Википедија

Тонгански јазик

(Пренасочено од Тонгански)

Тонганскиот јазик (lea faka-Tonga) е океански јазик, дел од подгрупата на полинезиски јазици, кои пак се дел од јазичното семејство на австронезиски јазици. Јазикот е службен и национален јазик во Тонга, островска држава во Океанија. Јазикот го зборуваат над 120.000 луѓе, од кои над 90.000 живеат во Тонга. Тонганскиот јазик е сроден до ниуеанскиот јазик, со кој ја сочинуваат подгрупата на тонгански јазици. Зборовниот редослед во тонганскиот јазик прирок-подмет-предмет.

Тонгански јазик
lea faka-Tonga
Натпис пред „Слободната црква во Тонга“ на тонгански и англиски јазик.
Застапен воТонга, мали групи во Американска Самоа, Австралија, Канада, Фиџи, Нов Зеланд, Ниуе, САД и Вануату
Говорници126,390 (од 1998)[1]  
Јазично семејство
Писмотонганска азбука
Статус
Службен во Тонга
Јазични кодови
ISO 639-1to
ISO 639-2ton
ISO 639-3ton

Сродни јазици

уреди

Тонганскиот јазик е еден од многуте јазици од полинезиската подгрупа на јазици од австронезиската јазична фамилија. Во таа грпа на јазици спаѓаат и хавајски јазик, маорски јазик, самоански јазик, тахитски јазик. Заедно со ниуеанскиот јазик, тонганскиот јазик ја формира групата на тонгански јазици, што е воедно подгрупа на полинезиската група на јазици.

Споредувајќи го тонганскиот јазик со другите полинезиски јазици, можно е да се реконструира зборовниот фонд на праполинезискиот јазик.

Тонганскиот јазик е малку необичен за останатите полинезиски јазици поради својот дефинитивен акцент. Како и сите полинезиски јазици, тонганскиот го прифатил фонолошкиот систем на праполинезискиот јазик.

  1. Тонганскиот јазик го зачувал праполинезискиот глас *h, но се споил со оригиналниот *s како /h/ (гласот /s/ што го има во тонгоанскиот јазик доаѓа од гласот *t пред висока самогласка). Повеќето полинезиски јазици го изгубиле праполинезискиот глас /q/ но се задржал во тонгоанскиот јазик, како и во рапа јазикот.
  2. Во праполинезискиот јазик гласовите *r и *l биле посебни фонеми, но денес во скоро сите источни полинезиски јазици тие се споиле во еден глас па така имаат глас /r/, а додека во западните се спиле во /l/. Оваа поделба не важи за тонгоанскиот јазик бидејќи го зачувал гласот /l/ а го изгубил гласот /r/.
Полинезиски гласови
фонеми праполинезиски тонгански ниуеански самоански рапанујски тахитски маорски куковоостровски маорски хавајски македонски
/ŋ/ *taŋata tangata tangata tagata tangata taʻata tangata tangata kanaka маж
/s/ *sina hina hina sina hina hinahina hina ʻina hina сивокос
/h/ *kanahe kanahe kanahe ʻanae ʻanae kanae kanae ʻanae барбун
/ti/ *tiale siale tiale tiale tiare tiare tīare tiare kiele Гарденија
/k/ *waka vaka vaka vaʻa vaka vaʻa waka vaka waʻa кану
/f/ *fafine fafine fifine fafine vahine vahine wahine vaʻine wahine жена
/ʔ/ *matuqa[2] matuʻa matua matua matuʻa metua matua metua, matua makua родител
/r/ *rua ua ua lua rua rua[3] rua rua lua два
/l/ *tolu tolu tolu tolu toru toru toru toru kolu три

Правопис

уреди

Писмо

уреди
Главна статија: Тонганска азбука

Во старата т.н. мисионерска азбука, самогласките биле прво ставани па потоа следувале согласките. Тоа било така сѐ до Привискиот советот и со одлуката на советот во 1943 за правописот на тонгоанскиот јазик. Како и да, се користи стандардниот распоред на латинските букви па така имаме:

Големи букви
A E F H I K L M N NG O S T U V ‘
Мали букви
a e f h i k l m n ng o s t u v ‘

Правописни одлики

уреди

Правописот на тонганскиот јазик е фонетски[1], исто како во македонскиот јазик.

Едно од правилата на тонганскиот јазик е дека две согласки не може да стојат една до друга, мора да има самогласка меѓу нив. Од другата страна пак дозволено е да се има повеќе самогласки една до друга во еден збор. Исто така, важно е да се напомене дека ниту еден тонгански збор не може да завршува на согласка.[2]

Акцентот во тонганскиот јазик најчесто паѓа на претпоследниот слог од зборот. Сепак има исклучок од ова правило. Првиот исклучок е ако има долга самогласка, тогаш акцентот паѓа на таа самогласка. Вториот исклучок е ако зборот пред него има определен член 'e' или 'he', тогаш акцентот е на последниот слог.[3]

Регистри

уреди

Во јазикот има три регистри кои се состојат од:

  • обични зборови (нормалниот јазик)
  • учтиви зборови
  • зборови за почит (јазикот на поглавиците)
  • кралски зборови
  • потценувачки зборови

На пример, фразата "Дојди и јади!" се преведува како:

  • обично: haʻu 'o kai (дојди и јади!); пријатели, фамилија и сл.
  • учтиво: meʻatokoni (храна или попрецизно: meʻa-tokoni: хранливо нешто); Во сериозни книги или во формални ситуации
  • со почит: meʻa mai pea ʻilo (дојди и јади!); Кон благородници
  • кралски: hāʻele mai pea taumafa (дојди и јади!); Се користи кон кралот или Господ.
  • потценувачко: mama (јади!); Обично за потценување како обраќање кон свињи.

Граматика

уреди
Главна статија: Граматика на тонгоанскиот јазик

Член

уреди

Во повеќето од јазиците во светот постојат само два члена:

Феноменот на дефинитивен акцент му дозволува на тонгоанскиот јазик да има три нивоа на членови:

  • неопределениот член ha. Пример: ko ha pālangi ('бел човек', или било кој човек надвор од тонга.)
  • полуопределениот член (h)e. Пример: ko e pālangi ('белиот човек' во смисла дека човекот не припаѓа на друга раса туку како подгрупа на таа раса (ако има))
  • определен член (h)e со сменет ултимативен акцент. Пример: ko e pālangí ('белиот човек').

Заменки

уреди

Тонганскиот јазик разликува три граматички броеви: еднина, множина и двоина. Тие се појавуваат во трите колони подолу. Јазикот исто така разликува четири лица: прво лице (лексклузивно), прво лице (инклузивно), второ лице и трето лице и тие се во четирите главни редови во табелата подолу.

Ова дава 12 главни групи. Во секоја група заменката може да биде во функција како подмет (црвено) или прирок (зелено). Тоа е разликата за разлика од другите полинезиски јазици каде се наведува како а-присвојност и о-присвојност.

Лични заменки

уреди

Основните заменки се главните лични заменки кои во тонганскиот јазик можат да бидат пред глаголот (светла боја) или после (темна боја). Првите се нормалните подметни заменки.

Основни заменки
Позиција Еднина Двоина Множина
1 лице ексклузивно
(јас, ние, нам) 		пред. u, ou, ku ma mau
пост. au kimaua kimautolu
инклузивно
(еден, ние, нам) 		пред. te ta tau
пост. kita kitaua kitautolu
2 лице пред. ke mo mou
пост. koe kimoua kimoutolu
3 лице пред. ne na nau
пост. ia kinaua kinautolu

Manatuʻi:

  • сите заменки што одат пред глаголот со еден слог се енклитички кои немаат акцент, туку го ставаат на самогласката пред него. Пример: ʻoku naú наспроти ʻokú na (not: ʻoku ná).
  • Прво лице еднина, Јас користи u после kuo, te, ne, и исто така ka (станува kau), pea, mo и ʻo; но користи ou после ʻoku; и користи ku после naʻa.
  • Прво лице инклузивно (Јас и ти) е некако слично. Значењето на te и kita може често да се замени со еден. Пример:
  • Naʻa ku fehuʻi: Јас прашав
  • Naʻe fehuʻi (ʻe) au: Јас(!) прашав (нагласено)
  • ʻOku ou fehuʻi au: Јас се запрашав
  • Te u fehuʻi kia te koe: Јас ќе те прашам
  • Te ke tali kia te au: Ти ќе ми одговориш.
  • Kapau te te fehuʻi: Ако некој праша.
  • Tau ō ki he hulohula?: Дали сите одиме на балот?
  • Sinitalela, mau ō ki he hulohula: Пепелашка, ние одиме на бал.

Друг архаичен аспект на јазикот е ретензијата на заменките што одат пред глаголот. Тие се користат помалку во самоански јазик, исчезнал во другите полинезиски јазици.

Присвојни заменки

уреди
Присвојни
заменки		 определени
или не		 вид еднинадвоинамножина
подметно прирошки подметно прилошки подметно прилошки
1 лице
(ексклузивно)
(мое, наше)		 определено обично heʻeku hoku heʻema homa heʻemau homau
неопределено haʻaku haku haʻama hama haʻamau hamau
определено емоционално siʻeku siʻoku siʻema siʻoma siʻemau siʻomau
неопределено siʻaku siʻaku siʻama siʻama siʻamau siʻamau
емпатично haʻaku hoʻoku haʻamaua hoʻomaua haʻamautolu hoʻomautolu
1 лице
(инклузивно)
(мое, наше)		 определено обично heʻete hoto heʻeta hota heʻetau hotau
неопределени haʻate hato haʻata hata haʻatau hatau
определено емоционално siʻete siʻoto siʻeta siʻota siʻetau siʻotau
неопределено siʻate siʻato siʻata siʻata siʻatau siʻatau
емпатично haʻata hoʻota haʻataua hoʻotaua haʻatautolu hoʻotautolu
2 лице
(твој)		 определено обично hoʻo ho hoʻomo homo hoʻomou homou
неопределено haʻo hao haʻamo hamo haʻamou hamou
определено емоционално siʻo siʻo siʻomo siʻomo siʻomou siʻomou
неопределено siʻao siʻao siʻamo siʻamo siʻamou siʻamou
емпатично haʻau hoʻou haʻamoua hoʻomoua haʻamoutolu hoʻomoutolu
3 лице
(негово, нејзино, негово, нивно)		 определено обично heʻene hono heʻena hona heʻenau honau
неопределено haʻane hano haʻana hana haʻanau hanau
определено емоционално siʻene siʻono siʻena siʻona siʻenau siʻonau
неопределено siʻane siʻano siʻana siʻana siʻanau siʻanau
емпатично haʻana hoʻona haʻanaua hoʻonaua haʻanautolu hoʻonautolu

Останати заменки

уреди
Други
заменки		 вид еднинадвоинамножина
подметно прилошки подметно прилошки подметно прилошки
1 лице
(ексклузивно)
(мое, наше)		 именска придавка ʻaʻaku ʻoʻoku ʻamaua ʻomaua ʻamautolu ʻomautolu
именски прилог maʻaku moʻoku maʻamaua moʻomaua maʻamautolu moʻomautolu
прилошка присвојност maʻaku moʻoku maʻama moʻoma maʻamau moʻomau
1 лице
(инклузивно)
(мое, наше)		 именска придавка ʻaʻata ʻoʻota ʻataua ʻotaua ʻatautolu ʻotautolu
именска прилог maʻata moʻota maʻataua moʻotaua maʻatautolu moʻotautolu
прилошка присвојност maʻate moʻoto maʻata moʻota maʻatau moʻotau
2 лице
(твој)		 именкса придавка ʻaʻau ʻoʻou ʻamoua ʻomoua ʻamoutolu ʻomoutolu
именски прилог maʻau moʻou maʻamoua moʻomoua maʻamoutolu moʻomoutolu
прилошка присвојност maʻo moʻo maʻamo moʻomo maʻamou moʻomou
3 лице
(негово, нејзино, негово, нивно)		 именска придавка ʻaʻana ʻoʻona ʻanaua ʻonaua ʻanautolu ʻonautolu
именски прилог maʻana moʻona maʻanaua moʻonaua maʻanautolu moʻonautolu
прилошка присвојност maʻane moʻono maʻana moʻona maʻanau moʻonau

Броеви

уреди
  • noa, taha, ua, tolu, fā, nima, ono, fitu, valu, hiva (0 … 9)
  • hongofulu, taha-noa (10), uongofulu, uofulu, ua-noa (20), tolungofulu, tolu-noa (30), …
  • hongofulu ma taha, taha-taha (11), uongofulu ma fā, ua-fā (24), …; исклучоци: uo-ua (22), nime-nima (55), hive-hiva (99)
  • teau (100), teau taha (101), … teau hongofulu (110), teau-ua-noa (120), uongeau (200), tolungeau (300), … Но за покомплексни броеви: taha-taha-taha (111), … uo-uo-ua (222), fā-valu-ua (482), …
  • afe, taha-afe (1000), ua-afe (2000), …
  • mano (10000)
  • kilu (100000)
  • miliona (1000000)

ʻOku fiha ia? (колку тоа кошта)?) Paʻanga ʻe ua-nima-noa (T$ 2.50)

Покрај ова има и традиционално броење за риби, кокоси и сл.

Книжевност

уреди

Тонганскиот е јазик што има поголема традиција како орален отколку пишан јазик. На тонгански се преведени Библијата, Книгата од Мормор и уште неколку позначајни книги. Во Тонга се издаваат неколку месечни и седмични весници и списанија на тонгански.

Примери

уреди
Тонгански јазик
Писмо латиница
Пример Прв член од „Декларацијата за човекови права“
Текст Ko e kotoa 'o ha'a tangata 'oku fanau'i mai 'oku tau'ataina pea tatau 'i he ngeia mo e ngaahi totonu. Na'e fakanaunau'i kinautolu 'aki 'a e 'atamai mo e konisenisi pea 'oku totonu ke nau feohi 'i he laumalie 'o e nofo fakatautehina.
Македонски Сите човечки суштествa се раѓaaт слободни и еднакви по достоинство и правa. Tиe се обдарени со разум и совест и требa да се однесувaaт еден кон друг во дуxот на општо човечкaтa припaдност.
Портал: Јазици

Зборот „табу“ е од тонганско потекло, кој навлегол во македонскиот јазик преку англискиот. Во англискиот јазик зборот навлегол кога Џејмс Кук ја посетил Тонга. Зборот на тонгански е tapu, на фиџиски е tabu, на мароски tabu итн. Во превод зборот значи „забрането“[4] Првата употреба во англискиот јазик датира од 1777 година.

Некои основни зборови и фрази на тонгански[4]:

  • Mālō e lelei - здраво (разговорно)
  • Mālō ‘etau lava. - здраво (формално)
  • Fēfē hake? - Како си?
  • Sai pē, mālō. - Добро, благодарам.
  • ‘Alu ā. - довидување (ако некој заминува од местото каде си ти)
  • Nofo ā. - довидување (ако ти заминуваш од местото каде е соговорникот)
  • ‘Io - да
  • ‘ikai - не
  • mālō - благодарам
  • fakamolemole - извини

Наводи

уреди
  1. ↑ Тонгански јазик на Ethnologue (англиски)
  2. ↑ Glottal stop is represented as 'q' in reconstructed Proto-Polynesian words.
  3. ↑ Архаично: вообичаениот збор во тахаитскиот е 'piti'.
  4. ↑ Dixon, Robert M. W. (1988). A Grammar of Boumaa Fijian. стр. 368. ISBN 978-0-226-15429-9.

Литература

уреди

Поврзано

уреди

Надворешни врски

уреди
Преземено од „https://mk.wikipedia.org/w/index.php?title=Тонгански_јазик&oldid=5201602“