Ирска митологија

Митологијата на претхристијанска Ирска не ја преживеала во целост преобразбата во Христијанство, меѓутоа во голем дел била сочувана во средновековната ирска литература, лишена од нејзините верски значења, која го претставува најопширниот и најдобро сочуваниот дел од сите области во келтската митологија.. Исто така постои определен број на зачувани митологиски текстови кои не одговараат на ниту еден од периодите. Иако многу ракописи не опстанале и многу повеќе материјали веројатно не ни биле запишани, има останато доволно за да се овозможи идентификација на различни циклуси, доколку се поклопуваат: митолошкиот период, алстерскиот период, фенианскиот период и историскиот период. Покрај тоа, постојат и голем број на запишани народни приказни кои, иако не сосема митолошки, содржат личности од еден или повеќе од овие четири периоди.

Јавачи на Сиде

Извори

Трите основни извори на ракописи за Ирската митологија се ракописот од доцниот 11ти/раниот 12 век „Книгата за сивкастата крава“ (''Lebor na hUidre'') кој се наоѓа во библиотеката на Ирската Кралска Академија, „Леинстерска книга“ (''Book of Leinster'') од раниот 12 век која се наоѓа во Библиотеката на Тринити колеџот во Даблин и Раулинсоновиот ракописот B 502 (Раул.) која се наоѓа во Бодлиевата библиотека на Универзитетот Оксфорд. И покрај датите на овие извори, поголем дел од материјалот кој го содржат и претходи на творбата. Најраната проза можеби датира на лигвистичка основа од 8 век, а некои од сиховите може да датираат и од 6 век. Други поважни извори се состојат од група од четири ракописи кои потекнуваат од западна Ирска од доцниот 14ти или раниот 15 век: „Жолта книга на Лекан“(''The Yellow Book of Lecan''), „Големата книга на Лекан“(''The Great Book of Lecan''), „Книгата Хи Мени“([[The Book of Hy Many[1]]]) и „Книгата од Балимот“(). Првата од овие книги содржи дел од најраната верзија на „Гонењето добиток од Кули“ (Táin Bó Cúailnge) и се наоѓа воТринити колеџот. Останатите три книги се наоѓаат во Ирската Кралска Академија. Други ракописи од 15 век, како што е „Книгата на Фермој“ (The Book of Fermoy) исто така содржат интересни материјали, какви што имаат подоцнежните синкретични дела како што е „Историјата на Ирска“ (''Foras Feasa ar Éirinn'') на Џефри Китинг (околу 1640), особено што овие подоцннежни компилатори и писатели имале пристап до пишани извори кои оттогаш се исчезнати. Кога се користат овие извори, како и секогаш, важно е да се дознае влијанието на оклоностите во периодот во кој биле создадени. Поголем дел од ракописите биле создадени од христијанските калуѓери, кои биле растргнати помеѓу желбата да ја запишат нивната домашна култура и нивното религиозно противење на паганските верувања од што произлегло евгемеризирање на некои од боговите. Многу од подоцнежните извори можно е, исто така, да имаат формиран дел од пропаганден обид дизајниран за да се создаде историја за народот на Ирска која би имала сличност со митолошкото потекло на нивните Британски напаѓачи од основачите на Рим кој бил донесен од Џефри Монмутски и други. Исто така имало и тенденција да се преправи ирската родословија за да одговара на веќе познатата шема на грчката и библиската родословија.

Неспорно било дека средновековната Ирска литература ги имала сочувано вистинските антички традиции во форма практично непроменета низ вековите на усна традиција дури до времето на древните Келти од Европа. Кенет Џексон славно го опиша алстерскиот период како "прозорец во Железното време", додека Гарет Олмстед се обиде да направи паралели помеѓу „Трката на бикови во Кули“, епот за алстерскиот период и иконографијата на котелот од Гунтеструп. Меѓутоа, оваа "нативистичка" позиција била оспорувана од "ревизионистичките" научници кои веруваат дека голем дел од неа е создадена во христијанско време во промислени имитации на еповите на класичната литература која дошла заедно со Латинското учење. Ревизионистите уклажуваат на премини наводно под влијание од Илијадата во „Гонењето добиток од Кули“ и постоењето на „Градењето на Троја“ (Togail Troí), ирска адаптација на „Историја за уништувањето на Троја“ (''De excidio Troiae historia'') на Дарес Фригиј“ која е пронајдена во „Леинстерската книга“ и бележи дека материјалната култура на приказните е општо поблиска до времето на настанувањето на приказните отколку на далечното минато. Се појавувил консензус кој го охрабрува критичкото читање на материјалот.

Митолошки период

Митолошкиот период, кој се состои од приказни за претходните богови и за ирското потекло, е најмалку зачуван од сите четири периоди. Најважните извори се Metrical Dindshenchas или Образовни места и Lebor Gabála Érenn или Книга на инвазии. Други ракописи имаат зачувано митолошки приказни како што се „Сонот на Агнес“ (The Dream of Aengus), „Додворувањето на Ајтин“ (The Wooing Of Étain) и „Битката на Мег Туиред“ (Cath Maige Tuireadh). Една од најпознатата од сите ирски приказни е „Трагедијата на децата од Лир“ (Oidheadh Clainne Lir) која исто така претставува дел од овој период.

„Книга за преземанњето на Ирска“ (Lebor Gabála Érenn) е квазиисторија на Ирска, која го бара потеклото на Ирците дури во времето на Ное. Во неа се раскажува за серија инвазии или "окупирања" на Ирска преку наследството на народите, од кои петтите по ред биле луѓето познати како "Племиња на божицата Дана“(''Tuatha Dé Danann''), за кои се верува дека го имале населено островот пред доаѓањето на Галите или Милесијците. Тие се соочувале со отпор од страна на нивните непријатели, Фоморијанците, предводени од Балор од кланот Злобното око. Балор бил убиен од Лу Долгата рака(Lug Lámfada) за време на втората битка на Мег Туиред. Со доаѓањето на Галите, племињата на божицата Дана се повлекле во подземјето за да постанат самовили во подоцнежните митови и легенди. Образовните места (The Metrical Dindshenchas) претставуваат големо ономастично дело на рана Ирска, давајќи ги имињата на легенди од позначајни места во низа поеми. Содржи и многу значајни информации за фигури и приказни од митолошкиот период, вклучувајќи ја и „Битката за Тајлтиу“ (the Battle of Tailtiu), во која племињата на божицата Дана (''Tuatha Dé Danann'') биле поразени од Милесијците. Важно е да се констатира дека до средниот век племињата на божицата Дана не биле гледани толку како Богови колку како метаморфозна магија на племињата во раната ирска Златно доба. Текстовите како „Книга за преземањето на Ирска“ (Lebor Gabála Érenn) и „Битката на Мег Туиред“ (Cath Maige Tuireadh) ги претставуваат како кралеви и херои од далечното минато, дополнети со приказни за смртта. Меѓутоа постои значаен доказ, дека како и во текстовите така и во поширокиот келтски свет, тие биле сметани за божества. Иако тие биле прогонети како владетели на Ирска, карактерите како што се Лу, Големата Кралица (the Mórrígan), Ангус (Aengus) и Мананнан (Manannan) се појавуваат во приказни во подоцнежните векови, предавајќи ја својата бесмртност. Поема во „Книгата на Ленстер“ набројува многу од племињата на божицата Дана, но завршува "Иако [авторот] ги набројува, тој не ги обожува почитува". Гоибниу (Goibniu- Ковачот), Кредне (Creidhne - Поетот) и Лухта (Luchta – Воинот) се познати како "трите божества на мајсторството“ (''Trí Dé Dána''), а името на Дагда (Dagda) се преведува во средновековните текстови како "Добриот Бог". Нуаду (Nuada – Сребрената Рака) е сроден со Британскиот бог Ноденс (Nodens), Лу (Lug) е одраз на пан-Келтското божество Луг (Lugus), чиешто име може да означува "Светлина",Туиран (Tuireann) се поврзува со галскиот Таранис (Gaulish Taranis), Огма (Ogma) со Огмиј (Ogmios), Бадб (the Badb) со Катубодуа (Catubodua).

Други позначајни фигури од племињата на божицата Дана

• Боан - Boann
• Банба - Banba
• Бриџет - Brigid
• Кредне - Creidhne
• Дана - Danu
• Диан Кехт - Dian Cecht
• Дон - Donn
• Ерин - Ériu
• Ајтин - Étaín
• Фоморијани - Fódla
• Маха - Macha
• Нехтан - Nechtan
• Сид (Ши)- Aes Sídhe
• Банши - Bean Sídhe

Алстерски период

Алстерскиот период се наоѓа на почетокот на христијанската ера и поголемиот дел се одвива во провинциите Алстер ('''Ulster''') и Конахт (Connacht). Се состои од група херојски приказни кои се однесуваат на животите на Конор син на Неса (Conchobar mac Nessa), крал на Алстер, големиот херој Кухулин (''Cú Chulainn''), синот на Лу и за нивните пријатели, љубовници и непријатели. Овие се Улаиди (Ulaid) или луѓе од Северно-источниот агол од Ирска и дејството на приказните се случува во средиштето (центарот) на кралскиот двор во Емаин Маха (Emain Macha - познат како Светата Тврдина), кој се наоѓал во близина на современиот град Арма (Armagh). Улаидите имале блиски врски со ирската колонија во Шкотска, и дел од обуките на Кухулин се одвиваат токму во таа колонија.

Периодот се состои од приказни за раѓања, поранешниот живот и обука, додворувања, битки, гозби, и смртта на херои и прикажува воинствено општество во кое војувњето главно се состои од поединечни борби и богатството се мерело единствено преку добитокот. Овие приказни се напишани главно во проза. Централно место во алстерскиот период зазема „Гонењето добиток од Кули“ (''Táin Bó Cúailnge''). Други значајни приказни во алстерскиот период се „Трагичната смрт на синот-единец на Аифе“(The Tragic Death of Aife's only Son), „Боргардовата гозба“(Bricriu's Feast), и „Уништувањето на Да Дерговото преноќувалиште“ ( The Destruction of Da Derga's Hostel). „Протерувањето на синовите на Уснах“ (The Exile of the Sons of Usnach), подобро позната како трагедијата на Дирдри (''Deirdre'') и почетокот на претставите на Џон Милингтон Синг (John Millington Synge), Вилијам Батлер Јејтс (William Butler Yeats) и Винсент Вудс (Vincent Woods), претставуваат дел од овој период.

Овој период, во некој поглед, е близок до митолошкиот период. Некои од ликовите од подоцнежните повторни појавувања, а и метаморфозната магија докажува многу, рамо до рамо со мрачен, скоро безчувствителен реализам. Иако може да се сомневаме дека неколку ликови, како што се Мејв (Medb) или Ку Рои (Cú Roí), кои постојат како Богови и Кухулин кој во одредени ситуации покажува натчовечка храброст, ликовите се смртни и асоцираат на определено време и место. Ако митолошкиот период претставува Златно Доба, алстерскиот период е ирското Херојско Доба.

Фениански период

Исто како и алстерскиот период, фенианскиот период е заинтересниран за делата на ирските херои. Приказните од фенианскиот период може да се постават околу 3 век и во поголем дел во провинциите Ленстер (''Leinster'') и Манстер (''Munster''). Тие се разликуваат од другите кругови во јачината на нивните врски со заедницата која зборува ирски во Шкотска и постојат многу фениански текстови кои се зачувани до денес од таа земја. Тие исто така се разликуваат и од алстерскиот период во тоа што приказните се кажувани главо преку песни (или во стихови) и по стилот се поблиски до традицијата на романтиката отколку до епската традиција. Предмет во приказните се делата на Фјон, син на Кумел (Fionn mac Cumhaill) и неговата група војници, Фианите (Fianna).

Единстевниот најважен извор за фенианскиот период е „ Разговорот на старците“ (Acallam na Senórach), кој се наоѓа на два ракописи од 15 век, „Книгата од Лисмор“ (Book of Lismore) и Лод 610, како и на ракопис од 17 век од Килинион, Дублин (Killiney, County Dublin). Текстот од лингвистичка гледна точка датира од 12 век. Текстот бележи разговори помеѓу Каолте Мек Ронеин (Caílte mac Rónáin) и Ошин (Oisín), последните преживеани членови од Елените и Свети Патрик (Saint Patrick), кој се состои од околу 8,000 стихови. Доцните датуми на ракописите укажуваат на подолга усна традиција на фенианските приказни.

Фианите во приказната се поделени на кланот Баискне (Clann Baiscne), предводено од Фјон Мек Кумел (Fionn Mac Cumhall -често именуван како"Фин МекКул - Finn MacCool", Фин син на Кумел - Finn Son of Cumhall) и кланот Морна (Clann Morna), предводени од нивниот непријател, Гол Мек Морна (Goll mac Morna). Гол го убил таткото на Фјон, Кумел, во битка и детето Фјон било израснато во тајност. Како младинец, додека бил обучуван за уметноста на поезијата, тој случајно си го изгорел палецот додека го готвел лососот на мудроста, што му овозможило да го смука или гриза неговиот палец за да се здобие со изобилие на огромна мудрост. Тој го заземал своето место како водач на својата група и бројни приказни се раскажувани за нивните авантури. Две од најголемите ирски приказни, „Прогонството на Дирмајд и Гроуни“ (Tóraigheacht Dhiarmada agus Ghráinne) и Ошин (Oisín) во „Земја на младоста“ (Tír na nÓg) претставуваат дел од овој круг. Приказната за Дирмајд и Гроуни, која претставува една од неколкуте фениански прозни приказни, веројатно претставува извор за Тристан и Изолда (''Tristan and Iseult'').

Светот на фенианскиот период е свет во кој професионални војници го поминуваат нивното време ловејќи, борејќи се, и навлегувајќи во авантури во духовниот свет. Од новите кандидати за влез во групата се очекувало да имаат познавање од поезијата како и да поминат определен број на физички тестови или искушенија. Во овие приказни не постои религиозен елемент освен ако е обожување на херој.

Историски период

Да се забележи историјата на фамилијата и родословието на кралевите на кои служеле, претставувало дел од должноста на средновековните ирски бардови, или дворските поети. Ова тие го правеле преку поемите кои го мешале митологиското и историското на повисоко или пониско ниво. Приказните произлегле од тоа што е познато како историски период, или поточно периоди, бидејќи постојат бројни независни групирања. Кралевите кои се опфатени имаат опсег од скоро целосно митологискиот „Прогонет морнар“ (Labraid Loingsech), кој наводно станал Големиот Крал на Ирска во околу 431п.н.е., до целосно историскиот Брајан Бор (Brian Boru). Меѓутоа, најголемата слава на историскиот период „Бесот на Свини“ (the Buile Shuibhne), приказна од 12 век раскажана во поезија и проза. Свини, крал на Даларадија (Dál nAraidi), бил проколнат од Св.Ронан и станал еден вид на полу човек, полу птица, осуден да го помине целиот свој живот во шумите, бегајќи од неговите човечки содружници. Приказната ги има опфатено имагинациите на современите ирски поети и биле преведени од Тревор Џојс (Trevor Joyce) и Џејмс Хејни (Seamus Heaney).

Други приказни

Авантури

Авантурите, или echtrae, претставуваат група на приказни за посетите на ирскиот Друг Свет (кој може да биде западно преку морето, во подземјето, или едноставно невидлив за смртниците). Најпознатата, „Ошин во Земјата на Младите“ (Oisin in Tir na nOg), припаѓа на фенианскиот период, но неколку одделни авантури преживуваат, вклучувајќи ги и „Авантурата на Конли“ (The Adventure of Conle), „Патувањето на Бран мек Фирбејл“ (The Voyage of Bran mac Ferbail), и „Авантурата на Лири“ (The Adventure of Lóegaire).

Патувања

Патувањата, или immrama, се приказни за морски патувања и за чудата видени во нив. Овие најверојатно настанале од искуството на рибарите комбинирано со елементи од Другиот Свет кои преовладуваат во авантурите. Од седумте патувања споменати во ракописите, само три опстанале: „Патувањето на Мејл Дин“ (the Voyage of Mael Dúin), „Патувањето на Ове Кахир“ (the Voyage of the Uí Chorra), и „Патувањата на Ангус и Мек Риагла“ (the Voyage of Snedgus and Mac Riagla). „Патувањата на Мел Дун“ (the Voyage of Mael Duin) претходат на подоцните „Патувања на св. Брендан“ (Voyage of St. Brendan).

Народни приказни

За време на првите години од 20 век, Ерминија Т. Кавана (Herminie T. Kavanagh) запишала многу ирски народни приказни кои ги објавила во магазини и во две книги. Дваесет и шест години по нејзината смрт, од приказните од нејзините две книги, „Дарби О’Гил и добрите луѓе“ (Darby O'Gill and the Good People) и „Пепелта на Старите Желби“ (Ashes of Old Wishes) билл направен филм „Дарби О’Гил и Малите Луѓе“ (Darby O'Gill and the Little People). Познатата драмска писателка Лејди Грегори (Lady Gregory) исто така собрирала народни приказни за да ја зачува ирската историја. Еди Лениан (Eddie Lenihan, родена-1950), прв автор на „Средба со Другата група“ (Meeting the Other Crowd) како и автор на бројни други книги, имала голема репутација на модерен ирски фолкрлорист. НЈР.

Надворешни врски

• Department of Irish Folklore, Dublin. Includes the National Folklore Archives
• The Celtic Literature Collection – over one hundred ancient texts available to download free
• Legendary Fictions of the Irish Celts