветановски инсистирал на поетските вредности кои живеат низ чувствата на ликовите, со звучно-ликовен запис на нашите соништа, за минатите вековни премрежија, постигнувајќи ја посакуваната поетска театралност и современост. претставата почнува во фоајето на театарот со сликарот сијах калем (Елјеса Касо), кој им ја доближува магијата и убавината на сликањето. претставата продолжува на сцената заедно со публиката. во претставата со дваесетина актери со вистинско задоволство ги следевме простудираните креации на постарите актери, предводени од Елјеса Касо, потоа Бедија Беговска, Салаетин Билал и Мустафа Јашар, кои толкуваа по неколку улоги, но и младите актери, кај кои „клокотеше голема тво- речка енергија“: Сузан Акбелге, несрин таир, Зубејде селимовска, ексел Мехмед и други. изведбата со несомнени вредности во сите нејзини компоненти апсолутно го заслужи долготрајниот аплауз. не се помни на сцената на турскиот театар толку долг, срдечен и спонтан апла- уз како јубилејната, би рекол антологиска, изведба на пиесата „куќа на граница“. аплаузите беа упатени на екипата што ја сочинуваа Бедија Беговска, Атила Клинче, Салаетин Билал, Мустафа Јашар, Фунда ибрахим, Филиз ахмет, Елјеса Касо, Зекир Сипахи, Наџи Шабан, Тамер Ибрахим и Ријад Тахир. аплаузот беше и за гостинот од турција, режисерот јуџел ертен. публиката уживаше во проектот, ја галеше мисла- та дека оваа претстава ја направил нејзиниот театар, со создавање славенички амбиент и атмосфера. турскиот театар да реализира 100 изведби во една иста постановка, со непроменета каст-листа од премиерата, е настан достоен за почит. ваков настан досега немало ниту во турскиот театар ниту во поранешниот театар на народностите. претставата континуирано се игра од 2002 година и неа ја гледа- ле и во Битола, ресен, велес, Штип, на Фестивалот на комедијата во куманово, на неколку интернационални фестивали во истанбул и во измир, кипар и косово. својата кулминација изведбата ја постигна на 38. фестивал „војдан Чернодрински“. Фестивалските признанија беа круна за театарот, награда за долготрајните напори, залагања, тетеравења и талкања по непроодени патишта кон саканата цел. „Будење на пролетта“, која спаѓа меѓу привлечните драми не само во герман- ската туку и во светската драматургија, е дело на Франк ведекин, драматичар и поет, кој творел кон крајот на XIX век. поставувањето на пиесата е потврда повеќе за константната грижа на театарот во негувањето квалитетен репертоар.

режисерот васил Христов се определил за посовремен третман на текстот, но тој не го менува ригорозно драмскиот материјал, ниту пак го дополнува, туку ги следи авторовите идеи. тој е целосно на страната на лирскиот исказ, со што се ослободил од авторовата патетика и од некои помрачни тонови. тоа не е отворена критика на општеството со интенција што поекспресивно да се навлече во внатрешните неми- ри, недоумици, потисната младешка енергија и слично. во актерската екипа наста- пуваат актери и од постарата и од помладата генерација, со надополнување на мла- доста и искуството. импонираа, пред сè, Филиз ахмет, селпин керим, осман али, Сузан Акбелге, Зубејде селимовска, неат али, аксет Мехмет и заедно со Перихан Ејупи Туна, Мустафа Јашар, Зекир сипахи, ердоан Максут, Мукерем Билал и други прават компактна претстава, откривајќи ги ликовите со интензивен ритам, изразност и широки стилизирани изрази. •Шеесет години на еден театар се доволен повод за да се пристапи кон разгле- дување и оцена на неговата работа, особено кога тој театар е дел на културната историја на турското население во република Македонија. Дотолку повеќе, тоа е и обврска да се обидеме неговата активност да стане и предмет на анализа и синте- за која без предрасуди ќе ја преземе задачата да ги осветли патиштата на неговиот развој и да го навести патот што треба да го изврви... од такви желби се јави и мислата за пишување на монографијава посветена на турскиот театар во Македонија во мигот на неговата шеесетгодишнина. Благодарение на зачуваните документи во архивите, кај поединци, во вес- ници и списанија, како и на мојата лична архива, беше можно во главните правци на развојот на општествената свест и атмосферата што се создаде во и околу теа- тарот, со придружните одзиви на културната јавност, да ја согледаме помалку или повеќе историската слика на животот на турскиот театар од неговите почетоци до денес. Монографијата на националната институција турски театар во скопје треба да биде сфатена како нов, досега единствен поттик за истражување кон поде- тални написи за резултатите на оние уметници кои денес со своите креации го одбележале театарот на нашето време. Монографијава не можеше да го има сето она што нејзините иницијатори го сакаа, остануваат не мал број уметници и заслуж- ни поединци за чие дело остануваме должници. ако во книгава не можеме да најде- ме монографија за мошне заслужните абдуш Хусеин, Шерафетин неби, Љутви сејфула, Џемаил Максут, Кемал Лила, Мирко Стефановски, Саша Маркус, Салаетин Билал, Мушареф Лозана, Бедија Беговска и многу други, не значи дека на сите ним, не само нив во оваа монографија не им е дадено место колку можеше, а и нивниот изоден пат од шеесет години е осветлен со факелот на нивниот дух. изминатите шеесет години се потврда на творештвото на ансамблот и негови- те можности да се одбележат сите оние што стојат во основата на сценската креа- ција, во актерството, режијата, сценографијата, костимографијата, но и шеесет години на драмската литература, уште повеќе, години во кои се будеше и вдахно- вуваше љубопитството на турските жители за сè што е драмска литература на дру- гите нации. евидентен е напорот да се изнајде мерата на ефемерноста на театарската пре- тстава, но не може да се избегне покачената температура на симпатија која, во крајна линија, уште еднаш ја подвлекува вистината дека во неговата суштина е топ- лината на контактот меѓу публиката и глумците. театарот растеше со својата средина и беше некаков барометар на културниот растеж, а во него се прекршуваа и сите противречности во сфаќањата и сите борби во него водени на планот на европеизацијата, како и за врските со македонската култура на народните од светот за да се доближи преку нив како преку некаков мост со културата на човештвото.

Монографијава е своевидна историја и секако дел од историјата на театарот во Македонија и пошироко на светските простори. Зборот во сценската уметност е само дел од средствата за искажување. Затоа со него во оваа книга просторот го делат многуте страници илустративен материјал – тој, нормално, доминира, зашто да не забораваме дека театарот е една слика која говори, дише и се движи. напишана е на едноставен јазик, достапна за секој читател, а за турскиот театар во република Македонија е достоинствен споменик. на најдобар начин, на генера- циите кои минале низ него, им возвраќа со потребната почит и љубов, самата пре- вреднувајќи, оти во неа учествувале само луѓе со немерлива љубов кон сцената. во тоа всушност се убавината и древноста, а зошто не и мудроста на театарот, меѓу другото, ќе напише рецензентот на монографијава, проф. д-р Васил Тоциновски.[5]

Претстави

Првата претстава на Турски театар е "Сомнително лице" од Бранислав Нушиќ, одиграна во салонот на Македонски народен театар на 8 јули 1950 година во режија на Абдуш Хусеин. Во претставата играле глумците Шефки Махмут, Јелдиз Ахмет, Суна Махмут, Сеза Окџуоглу, Бехиќ Садулах, Шерафетин Неби, Фикрет Демир, Абдуш Хусеин и Фаик Хасан.

Турски театар - Скопје

Содржина