Самоански јазик
Самоанскиот јазик (Gagana fa'a Sāmoa) — полинезиски јазик кој е службен јазик во Самоа и Американска Самоа во Океанија. Тој е прв, мајчин, јазик на најголем број од жителите во двата ентитета или на околу 246,000 жители. Самоанскиот јазик е познат во лингвистиката по фонолошката разлика меѓу формален, неформален говор и церемонијален говор.
| Самоански јазик | |
|---|---|
| Gagana fa'a Sāmoa | |
| Застапен во |  Самоа
 Американска Самоа |
| Подрачје | Самоа, Американски Самоа, со мали заедници во Нов Зеланд, Австралија, САД и останатата самоанска дијаспора. |
| Говорници | 369,957 [1] |
| Јазично семејство | |
| Статус | |
| Службен во | Самоа (199,000)
Американска Самоа (56,700) |
| Јазични кодови | |
| ISO 639-1 | sm |
| ISO 639-2 | smo |
| ISO 639-3 | smo |
Класификација уреди
Самоанскиот јазик е дел од самоанската група на австронезиски јазици. Јазикот е сроден со останатите полинезиски јазици, со кои споделува големи сличности во поглед на зборовниот фонд.
Јазичарите немаат целосна согласност при класификацијата на јазикот во однос на останатите полинезиски јазици.[2] „Традиционалната класификација“[3] која се заснова на граматиката и зборовниот фонд го сместува самоанскиот со толелајскиот и источнополинезиските јазици, кои ги вклучува рапануи, маорски, тахитски и хавајски јазик. Според оваа анализа, две главни групи на полинезиските јазици се јадрените полинезиски јазици и тонганските јазици. Анализата на Базата на основниот зборовен фонд на австронезиските јазици од 2008 е контрадикторна во тоа што вели дека тонганскиот и самоанскиот сочинуваат подгрупа,[4] но старите подгрупи тонгански и јадрени полинезиски се повторно присутни.[5] Сите полинезиски јазици споделуваат големи сличности, особено во зборовниот фонд. Кај скоро сите јазици самогласките се стабилни, односно се составени од a, e, i, o и u.
Распространетост уреди
Во светот се проценува дека има околу 370.00о самоански говорници, од кои 69% од нив живеат на Самоанските Острови.[1] Во дијаспората, самоанскиот јазик се зборува во Нов Зеланд каде според пописот од 2006 година биле забележани 95,428 луѓе што зборуваат самоански, а имало 141,103 Самоанци. Така, од сите Самоанци во Нов Зеланд, 70.5 % можат да зборуваат самоански, што го прави јазикот четврт најзборуван во државата веднаш зад англиски, маорски и кинески. 66.4 % од Самоанците живеат во Окленд. Според пописот на Австралија од 2006 година, во државата имало 38,525 говорници на самоански, но имало 39,992 Самоанци.
Правопис уреди
Самоанската азбука се состои од 14 букви и еден апостроф. Во табелата се дадени самоанските букви со вредност според МФА и македонски приближен еквивалент:
| буква | МФА | македонски еквивалент |
|---|---|---|
| Aa Āā |
/a/ /aː/ |
авион таа |
| Ee Ēē |
/ɛ/ /eː/ |
се сее |
| Ii Īī |
/ɪ/ /iː/ |
ти акции |
| Oo Ōō |
/o/ /ɔː/ |
овес координација |
| Uu Ūū |
/ʊ, w/ /uː/ |
нема во македонскиот, слично на англиските u и w. |
| Ff | /f/ | фрла |
| Gg | /ŋ/ | манго |
| Ll | /l/ /ɾ/ |
лево рака |
| Mm | /m/ | мост |
| Nn | /n/ /ŋ/ |
нос манго |
| Pp | /p/ | песна |
| Ss | /s/ | список |
| Tt | /t/ /k/ |
тие кутија |
| Vv | /v/ | весник |
| ‘ | /ʔ/ | грлен глас, нема во македонскиот. |
Буквите Hh (/h/), Kk (/k/) и Rr (/ɾ/) не се дел од азбуката бидејќи се користат само за странски зборови.
Фонологија уреди
- Самогласки
Во самоанскиот јазик има пет самогласки кои се појавуваат во кратка и долга форма. Долгите самогласки имаат надреден знак, односно макрон. Еден збор може да се пишува исто, но да има две различни значења поради должината на самогласките.[6]
- пр: tama = дете; tamā = татко.
Буквата u во комбинација со уште една самогласка произведува глас /w/, исто како англиската буква w. Гласот /w/ нема буква во азбуката.
- пр: uaua (артерија, тетива) = /wawa/
Краткиот глас /a/ во мал број зборови се изговара како [ə] (или во македонскиот означен со ’): mate или maliu (мртов) или vave (да бидеш брз).
Во самоанскиот јазик се користат следните дофтонзи: /au/, /ao/, /ai/, /ae/, /ei/, /ou/, /ue/.
- Согласки
Во стандардниот самоански јазик има јасна разлика меѓу согласките /t/, /n/ и ŋ/. Во разговорниот самоански јазик гласовите /n/и /ŋ/ се спојуваат со [ŋ] и /t/ се изговара како [k].
Грлениот глас /ʔ/ е фонемичен во самоанскиот и се бележи со апостроф. Присуството или отсуството на гласот во зборовите резултира со различно значење на истите.[6]
- пр: mai = од; ma'i = болест.
/l/ се изговара како вевна р ([ɾ]) ако е проследена од задни самогласки (/a, o, u/) или претходена од /i/. Во останатите случаи се изговара како [l] (л). /s/ е послабо струјна од англиската или македонската с. Гласовите /ɾ/ (р) и /h/ (х) се користат само за странски зборови.
- Акцент
Акцентот во самоанскиот јазик е слободен, но општо гледано почесто се наоѓа на последниот слог ако има долга самогласка или на вториот слог ако ги нема долгите самогласки или дифтонзи.
Предавање на странски гласови уреди
При предавање на странски зборови, гласовите остануваат слични[7], односно се приспособуваат кон фонолошкиот систем на јазикот. Така, се забележани следниве примери:
- k, qu и c се предаваат со k (пр. Christ — Keriso, club — "kalapu, coffee — kofe, итн.), а во ретки случаи се предаваат со t (пр. se totoni — stocking, итн).
- r во некои случаево се задржува како таква (пр. Christ — Keriso, January — Ianuari, number — numera, итн) или станува l во други случаи (пр. January — Ianuali, herring — elegj, итн).
- d се предава со t (пр. David — Tavita, diamond — taimane).
- ph се предава со f (пр. telephone — telefoni).
- g и c се предаваат со k во некои случаи (пр. gas — kesi, company — kamupani, итн), додека пак меките гласови g, ch и j вообичаено се предаваат со s (пр. George — Siaosi, Charlotte — Salata, James — Semisi, итн.).
- h понекогаш се зачувува на почетокот на некои лични имиња (пр. Herod = Herota) или кај некои тонгански или хавајски позајмени зборови (пр. halu, hula, Hawai'i, итн), а пак во некои случаи се предава со s (пр. hammer — samala). Кај некои позајмени зборови гласот сосема се изоставува (пр. herring — elegi, half-caste — afakasi, итн.).
- z се предава со s (пр. Zachariah — Sakaria).
- w се предава со u (пр. William — Uiliamu, wire — uaea), освен кај германски позајмени зборови кога се предава со v (пр. Wilhelm = Viliamu).
- b се предава со p (пр. Britain — Peretania, butter — pata, итн).
Граматика уреди
Синтакса уреди
Во самоанскиот јазик редоследот зборовите во реченицата не е фиксиран, како што е слична состојбата во македонскиот, и една реченица може да има различен зборовен редослед. Четирите најчести зборовни редоследи се: прирок-подмет-предмет, прирок-предмет-подмет, предмет-прирок-подмет и подмет-прирок-предмет.[6][8][9]
Така на пример, земена е реченицата „Девојчето отиде во куќата.“ со редослед подмет-прирок-предмет, која може на самоански да се искаже на четири начина:
- Sa alu le teine 'i le fale.; sa alu (прирок), teine (подмет), fale (предмет).
- Отиде девојчето (во) куќата.
- Sa alu 'i le fale le teine.
- Отиде (во) куќата девојчето.
- Le fale sa alu 'i ai le teine.
- (Во) куќата отиде девојчето.
- Le teine sa alu 'i le fale.
- Девојчето отиде (во) куќата.
Именки уреди
Член уреди
Определен член во самоанскиот јазик е le. Членот se е секогаш неопределен во еднина, додека членот ni е неопределен во множина. Определениот член се изостава пред именки во множина.[7]
- Пр.
- ʻo le aliʻi Pai — поглавицата именуван Паи (определен член le);
- ta mai se laʻau — исечи ми стап (неопределен член se);
- ta mai ni la'au — исечи ми стапови (непределен член ni).
Род уреди
Самоанскиот јазик има два рода: машки и женски.[10] Родот во самоанскиот јазик се изразува со употреба на посебни зборови за машки и женски род:
|
ʻO le aliʻi, поглавица ʻO le tamāloa, маж ʻO le tama, момче ʻO le poʻa, машко животно ʻO le toeaʻina, постар маж sole, разговорен збор за момче |
ʻO le tamaitaʻi, дама ʻO le fafine, жена ʻO le teine, девојче ʻO le manu fafine, женско животно ʻO le loʻomatua, постара жена suga, funa, разговорен збор за девојче |
Кога не постои посебен збор за одредување род кај зборови за животни, тогаш се додава poʻa и fafine. Родот кај некои растенија е познат по tane и fafine, како што е во примеров ʻo le esi tane; ʻo le esi fafine. За други предмети нема посебни зборови за одредување род.[7]
Заменки уреди
Лични заменки уреди
Како и останатите австронезиски јазици, самоанскиот јазик има вклучително и исклучително „ние“ и разликува еднина, двоина и множина. Коренот на вклучителното „ние“ може да се појави во еднина, кога означува емоционална вмешаност на зборувачот.
| еднина | двоина | множина | |
|---|---|---|---|
| Прво лице (исклучително) | a‘u , ‘ou | mā‘ua, mā | mātou |
| Прво лице (вклучително) | tā | tā‘ua, tā | tātou |
| Второ лице | ‘oe, ‘e | ‘oulua | ‘outou, tou |
| Трето лице | ia / na | lā‘ua | lātou |
Зборовен фонд уреди
Самоански јазик
| |
| Писмо | латиница |
| Пример | Прв член од „Декларацијата за човекови права“[11] |
| Текст | O tagata soifua uma ua saoloto lo latou fananau mai, ma e tutusa o latou tulaga aloaia faapea a latou aia tatau. Ua faaeeina atu i a latou le mafaufau lelei ma le loto fuatiaifo ma e tatau ona faatino le agaga faauso i le va o le tasi i le isi. |
| Македонски | Сите човечки суштествa се раѓaaт слободни и еднакви по достоинство и правa. Tиe се обдарени со разум и совест и требa да се однесувaaт еден кон друг во дуxот на општо човечкaтa припaдност. |
| Портал: Јазици | |
- Броеви
| број | самоански | македонски |
|---|---|---|
| 0 | noa, selo | нула |
| 1 | tasi | еден |
| 2 | lua | два |
| 3 | tolu | три |
| 4 | fa | четири |
| 5 | lima | пет |
| 6 | ono | шест |
| 7 | fitu | седум |
| 8 | valu | осум |
| 9 | iva | девет |
| 10 | sefulu, gafulu, fulu | десет |
| 11 | sefulu ma le tasi, sefulu tasi | единаесет |
| 12 | sefulu ma le lua, sefulu lua | дванаесет |
| 20 | luafulu, lua sefulu | дваесет |
| 30 | tolugafulu, tolu sefulu | триесет |
| 40 | fagafulu, fa sefulu | четириесет |
| 50 | limagafulu, lima sefulu | педесет |
| 60 | onogafulu, ono sefulu | шеесет |
| 70 | fitugafulu, fitu sefulu | седумдесет |
| 80 | valugafulu, valu sefulu | осумдесет |
| 90 | ivagafulu, iva sefulu | деведесет |
| 100 | selau, lau | сто |
| 200 | lua lau, lua selau | двесте |
| 300 | tolugalau, tolu selau | триста |
| 1000 | afe | илјада |
| 2000 | lua afe | две илјади |
| 10,000 | mano, sefulu afe | десет илјади |
| 100,000 | Selau afe | сто илјади |
| 1,000,000 | miliona | милион |
Наводи уреди
- ↑ 1,0 1,1 Lewis, M. Paul (ed.), 2009. "Samoan". Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Dallas, Tex.: SIL International.
- ↑ „Language Materials Project, Samoan“. University of California, Los Angeles (UCLA). Архивирано од изворникот на 2018-09-18. Посетено на 17 July 2010.
- ↑ „Ethnologue Report for Polynesian“. Ethnologue.com. Посетено на 2011-09-11.
- ↑ „Austronesian Basic Vocabulary Database figure template“ (PDF). Архивирано од изворникот (PDF) на 2012-04-12. Посетено на 2011-09-11.
- ↑ „Classification search of the Austronesian Basic Vocabulary Database“. Language.psy.auckland.ac.nz. Архивирано од изворникот на 2016-11-28. Посетено на 2011-09-11.
- ↑ 6,0 6,1 6,2 Hunkin, Galumalemana Afeleti (2009). Gagana Samoa: A Samoan Language Coursebook. University of Hawaii Press. стр. 103–105. ISBN 0-8248-3131-4. Посетено на 10 July 2010.
- ↑ 7,0 7,1 7,2 Pratt, George (1984) [1893]. A Grammar and Dictionary of the Samoan Language, with English and Samoan vocabulary (3 and revised. изд.). Papakura, New Zealand: R. McMillan. ISBN 0-908712-09-X. Посетено на 14 March 2010.
- ↑ Philips, Susan Urmston; Susan Steele, Christine Tanz (1987). Language, gender, and sex in comparative perspective. Cambridge University Press. ISBN 0-521-33807-7, 9780521338073 Проверете ја вредноста
|isbn=: invalid character (help). Посетено на 3 January 2011. - ↑ Ochs, Elinor (1988). Culture and language development. CUP Archive. стр. 56. ISBN 0-521-34894-3. Посетено на 18 August 2010.
- ↑ Learn101: Samoan gender
- ↑ Декларација за човековите права, самоански превод.
Користена литература уреди
- An Account of Samoan History up to 1918 by Teo Tuvale [1], NZ Licence CC-BY-SA 3.0, Retrieved 8 March 2010.
- Churchward, Spencer. 1951. A Samoan Grammar, 2nd ed. rev. and enl. Melbourne: Spectator Publishing Company.
- Milner, G.B. 1993, 1966. Samoan Dictionary. Polynesian Press. ISBN 0-908597-12-6
- Broselow, Ellen; and McCarthy, John J. (1984). A theory of internal reduplication. The linguistic review, 3, 25-88.
- Mosel, Ulrike and Even Hovdhaugen, 1992. Samoan reference grammar. Oslo: Scandinavian University Press/Institute for Comparative Research in Human Culture.
- Mosel, La'i Ulrike and Ainslie So'o. Say it in Samoan. Pacific Linguistics D88. Canberra: ANU.
- Payne, Thomas E. 1997. Describing morphosyntax: a guide for field linguists. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-58224-5.
