Самовила

Самовилите се суштества застапени во митологијата и во фолклорот, и тоа со различно значење. Понекогаш, самовила означува магично суштество, вклучувајќи гоблини или џуџиња, а друг пат означува конкретна форма на духовно суштество.

Клаудија од Софи Андерсон

Етимологија на зборот самовила во европските јазици

Поврзано: Словенски самовили

Класично претставување на мала самовила со крилја на пеперутка најчесто применувана во модерните времиња. Луис Рикардо Фалеро, 1888.

Англискиот израз за зборот самовила потекнува од старо-англискиот јазик “faerie” директна позајмица од старофранцускиот јазик “faerie” (современ француски féerie) што означува земја, кралство или карактеристична активност (односно волшепство) на легендарните луѓе на фолклорот и романсата нарекувани (во Франција) faie, збор кој потекнува од латинскиот збор fata.

На италијански зборот е fata, на португалски е fada, а на шпански hada, со ист латински корен. На бугарски јазик, зборот самовила ја усвоил старата латинска етимологија па самовила се нарекува феј.

Зборот fata иако во романските јазици станал именка од женски род, на почетокот бил од средниот род - односно ‘’fatum’’ што пак е партицип од глаголот fari (зборува). Оттука, нешто што се зборува, одлука, указ или пророштво, предвидување), односно судбина, верба. Се употребувал како еквивалент на грчкото “Μοῖραι” односно Мојри - персонифицирани самовили кои одлучуваат за текот и за крајот на човековиот живот. Faie (односно, самовила) во современиот англиски јазик станало “Fairy” додека на модерен француски јазик, тоа е “Fée”.

Особености

Самовилите често се опишани како суштества со човечки изглед и магични моќи, нивното потекло не е многу разјаснето во фолклорот, најчесто мртви или во некоја демонска форма, суштества кои не зависат од луѓето или ангелите. Фолклористите предлагаат дека нивното потекло е од освоена раса суштества што живее во бегство, или со религиските убедувања кои го губат својот тек со појавата на христијанството. Овие објаснувања не се целосно веродостојни и водат до најразлични извори.

Фолклорот во најголем дел со самовилите се осврнува на заштитата од нивната пакост со предмети како ладно железо (железото за самовилите е како отров и тие се плашат да му пријдат) или амајлии од оскоруша и разни тревки, а најдобро е избегнувањето на местата познати како нивна територија. Особено во фолклорот се објаснува како да се спречат самовилите да не ги крадат и заменуваат бебињата, а и грабнувањето на постарите луѓе исто така. Во многу народни приказни се раскажува за самовилите и тие се појавуваат од средновековните бајки, па сè до Викторијанското доба како и до ден денес во современата литература.

Иако во совремeната култура се отсликани како млади понекогаш крилести човековидни суштества од мал раст, претходно биле отсликувани многу поразлично како високи светли ангелски суштества или ниски волшебни тролови.

Ситните самовили од еден или друг вид се забележани уште од вековите, но се појавуваат напоредно со оние со човечка големина - овие пак се отсликувани во висина од најмали до големина на дете. Иако мали, моќта на овие самовили може да биде неизмерна и не зависи од нивната големина воопшто. Крилата пак иако чести во Викторијанско доба и во сегашната уметност, се реткост во фолклорот, тие во фолклорот обично летале со помош на магија или на грбот на птиците, додека пак во денешно време тие се отсликани со крилја од различни инсекти и пеперугасти крилја. Различни животни се отсликани како самовили најчесто поради менувањето на формите и облиците, способност што ја имаат самовилите. Како во случајот со луѓето фоки (selkie) или некои видови на митолошки црни кучиња.

Народни верувања за потеклото на самовилите

Илустрација од 1896 на самовила од Ернест Винсент Рајт Прекрасната самовила на сонцето

Едно народно верување вели дека тие се мртви или поткласа на мртовци. Ирското banshee или Шкотскиот bean што всушност и двете означуваат самовила понекогаш се опишуваат како духови. Во една бајка се објаснува за некој човек грабнат од самовили дека секогаш кога подобро ќе се загледал во самовилите една од нив личела на негова сосетка која била мртва. Ова се најчестите објаснувања на оние кои верувале во самовили, иако многу од информаторите ги изјаснувале своите ставови со двоумење.

Друго гледање пак тврди дека самовилите биле интелигентни суштества, кои се разликуваат од луѓето и ангелите. Во алхемијата се одразени особено како својствени суштества како џуџиња и силфи (вита девојка/жена). Ова не е вообичаено во фолклорот, но пронајдени се делови каде што се објаснуваат самовилите како „воздушни духови“.

Трето верување е тоа дека тие се еден вид на „деградирани“ ангели. Една народна приказна вели кога ангелите се побуниле, Господ наредил да се затворат портите, тие што се нашле во рајот останале ангели, оние во пеколот станале ѓаволи (демони), а оние фатени во средината станале самовили. Други пак тврдат дека тие биле исфрлени од рајот, бидејќи не биле доволно добри, но и дека не биле доволно зли за да се најдат во пеколот. Ова објаснува дека тие мора да платат данок на пеколот. Како паднати ангели, а сепак нецелосни ѓаволи тие се гледани како поданици на ѓаволот. Постои сличен концепт и во персиската митологија.

Четврто верување е дека самовилите се целосно ѓаволи, ова верување стана сè попопуларно со ширењето на пуританизмот. Веселиот гоблин некогаш пријатен домашен дух, стана зол гоблин. Занимавањето со самовили тогаш се сметало за вештерство и било казнувано. Оградувајќи се од таквото зло покажува зошто Оберон во ‘’Сонот на летната ноќ’’ ниту тој ниту неговиот суд не се плаши од црковните ѕвона.

Верувањето во нивната ангелска форма е помалку застапено отколку тезата дека се мртви, но сепак се пронаоѓа, особено во теозофиските кругови. Информаторите кои ја опишувале нивната природа понекогаш се држеле до аспектите од третото и четвртото верување заедно или набљудувале дека темата е веќе разрешена.

Најмалку застапено е верувањето дека самовилите се всушност луѓе. Една народна бајка раскажува за тоа како некоја жена скрила неколку од своите деца од Бога, но подоцна попусто ги барала тие се претвориле во скриените луѓе, самовили. Ова е паралелно со поразвиената бајка за скандинавската хулдра.

Бебешка смеа

Приказна за потеклото на самовилите се појавува во поглавјето за Петар Пан од романот на Џ.М. Бери од 1902 година „Малата бела птица“ и е вметнато во неговите последни дела за ликот. Бери напишал, „кога првото бебе се насмеа за првпат, неговата насмевка се распрсна на милион парчиња и сите тие избегаа надвор”, тоа беше почетокот на самовилите.

Пагански божества

Многу од ирските приказни се однесуваат на суштествата како самовили, иако во древни времиња тие биле сметани за богови и божици.

Скриените луѓе

Една честа тема пронајдена кај Келтите објаснува за раса на ситни луѓе коишто биле приморани да се кријат од освојувачи. Тие се гледани како друга раса или моќни духови, и се верувало дека живеат во друг свет за којшто се објаснувало дека постои под земјата, во скриените ридови (мноштво од нив древни гробници) или преку западното море. Во една стара келтска бајка се објаснува дека самовилите се бесмртни суштества кои живеат во древните пештери и скривалишта.

Концептот на другиот свет е поврзан со островот на јаболката, познат како Авалон во митовите за кралот Артур. Овде се среќава дека Silver Bough кој дозволувал на жив човек да влезе и излезе од другиот свет. Според легендата, Кралицата на самовилите им нудела на достојни смртници храна и безбедност на нивниот престој.

Некои археолози од 19 век мислеле дека пронашле подземни соби во Оркнинските острови кои биле слични на земјата на џуџињата во Childe Rowland во народниот фолклор кременски глави од стрели од каменото доба придонесоа за самовилите како „џуџесто оружје„ стравот од железо на самовилите придонесе за освојувачите да имаат железни оружја, додека жителите имале само кремен и биле лесно поразувани во физичка пресметка. Нивната зелена облека и подземните домови се одразувале на нивната потреба да се скријат и камуфлираат од напаѓачите а употребата на магии неопходна вештина за поразување на оние се супериорно оружје. Во Викторијанските верувања на еволуцијата, канибализмот помеѓу троловите придонесува за сеќавање на дивјачки раси, сè уште практикуван и покрај „надмоќни„ раси кои го напуштиле. Селките опишани во бајките како луѓе фоки со моќ за менување форми и облици се запаметени како примитивци кои патувале со кајаци. Африканските пигмејци се ставени како пример за раса која постоела порано низ широка територија но се разретчиле и станале полу митолошки суштества под влијание на други племиња и раси.

Христијанизирани пагански божества

Друга теорија тврди дека самовилите првенствено се обожувани како богови, но со почетокот на христијанството тие живееле со намалено ниво на моќ, во народното верување во ова време, самовилите од страна на црквата се третирани како „зли„ суштества. Многу суштества опишани како божества во постарите бајки се опишани како самовили во поновите записи. Викторијанското објаснување на митологијата коешто ги смета сите богови како метафора за природните случувања кои се сфаќале буквално, ги објаснува како метафори на ноќното небо и ѕвезди. Според оваа теорија на самовилите им се давани концепти на природни особини и апстрактни дефиниции како „љубов„ и „победа„ во пантеон во одредена форма на анимистично природно обожување, реконструирано во религијата на Древна западна европа.

Духови на мртвите

Трета теорија тврди дека самовилите се фолклорно верување што се однесува на мртвите. Ова забележува многу чести точки на верување како што истите легенди се раскажуваат за духови и самовили, Сидот всушност е гробница и дека е опасно да се јаде храна во Хадот и Земјата на самовилите и дека и мртвите и самовилите живеат под земја.

Класификација

Во шкотскиот фолклор самовилите се делат на Seelie Court добротворни (но сепак опасни) и Unseelie Court, злобни пакосни самовили, додека првите си играле со луѓето но не ги повредувале, вторите уживале во нанесувањето на болка врз луѓето.

Групни самовили – ова се однесува на оние самовили кои патувале во групи и било можно да оформат некое свое живеалиште на местото каде ќе застанеле. За самовилите обично постои поширок контекст на сфаќања, а поимот вклучува различни видови на митолошки суштества, најчесто од келтско потекло, но се користи и за слични видови, како на пример џуџиња кои не се мешаат со други од својот вид.

Практични верувања и заштита

Како суштества што човек може да ги сретне за самовилите се знаело за нивната беља и пакост. Некои шеги им се припишувале ним , како на пример ја мотале косата на оние кои спијат во локни, краделе мали предмети или насочувале патници на погрешен пат, но во целост безопасни. Но исто и далеку поопасни случи им се припишувале како на пример ненадејна смрт или заразување (туберкулоза) или пак ги терале младите момци и девојки цела вечер да играат при што не им давале одмор или го јавале добитокот во текот на ноќта па некој добиток може и умирал наутро.

Како последица практичното размислување за самовилите е нормално совет да се избегнуваат, а во услови на заштита од нив со амајлии ладното железо е најпознато но и други работи се дефинирани како одбивни за самовилите како на пример носење облека наопаку, света вода, ѕвонци (особено црковни) некои дрва во некоја митологија се сметаат за одбивни за самовилите а во некоја пак за нивна света почва пример за тоа е оскорушата. Во некои пак митологии особено оние новосоздадените најдобра заштита од самовилите се смета дека е лебот бидејќи е поврзан со домот и здравјето а и со индустријата и природата. Прототип за храна а оттука и симбол за живот, лебот се сметал за најчеста заштита од самовилите. Пред да се оди во некое место опседнато со самовили обичај било да се стави парче сув леб в џеб.

Ѕвонците исто така имаат важна улога во заштитата од самовили. Самовилата којашто јавала на коњ, Кралицата често имало ѕвонци на уздата, па ова се толкува дека всушност самовилите ги користеле ѕвонците за да се заштитат себеси од други зли самовили.

Додека многу самовили заведувале луѓе на погрешен пат, ова може да се избегне доколку шепотот се игнорира и тие немаат никаков ефект на патникот. Одредени локации каде што е познато дека имало самовили требало да се избегнуваат, копање на самовилските ридови не било мудар чекор, сечење на самовилски дрва било забрането, луѓето рушеле делови од куќите само затоа што тој дел се верувало дека го блокира патот на самовилите, или пак граделе куќа со врата и од двете страни за да можеле самовилите да минуваат навечер низ куќата.

Исто така, се верувало дека ако се знае името на една самовила или изговори името на некоја самовила е лош знак бидејќи самовилата може да биде повикана и да те снајде некоја невоља, исто и името може да се користи како навреда за некоја самовила но од друга страна сепак доколку некој знаел име на самовила може да го користи за да добие некакви моќи или подароци.

Многу преданија врзани за самовилите се вртат околу грабнувањето на деца и оставањето на самовилски деца на местото на украдените човечки бебиња, старите луѓе исто можеле да бидат грабнати, тазе родилка со некрстено дете била во голема опасност, а многу честа појава во фолклорот е јадењето на самовилска храна која потоа те заробува.

Легенди

Во многу легенди се опишува дека самовилите се склони кон киднапирање на луѓе или како бебиња и оставале мали самовилчиња на нивно место или како млади момци и девојки. Киднапирањата биле или на кратко време или засекогаш, а со тоа биле помалку или повеќе опасни за киднапираните, за ова постојат многу бајки и преданија во различни култури.

Општопозната одлика за самовилите е употребата на магии кои ги користеле за прикривање на својот изглед, самовилското злато е неверодостојно и озлогласено, изгледа како злато на почетокот но потоа ја открива својата вистинска форма, дека всушност тоа се лисја, цвеќиња, бисквити од ѓумбир и многу други бескорисни работи. Овие илузии се однесуваат и на бајките за самовилската маст, многу бајки од Северна Европа сведочат за смртнички повикувани да присуствуваат на породување со самовили, на смртничките или им се краде бебето или им се дава маст за очи која што ако се стави на очите а била честопати употребувана што од љубопитност што од незнаење па се губел видот трајно на едното или двете очи и им било јасно дека не се наоѓаат во некоја благородна куќа туку во некоја проколната пештера, а порано или подоцна се открива дека таа може да ги гледа самовилите.

Погреби на самовилите

Луѓето во минатото тврделе дека имале присуствувано на погреби на самовили, а меѓу нив бил и Вилијам Блејк. Алан Канингам забележува дека Вилијам Блејк тврдел дека бил очевидец на самовилски погреб.

,,Дали некогаш сте виделе погреб на самовила, мадам? Блејк ја прашал жената што се нашла случајно до него. Никогаш Г-дине, одговорила жената. Но јас имам - рекол Блејк и тоа сношти, продолжил да и раскажува како во неговата градина видел многу чудни суштества големи колку зелени и сиви скакулци, погребувале тело, положено на ливче од роза, го погребале со песни и исчезнале. Се верувало дека тоа се гласници на смртта.“

Самовилите како тема во уметноста и во популарната култура

Самовилите како тема во народното творештво

• „Пиралката невеста — самовила“ — македонска народна приказна.
• „Самовила — невеста“ — македонска народна приказна.
• „Ловец и самовила“ — македонска народна приказна.
• „Јован Попов и самовила“ — македонска народна песна.
• „Оро ми играле триста самовили“ — македонска народна песна.
• „Самовилско ѕидање“ — македонска народна песна.
• „Руса Стана и самовила“ — македонска народна песна.
• „Самовили“ (француски: Les Fées) - француска бајка на Шарл Перо од 1697 година.
• „Стана самовила“ - македонска народна песна.
• „Еленот и самовилата“ (српски: Јелен и вила) - српска народна песна.
• „Самовилата ѕида град“ (српски: Вила зида град) - српска народна песна.
• „Крале Марко и самовилата“ (српски: Марко Краљевић и вила) - српска народна песна.
• „Самовилата сопруга“ (српски: Vila ljubovca) - бугарштица.
• „Се капеле до три сестри“ - македонска народна песна.

Самовилите како тема во книжевноста

Самовилите се појавиле во средовековните рицарски романи. Самовила се појавила пред Сер Лаинфал и барала од него вечна љубов, како невеста самовила од народниот фолклор се вели дека таа наметнала заклетва врз него што со текот на времето тој ја прекршил, жената на Сер Орфеон била грабната од кралот на самовилите, овие ликови со напредокот на средовековната ера се намалиле и истите станале волшебници и маѓеснички. Морган ле Фај чијашто врска со кралството на самовилите е поврзано со нејзиното име во Le Morte d’Artur е жена чиишто моќи раснеле со учењето. Самовилите се појавуваат како значајни ликови во драмата „Сонот на летната ноќ“ на Вилијам Шекспир, чие дејствие се случува во шума, во царството на самовилите под светлоста на месечината каде што има пореметување на природата предизвикано од расправии помеѓу самите самовили, се создава тензија истакнувајќи го заплетот и прикажување на одликите на ликовите.

Самовилите се мотив во поголем број книжевни дела, како:

• „Носорогот и добрата самовила“ — кус расказ за деца на ангискиот писател Доналд Басет од 1967 година.
• „Габро и самовилите“ — расказ за деца на македонскиот писател Киро Донев од 2013 година.
• „Моноспитовскиот Ѓол“ — расказ за деца на Киро Донев од 2013 година.
• „Самовилите и вљубените“ — расказ за деца на Киро Донев од 2013 година.
• „Самовилската војска“ - песна на ирскиот писател Вилијам Батлер Јејтс.
• „Тројцата О'Брновци и злобните самовили“ - кус расказ на ирскиот писател Вилијам Батлер Јејтс.
• „Приговор кон Шкотите оти им го расипале наравот на нивите духови и самовили“ - кус расказ на ирскиот писател Вилијам Батлер Јејтс.
• „Пријателите на луѓето од Самовилска“ - кус расказ на ирскиот писател Вилијам Батлер Јејтс од 1897 година.
• „Ундина“ — песна на северноирскиот поет Шејмас Хини.
• „Синоока самовила“ — книга на руската писателка Л. А. Чарскаја.

Самовилите како мотив во музиката

• „Самовилите носат чизми“ (Fairies Wear Boots) - песна на британската хард-рок група „Блек сабат“ (Black Sabbath) од 1970 година.
• „Забната самовила и принцезата“ (The Tooth Fairy And The Princess) - песна на американската хардкор панк група „Хускер Ду“ (Hüsker Dü) од 1984 година.

Самовилите како мотив во сликарството

Слики од самовили се појавуваат како илустрации често во ниги со бајки како и медиуми со фотографии и скулптури, познати се некои уметници како: Cicely Mary Barker, Arthur Rackham, Brian Froud, Alan Lee, Amy Brown, David Delamare, Meredith Dillman, Jasmine Becket-Griffith, Warwick Goble, Kylie InGold, Ida Rentoul Outhwaite, Myrea Pettit, Florence Harrison, Suza Scalora, Nene Thomas, Gustave Doré, Rebecca Guay и Greta James.

Викторијанската ера е забележлива по сликите на самовили. Викторијанскиот сликар Ричард Дад (Richard Dadd), сликал слики од самовили со застрашувачки, опасни мотиви, други викторијански уметници кои сликале мотиви со самовили се : John Atkinson Grimshaw, Joseph Noel Paton, John Anster Fitzgerald и Daniel Maclise. Интересот за самовилските теми доживеа кратка ренесанса зпо објавувањето на Contingley Fairies, многу фотографи и бројни уметници во 1917 се осврнале кон сликањето самовилски мотиви.

Самовилите во религијата

Теозофија

Во учењето на теозофијата, Божиците еквивалент за ангелите живеат во атмосферата на сончевиот Систем на планетата земја (планетарни ангели) и во сонцето (ѕвездени ангели) (најверојатно дpуги планетарни системи и ѕвезди имаат свои ангели) и се верува дека тие ја потпомагаат природата како што е процесот на еволуцијата и растот на растенијата. Нивната појава е забележана во пламен во боја со големина на човек. Помалите и понезначајните ангели се развиле во помали ангели наречени духови на природата, џуџиња, самовили. Теозофите веруваат дека сите овие суштества, Божици, духови на природата, (џуџиња, силфи, саламандери) и самовили можат да се набљудуваат кога третото око е активно. Теозофите тврдат дека овие суштества нкогаш не биле инкарнирани во луѓе, ниту пак некогаш ќе бидат инкарнирани во луѓе, се смета дека тие се на посебна оска на еволуцијата позната како “Божествена еволуција” со напредокот на нивните души се смета дека тие ќе бидат инкарнирани во божества. Од теозофите е означено дека сите овие гореспоменати суштества имаат етерични тела составени од етерична материја, чиста и составена од помали честички од обичната физичка проста материја.