Гибралтар

Оваа статија се однесува на британската прекуморска територија Гибралтар. За средоземниот проток, погл. Гибралтарски проток.

Гибралтар
Знаме Грб
Гесло: Nulli Expugnabilis Hosti  (лат.) „Ниеден непријател нема да нè истера.“1
Химна: „Химна на Гибралтар“ Кралска химна: „Боже, чувај го Кралот“
Местоположба на Гибралтар
Главен град		Гибралтар 36°8′N 5°21′W
Најголем Најнаселен округ		Вестсајд
Службен јазик		англиски
Неофицијални јазици Локален		шпански Љанто
Народности		Гибралтарци (од џеновско, малтешко, португалско и андалусиско потекло), други Британци, Мароканци и Индијци
Демоним		Гибралтарци
Уредување		Британска прекуморска територија
•	Шеф на државата	НВ Кралот Чарлс III
•	Гувернер	Сер Адријан Џонс
•	Главен министер	Питер Каруана
Настан		Датум
•	Заземен	4 август 1704
•	Отстапен	11 April 1713 (Treaty of Utrecht)
•	Државен ден	10 септември
•	Ден на уставот	29 јануари
пристапила во ЕУ		1 јануари 19732
Површина
•	Вкупна	6,8 км2 (229та)
•	Вода (%)	0%
Население
•	проценка за јан 2008 г.	29,286 (проц. 2008) (209та)
•	Густина	4,290 жит/км2 (3та)
БДП (ПКМ)		проценка за 2010 г.
•	Вкупен	£914 милиони
•	По жител	£27,468 (н/п)
ИЧР (2008)		0.961 многу висок · 20-ти
Валута		Гибралтарска фунта £3 (GIP)
Часовен појас		CET (UTC+1)
•	(ЛСВ)	CEST (UTC+2)
Датумски формат		дд/мм/гггг
Се вози на		десно4
НДД		.gi5
Повик. бр.		3506
Светец заштитник		Бернард од Клерво и Богородица Европска
1.	Gibraltar.gov.gi
2.	како специјална територија на Обединетото Кралство.
3.	Монетите и банкнотите ги издава Владата на Гибралтар.
4.	За разлика од сите други зависни територии на Обединетото Кралство, освен БИОТ.
5.	Се користи и доменот .eu, како заеднички за сите членки на Европската Унија.
6.	Пред 10 февруари 2007, 9567 од Шпанија.

Гибралтар (англиски: Gibraltar) — британска прекуморска територија сместена на најјужната точка од Пиринејскиот Полуостров, на Гибралтарскиот Проток. Територијата се граничи на север со Шпанија, а останатите делови се опколени со Средоземното Море и Атлантикот. Гибралтар историски бил многу важна стратешка точка поради што бил предмет на напади и освојувања, а од 1713 со Договорот од Утрехт е под контрола на Велика Британија.

Името на Гибралтар потекнува од Арапското име Гиб ел Тарик што значи „Карпата од Тарик“, и се однесува на берберскиот војсководец Тарик Ибн-Зијад, кој го предводел нападот на Умајадскиот калифат на Иберија во 711 година.

Статусот на Гибралтар е предмет на спор помеѓу Велика Британија и Шпанија. Шпанија бара враќање на суверенитетот или поделен суверенитет со Британија, но повеќето Гибралтарци се противат на ова.

Историја

Местоположба на Гибралтар во Шпанија.

Гибралтар бил населен уште од Неандерталскиот човек. Првиот историски народ за кој се знае дека таму се населил биле Феникијците околу 950 п.н.е., а подоцна Картагинците и Римјаните. Во античко време, карпите на двете страни од Гибралтарскиот проток се нарекувале Столбови на Херкул, бидејќи, според легендата, Херкул го создал теснецот пресекувајќи ја планината Атлас со еден удар со својот топуз, и така ги споил Средоземјето и Атлантикот. После падот на Римското Царство, Гибралтар за кратко бил под контрола на Вандалите, а потоа на Визиготите до 30 април 711 г., кога потпаднал под власт на Умајадскиот калифат. Генералот Тарик Ибн-Зијад, предводел војска претежно составена од Бербери со која го преминал протокот од африканската кон европската страна и го освоил Гибралтар.

Првите тврдини и трајна населба била изградена од султанот Абд ал-Мумин. Остатоците од тие тврдини се видливи и денес. Гибралтар подоцна станал дел од Кралството Гранада до 1309 година, кога кратко бил окупиран од кастиљските војски. Во 1333, бил освоен од Маринидите (една берберска династија) кои ја окупирале муслиманска Шпанија. Маринидите го препуштиле Гибралтар на Кралството Гранада во 1374. Конечно, во 1462 година Гибралтар бил освоен од Војводата од Медина Сидонија, со што завршиле 750-те години на Арапско-Берберска доминација.

Гибралтарскиот Проток од вселената (НАСА)
(лево е Шпанија)

Во почетокот на владеењето на Медина Сидонија, Гибралтар добил суверенитет како живеалиште на популација на протераните Сефардички Евреи. Евреите се населиле таму од Кордоба и Севиља и формирале населба и гарнизон за да го бранат полуостровот. Но, ова траело само 3 години, до 1476, кога војводата од Медина Сидонија се приклонил кон политиката на шпанската круна и ги протерал Евреите назад во Кордоба. Во 1501 Гибралтар преминал во рацете на шпанската круна и го добил својот грб.

Битката за Гибралтар од 25 април 1607.

На 25 април 1607 се случила поморската битка кај Гибралтар во рамки на Осумдесетгодишната војна, кога холандската флота ја изненадила и нападнала шпанската флота која била усидрена во заливот Гибралтар. За време на четиричасовниот напад, целата шпанска флота била уништена.

За време на Војната за наследството на Шпанија, британските и холандските трупи, кои го поддржувале австрискиот претендент за престолонаследник Архи-војводата Карл, формирале здружена флота и напаѓале разни точки од јужното шпанско крајбрежје. На 4 август 1704, по 6 часа бомбардирање кое започнало утрината во 5 часот, здружената флота предводена од адмирал Сер Џорџ Рук го освоила Гибралтар, по што поголемиот дел од населението мирно го напуштило градот. Француско-шпанските трупи не успеале да го повратат градот, и британскиот суверенитет врз Гибралтар дополнително бил потврден со мировниот Договор од Утрехт во 1713.

Од 1713 до денес Гибралтар е предмет на спор помеѓу Шпанија и Велика Британија. Во повеќе наврати Шпанците неуспешно се обидувале да го повратат Гибралтар, а во меѓувреме, Британците зазеле и утврдиле еден територијален појас северно од градот и го прогласиле за неутрална заштитна зона, која е предмет на дополнителен спор. За време на Американската револуционерна војна, Шпанците, кои биле на страната на Американците и против Британците, го опсадиле Гибралтар од море и го држеле под опсада повеќе од три години (1779-1783), но не успеале да го освојат. Британците конечно ја разбиле опсадата на Шпанците и Французите, ги уништиле нивните бродови и ги принудиле на мировен договор.

Гибралтар станал важна база на Британската кралска морнарица, а неговата важност дополнително пораснала со затворањето на Суецкиот Канал, кога поморските трговски патишта од западна Европа кон Азија и Австралија се пренасочиле низ Средоземјето и преку Гибралтарскиот Проток.

Во текот на Втората светска војна населението на Гибралтар било целосно евакуирано и полуостровот бил претворен во тврдина. Бил изграден и воен аеродром. Артилеријата од Гибралтар го контролирала влезот во Средоземјето, и Германците не успеале да го освојат во текот на целата војна.

Во 1950-тите, Шпанија под водство на Франциско Франко ги обновила барањата за суверенитет над Гибралтар, и цели триесет години потоа го ограничувала движењето помеѓу Гибралтар и Шпанија. На 10 септември 1967 бил распишан референдум во Гибралтар за преминување под власт на Шпанија или за останување под власт на Британија со одредени институции на самоуправа. Само 44 од 12.182 гласачи се изјасниле за приклучување кон Шпанија. Како мерка на притисок, Шпанија повеќепати ја затворала границата кон Гибралтар.

Границата со Шпанија била повторно делумно отворена во 1982, и целосно отворена во 1985, пред пристапувањето на Шпанија кон Европската Заедница. Иако уште од 1980-тите се воделе многу разговори за преземање на суверенитетот од Шпанија, во 2002 се одржал уште еден референдум на кој 98,97% од населението се изјасниле против.

Во 2006-та претставници на Велика Британија, Гибралтар и Шпанија воделе преговори во Кордоба - Шпанија, на кои договориле укинување на низа ограничувања кон Гибралтар претходно воспоставени од страна на Шпанија. Со овој договор се уредил протокот на сообраќај, користењето на аеродромот, употребата на меѓународен повикувачки телефонски код, пензиите на шпански работници во Гибралтар, и др.

Географија и клима

Карпата Гибралтар, западната страна кајшто се наоѓа градот, 2006.

Сателитска снимка на Заливот Гибралтар (НАСА).

Територијата на Гибралтар зафаќа 6,8км². Поради недостигот на простор, околу една десеттина од територијата е добиена со насипување во морето. Граничната линија со Шпанија е долга 1,2км. Бреговата линија е долга 12км, од кои на западната страна (кон Атлантикот) живеее поголемиот дел од населението. Гибралтар нема природни ресурси. Водата за пиење порано се обезбедувала од длабоки подземни бунари и камени цистерни, а денес со преработка на морската вода.

Гибралтарски макаки мајмун

Составот на карпите е варовник, со најголема висина од 426м. Повисоките делови се прогласени за природен резерват на кој живеат макаки мајмуни - единствената дива популација на мајмуни во Европа.

Климата е средоземна, со благи зими и жешки лета. Главно дуваат два ветри: источен („Леванте“) кој доаѓа од Сахара и носи топол и влажен воздух, и западен („Пониенте“) кој носи свеж воздух и постудено море.

Население и јазик

Бројот на жители на Гибралтар бил 27.967 во јули 2007. Гибралтар е една од најгусто населените територии - 4.303 жители на км².

Гибралтарците се расна и културна мешавина од многу европски имигранти кои тука се населиле во текот на 300 години. Тие се потомци на економските доселеници кои се населиле на местото на шпанците, кои пак го напуштиле по освојувањето од Британија во 1704. Веќе во 1753, мнозинството од населението го сочинувале Џеновези, Малтези, Португалци, Каталонци, а подоцна и Сардинијци, Сицилијанци, Италијанци, Французи, Германци и Британци.

Главна религија е римокатоличкото христијанство, а помалку застапени се и англиканците и методистите.

Службен јазик е англискиот, но се говори и шпански, варијанта на андалусиски дијалект во комбинација со многу примеси, кој го нарекуваат „Љанито“. Гибралтарците и себеси се нарекуваат „Љанитоси“.

Образовниот систем е преземен од англискиот.

Политичко уредување

Карта на Гибралтар

Како прекуморска територија на Велика Британија, Гибралтар е управуван од Кралот Елизабета II, која е претставена од Гувернер. Велика Британија ја задржува обврската за одбраната, меѓународните односи, внатрешната безбедност и финансиската стабилност. Гувернерот официјално го назначува Главниот министер и владините министри по општи избори. Еднодомниот парламент се состои од 17 избрани пратеници. Гибралтар е дел од Европската Унија, со исклучок на царинската унија и заедничката политика во земјоделството.

Сите политички партии се против обединувањето со Шпанија. Некои од нив го поддржуваат самоопределувањето на Гибралтар.

Стопанство

Британската војска порано доминирала како економски фактор во Гибралтар, со големи воени пристаништа кои ја претставувале главната економска активност. Денес, само 7% од економската активност отпаѓаат на воената економија, а главни дејности се финансиските услуги и туризмот. Голем број Британски и меѓународни банки имаат отворено операции во Гибралтар. Голем број на кладилници и играчници на среќа се исто така сместени тука поради поволниот даночен режим. Но, овој поволен даночен режим за нерезидентите би требало да се укине до 2010.

Туризомот е исто така значајна индустрија. Гибралтар е популарна станица на крстосувањата низ Средоземјето и Шпанија. Популарноста се должи и на бесцаринските и безданочните цени на сите производи и услуги што може да се купат на Гибралтар.

Главни извозни пазари се Велика Британија 30,8%, Шпанија 22,7%, Германија 13,7% итн.

Паричната единица е Гибралтарската фунта (ИСО код: GIP). Покрај тоа, рамноправно може да се користи и Британската фунта.

Според растот на економијата и БДП Гибралтар е една од најнапредните земји во светот.