Википедија

Обичен рузмарин

(Пренасочено од Rosmarinus officinalis)

Pузмарин (Ѕаlvia rosmarinus), е грмушка со миризливи, зимзелени лисја како игла и бели, розови, виолетови или сини цветови, родени во средоземниот регион.[3] До 2017 година бил познат по научното име Rosmarinus officinalis, сега синоним.[4]

Rosemary
Научна класификација [ у ]
Царство: Растенија
клад: Скриеносеменици
клад: Евдикоти
клад: Астериди
Ред: Усноцветовидни
Семејство: Усноцветни
Род: Жалфија
Вид: Rosemary
Научен назив
Salvia rosmarinus
Spenn.[1][2]
Синоними[1]
  • Rosmarinus angustifolius Mill.
  • Rosmarinus communis Noronha
  • Rosmarinus flexuosus Jord. & Fourr.
  • Rosmarinus latifolius Mill.
  • Rosmarinus ligusticus Gand.
  • Rosmarinus officinalis L.
  • Rosmarinus palaui (O.Bolòs & Molin.) Rivas Mart. & M.J.Costa
  • Rosmarinus prostratus Mazziari
  • Rosmarinus rigidus Jord. & Fourr.
  • Rosmarinus tenuifolius Jord. & Fourr.
  • Salvia fasciculata Fernald
Rosemary
Научна класификација
Царство: Plantae
Оддел: Tracheophytes
Оддел: Angiosperms
Оддел: Eudicots
Оддел: Asterids
Ред: Lamiales
Семејство: Lamiaceae
Род: Salvia
Вид:
S. rosmarinus
Биномен назив
Salvia rosmarinus

Spenn.[1][2]
Синоними[1]
  • Rosmarinus angustifolius Mill.
  • Rosmarinus communis Noronha
  • Rosmarinus flexuosus Jord. & Fourr.
  • Rosmarinus latifolius Mill.
  • Rosmarinus ligusticus Gand.
  • Rosmarinus officinalis L.
  • Rosmarinus palaui (O.Bolòs & Molin.) Rivas Mart. & M.J.Costa
  • Rosmarinus prostratus Mazziari
  • Rosmarinus rigidus Jord. & Fourr.
  • Rosmarinus tenuifolius Jord. & Fourr.
  • Salvia fasciculata Fernald

Тој е член на семејството на мудрец Lamiaceae, кое вклучува многу други лековити и кулинарски билки. Името „рузмарин“ потекнува од латинскиот ros marinus ("роса на морето").[5][6] Рузмаринот има фиброзен коренски систем.[3]

Опис

уреди
 
Цвеќиња од рузмарин
 
S. rosmarinus 'Prostratus'

Рузмаринот е ароматична зимзелена грмушка со лисја слични на иглите од шипки. Потекнува од Медитеранот и Азија, но е прилично отпорен во ладни клими. Специјалните сорти како 'Arp' можат да издржат зимски температури до околу -20 °C.[7] Може да издржи суши, преживувајќи силен недостаток на вода долги периоди.[8] Во некои делови од светот, се смета за потенцијално инвазивен вид.[3] Семето е често тешко да се започне, со ниска стапка на 'ртење и релативно бавен раст, но растението може да живее до 30 години.[3]

Формите се движат од исправени до заостанати; исправените форми можат да достигнат 1,5 метри висок, ретко 2 метри. Листовите се зимзелени,2-4 сантиметри долги и 2–5мм широки, зелена горе и бела долу, со густа, кратка, волнена коса. 

Растението цвета во пролет и лето во умерени клими, но растенијата можат постојано да цветаат во топла клима; Цветовите се бели, розови, виолетови или длабоко сини.[3] Рузмарин, исто така, има тенденција да цвета надвор од неговата нормална сезона на цветање; Познато е дека цвета кон крајот на декември, а веќе во средината на февруари (на северната полутопка).[9]

Таксономија

уреди
 
Растение рузмарин

Salvia rosmarinus сега се смета за еден од многуте стотици видови од родот Salvia.[2] Порано бил сместен во многу помал род, Rosmarinus, кој содржел само два до четири видови вклучувајќи го и R. officinalis,[10] кој сега се смета за синоним за S. rosmarinus. Другиот вид најчесто препознаен е тесно сродниот, Salvia jordanii (поранешен Rosmarinus eriocalyx), од Магреб на Африка и Иберија. 

Името на ros marinus е античкото име на растението на класичен латински. Елизабет Кент забележала во нејзината Флора Доместика (1823), „Ботаничкото име на ова растение е составено од два латински збора, што означуваат морска роса; и навистина Розмарин најдобро успева покрај морето“.[11] И оригиналните и сегашните имиња на родот на видот биле применети од натуралистот и основач на таксоном од 18 век Карл Линеј. 

Историја

уреди
 
Илустрација од италијански билки, околу 1500 година

Првото спомнување на рузмаринот се наоѓа на клинесто писмо камени плочи уште во 5000 година п.н.е.[12] После тоа, не се знае многу, освен дека Египќаните го користеле во нивните погребни ритуали.[13] Понатаму нема споменување на рузмарин до античките Грци и Римјани. Плиниј Постариот (23–79 н.е.) пишувал за тоа во Природната историја,[14] како и Педаниј Диоскорид (околу 40 н.е. до околу 90 н.е.), грчки ботаничар (меѓу другото). Тој зборувал за рузмарин во неговото најпознато дело De Materia Medica, една од највлијателните билни книги во историјата.[15]

Билката потоа тргнала на исток до Кина и била натурализирана таму уште во 220 н.е.,[3] за време на доцната династија Хан.[16]

Розмари дошол во Англија на непознат датум; Римјаните веројатно го донеле кога нападнале во првиот век, но нема одржливи записи за пристигнувањето на рузмарин во Британија до 8 век н.е. Ова му се припишува на Карло Велики, кој ги промовирал билките воопшто, и наредил рузмаринот да се одгледува во монашките градини и фарми.[17]

Исто така, нема записи дека рузмаринот бил соодветно натурализиран во Британија до 1338 година, кога грофицата од Хено, Жана од Валоа (1294–1342) ги испратила сечињата до кралицата Филипа (1311–1369), сопругата на Едвард III. Содржело писмо во кое се опишани доблестите на рузмаринот и другите билки што го придружуваа подарокот. Оригиналниот ракопис може да се најде во Британскиот музеј. Подарокот потоа бил засаден во градината на старата палата Вестминстер. По ова, рузмаринот се наоѓа во повеќето англиски билни текстови и е широко користен за медицински и кулинарски цели.[18] Водата од Унгарија, која датира од 14 век, бил еден од првите парфеми на база на алкохол во Европа и првенствено бил направен од дестилиран рузмарин.[19]

Розмари конечно пристигнал во Америка со раните европски доселеници на почетокот на 17 век. Наскоро се рашири во Јужна Америка и глобалната дистрибуција.[3]

Употреба

уреди
 
Илустрација од Келеровите лековити растенија
 
Семиња - MHNT

По одгледувањето, листовите, гранчињата и цветните врвови се вадат за употреба.[20] Рузмаринот се користи како украсно растение во градините. Листовите се користат за ароматизирање на различни јадења, како што се кутии и печено месо.[21]

Одгледување

уреди

Бидејќи е атрактивен и отпорен на суша, рузмаринот се користи како украсно растение во градините и за уредување на пејзажот, особено во регионите со средоземна клима.[3] Се смета дека е лесен за одгледување и отпорен на штетници. Рузмаринот може да порасне доста голем и да ја задржи привлечноста многу години, може да се исече во формални форми и ниски жива ограда и се користи за топијар. Лесно се одгледува во саксии. Сортите со подлога се шират широко, со густа и издржлива текстура.[3]

Рузмаринот расте на кирпичница со добра дренажа на отворена, сончева положба. Нема да издржи наводнување и некои сорти се подложни на мраз. Најдобро расте во неутрални до алкални услови (pH 7-7,8) со просечна плодност. Може да се размножува од постоечко растение со отсекување ластар (од мек нов израсток) 10-15 сантиметри долго, соголување на неколку листови од дното и засадување директно во почвата. 

Култиви

уреди

Бројни сорти се избрани за употреба во градината.

  • „Албус“ – бели цветови
  • 'Arp' – листови светло зелени, со мирис на лимон и особено ладно отпорни
  • „Aureus“ - лисјата се дамкасти жолти
  • „Бененден сино“ - листовите се тесни, темно зелени
  • „Блу Бои“ – џуџе, мали лисја
  • „Син дожд“ – розови цветови
  • „Златен дожд“ – лисја зелени, со жолти ленти
  • „Златна прашина“ – темнозелени лисја, со златни ленти, но посилни од „Златен дожд“
  • „Хаифа“ – ниски и мали, бели цветови
  • „Ирина“ – ниски и опуштени, заостанати, интензивно сини цветови
  • „Локвуд де Форест“ – проверен избор од „Тосканско сино“
  • „Кен Тејлор“ - грмушки
  • „Мајорика Пинк“ – розови цветови
  • „Мис Џејсопс Апригхт“ – карактеристична висока цврста форма, со пошироки листови.
  • „Пинки“ – розови цветови
  • „Простратус“ – долен земјен покрив
  • „Пирамидалис“ (или „Еректус“) – цврста форма, бледо сини цветови
  • „Сеќавање“ (или „Галиполи“) – преземено од полуостровот Галиполи [22]
  • „Розеус“ - розови цветови
  • „Салем“ – бледо сини цветови, отпорни на ладно слично на „Арп“
  • 'Северно Море' - распространето, нискорастечки, со заоблени гранки, цветови длабоко виолетови
  • „Садбери Блу“ - сини цветови
  • „Тосканско сино“ – традиционална робусна исправена форма
  • „Злато на Вилма“ - жолти лисја

Следниве сорти ја добиле наградата за заслуги на градината на Кралското хортикултурно друштво:[23]

  • „Бененден сино“ [24]
  • Мис Џепсонс Апригхт“ [25]
  • „Северно море“ [26]
  • „Сисингхерст Блу“ [27]

Кулинарска употреба

уреди
 
Сушени лисја

Листовите од рузмарин се користат како арома во храната,[3] како што се полнење и печено јагнешко, свинско, пилешко и мисирка. Во традиционалната средоземна кујна се користат свежи или суви лисја. Имаат горчлив, адстрингентен вкус и карактеристична арома која надополнува многу варени јадења. Билен чај може да се направи од листовите. Кога се печени со месо или зеленчук, листовите даваат арома слична на сенф со дополнителен мирис на јагленисано дрво што одлично оди со храна на скара. 

Во количини кои обично се користат за ароматизирање на храната, како што е една кафена лажичка (1грам), рузмаринот не дава хранлива вредност.[28][29] Докажано е дека екстрактот од рузмарин го подобрува рокот на траење и стабилноста на топлина на маслата богати со омега 3, кои се склони кон труење.[30] Рузмаринот е исто така ефикасна антимикробна билка.[31]

Мирис

уреди
 
Етерично масло

Маслото од рузмарин се користи за цели на миризливи телесни парфеми или за емитување арома во просторијата. Се пали и како темјан и се користи во шампони и средства за чистење. 

Фитохемикалии

уреди

Рузмаринот содржи голем број на фитохемикалии, вклучително и рузмарин киселина, камфор, кофеинска киселина, урсолна киселина, бетулинска киселина, карнозинска киселина и карносол.[32] Етеричното масло од рузмарин содржи 10-20% камфор.[33]

Фолклор и обичаи

уреди

Растението или неговото масло се користеле во народната медицина со верување дека може да има лековити ефекти. Рузмаринот се сметал за свет за старите Египќани, Римјани и Грци.[20] Во Дон Кихот (прв дел, поглавје XVII), фиктивниот јунак користи рузмарин во неговиот рецепт за мелем од фиерабри.[34]

Растението се користело како симбол за сеќавање за време на воените комеморации и погреби во Европа и Австралија.[35] Ожалостените го фрлале во гробовите како симбол на сеќавање на мртвите. Во Австралија, гранчиња рузмарин се носат на Денот на АНЗАК, а понекогаш и на Денот на сеќавањето за да означат сеќавање; билката дива расте на полуостровот Галиполи, каде што загинале многу Австралијци за време на Првата светска војна.[35]

Неколку драми на Шекспир се однесуваат на употребата на рузмарин во погребните или меморијалните обреди. Во Шекспировиот Хамлет, Офелија вели: „Има рузмарин, тоа е за сеќавање. Моли се, сакај, запомни.“ [36] Исто така, се појавува и во Шекспировата Зимска приказна во чин 4, Сцена 4, каде Пердита зборува за „Розмари и Ру“.[37] Во чинот 4, Сцена 5 од Ромео и Јулија, фраерот Лоренс го опоменува домаќинството на Капулети „да го залепат вашиот рузмарин на ова убаво корито и, како што е обичајот, и во нејзината најдобра низа, да ја носат во црква“.

Во шпанската бајка The Sprig of Rosemary, хероината го допира херојот со насловот рузмарин за да му ја врати магично изгубената меморија.[38]

Поврзано

уреди
  • Четири крадци оцет
  • Миризлива вода

Наводи

уреди
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 „Salvia rosmarinus Spenn“. Plants of the World Online. Royal Botanic Gardens, Kew. Посетено на 2019-10-07.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 Drew, Bryan T.; González-Gallegos, Jesús Guadalupe; Xiang, Chun-Lei; Kriebel, Ricardo; Drummond, Chloe P.; Walker, Jay B.; Sytsma, Kenneth J. (2017). „Salvia united: The greatest good for the greatest number“. Taxon. 66 (1): 133–145. doi:10.12705/661.7. S2CID 90993808.
  3. ↑ 3,00 3,01 3,02 3,03 3,04 3,05 3,06 3,07 3,08 3,09 „Rosmarinus officinalis (rosemary)“. Centre for Agriculture and Bioscience International. 3 January 2018. Посетено на 13 July 2018.
  4. ↑ Drew; и др. (February 2017). „Salvia united: The greatest good for the greatest number“.
  5. ↑ Room, Adrian (1988). A Dictionary of True Etymologies. Taylor & Francis. стр. 150. ISBN 978-0-415-03060-1.
  6. ↑ Wedgwood, Hensleigh (1855). „On False Etymologies“. Transactions of the Philological Society (6): 66.
  7. ↑ Tucker, Arthur O.; Maciarello, Michael J. (September 1986). „The essential oils of some rosemary cultivars“. Flavour and Fragrance Journal (англиски). 1 (4–5): 137–142. doi:10.1002/ffj.2730010402.
  8. ↑ „How to Grow Rosemary“. Garden Action. Посетено на 10 November 2011.
  9. ↑ McCoy, Michael (27 June 2012). „The good graces of rosemary“. The Gardenist. Архивирано од изворникот на 2018-11-16. Посетено на 10 April 2015.
  10. ↑ Rosselló, J. A.; Cosín, R.; Boscaiu, M.; Vicente, O.; Martínez, I.; Soriano, P. (2006). „Intragenomic diversity and phylogenetic systematics of wild rosemaries (Rosmarinus officinalis L. s.l., Lamiaceae) assessed by nuclear ribosomal DNA sequences (ITS)“. Plant Systematics and Evolution. 262 (1–2): 1–12. doi:10.1007/s00606-006-0454-5. JSTOR i23655428.
  11. ↑ Kent, Elizabeth (1823). Flora Domestica, or the Portable Flower-Garden. Taylor and Hessey. стр. 330.
  12. ↑ Leafy Medicinal Herbs: Botany, Chemistry, Postharvest Technology and Uses by Dawn Ambrose, 216, 210-11
  13. ↑ Boi, Marzia. „The Ethnocultural significance for the use of plants in Ancient Funerary Rituals and its possible implications with pollens found on the Shroud of Turin“ (PDF). www.shroud.com. Посетено на 2020-12-07.
  14. ↑ Pliny the Elder, The Natural History, trans.
  15. ↑ Pedanius Dioscorides of Anazarbos (2000). Osbaldeston, Tess Anne (уред.). De materia medica: Being an herbal with many other medicinal matters. Written in Greek in the first century of the common era. Johannesburg: IBIDIS. ISBN 0-620-23435-0.
  16. ↑ „Han dynasty | Definition, Map, Culture, Art, & Facts“. Encyclopedia Britannica (англиски). Посетено на 2021-03-19.
  17. ↑ The Illustrated Encyclopedia of Fruits, Vegetables, and Herbs: History, Botany by Deborah Madison, 2017, p.266
  18. ↑ A Brief History of Thyme and other Herbs by Miranda Seymour, 2002, p.96
  19. ↑ Sullivan, Catherine (1994-03-01). „Searching for nineteenth-century Florida water bottles“. Historical Archaeology. 28 (1): 78–98. doi:10.1007/BF03374182. ISSN 0440-9213.
  20. ↑ 20,0 20,1 Burlando, Bruno; Verotta, Luisella; Cornara, Laura; Bottini-Massa, Elisa (2010). Herbal Principles in Cosmetics Properties and Mechanisms of Action. Boca Raton, Florida: CRC Press. стр. 303. ISBN 978-1-4398-1214-3.
  21. ↑ „About the Herb Rosemary and Uses“. The Spruce Eats (англиски). Посетено на 2021-01-29.
  22. ↑ Rosemary Архивирано на 22 април 2012 г..
  23. ↑ „AGM Plants - Ornamental“ (PDF). Royal Horticultural Society. July 2017. стр. 93. Посетено на 10 October 2018.
  24. ↑ „Rosmarinus officinalis (Angustifolia Group) 'Benenden Blue'“. Royal Horticultural Society. Посетено на 5 March 2021.
  25. ↑ „Rosmarinus officinalis 'Miss Jessopp's Upright'“. Royal Horticultural Society. Посетено на 5 March 2021.
  26. ↑ „Rosmarinus officinalis 'Severn Sea'“. Royal Horticultural Society. Посетено на 5 March 2021.
  27. ↑ „Rosmarinus officinalis 'Sissinghurst Blue'“. Royal Horticultural Society. Посетено на 5 March 2021.
  28. ↑ „Nutrition Facts – Dried rosemary, one teaspoon (1 g)“. Conde Nast, USDA Nutrient Database, version SR-21. 2014.
  29. ↑ „USDA National Nutrient Database for Standard Reference“. US Department of Agriculture. 2014. Архивирано од изворникот на 2015-03-03. Посетено на 3 June 2014.
  30. ↑ Daniells, Stephen (20 November 2017). „Oregano, rosemary extracts promise omega-3 preservation“. Food Navigator.
  31. ↑ Nieto G, Ros G, Castillo J. Antioxidant and Antimicrobial Properties of Rosemary (Rosmarinus officinalis, L.): A Review.
  32. ↑ Vallverdú-Queralt, Anna; Regueiro, Jorge; Martínez-Huélamo, Miriam; Rinaldi Alvarenga, José Fernando; Leal, Leonel Neto; Lamuela-Raventos, Rosa M. (2014). „A comprehensive study on the phenolic profile of widely used culinary herbs and spices: Rosemary, thyme, oregano, cinnamon, cumin and bay“. Food Chemistry. 154: 299–307. doi:10.1016/j.foodchem.2013.12.106. PMID 24518346.
  33. ↑ „Rosemary | Professional“. Drugs.com. Посетено на 23 July 2016.
  34. ↑ Capuano, Thomas M. (2005). „Las huellas de otro texto médico en Don Quijote: Las virtudes del romero“. Romance Notes (шпански). 45 (3): 303–310.
  35. ↑ 35,0 35,1 „Rosemary“. Australian War Memorial. Архивирано од изворникот на 19 December 2013. Посетено на 10 November 2011.
  36. ↑ Shakespeare, William. Scene 13. Hamlet.
  37. ↑ Shakespeare, William (2005). The Winter's Tale. Simon & Schuster. стр. 139.
  38. ↑ Lang, Andrew (1897). The Pink Fairy Book. Longmans, Green and Co. стр. 237.

Надворешни врски

уреди
Преземено од „https://mk.wikipedia.org/w/index.php?title=Обичен_рузмарин&oldid=5290635“