Сфинга

Сфинга е битие со тело на лав и глава на овен, сокол, јастреб или човек. Првпат се појавува во Египет, а потоа е пренесен и во старогрчката митологија. Старите Грци ја прикажувале како крилест лав со женско лице, а Египќаните како легнат лав со различни лица, па дури и со машко лице. Ова митолошко суштество се појавува и во хиндуизмот.

Големата Сфинга во Гиза.

Во старогрчката митологија се зборувало дека сфингата ќе го задави секој оној кој не го знае решението на нејзината гатанка. Оттаму и доаѓа името - „сфинкс“ е изведен збор од глаголот „сфинго“ = „задави“.

Египетска сфинга

Египетските сфинги се сметани за чувари. Прикажани се во три форми:

• Андросфинга - тело на лав, глава на човек
• Криосфинга - тело на лав, глава на овен
• Хиеросфинга - тело на лав, глава на јастреб.

Авенија на сфинги со глава на овен.

Позната е гранитната сфинга со глава на кралицата Хатшепсут, која денес се чува во музејот Метрополитен во Њујорк.

Исто така е позната сфингата од алабастер од Мемфис, како и сфингите со глава на овен кои го прикажуваат богот Амон во Теба, а ги имало околу деветстотини.

Големата сфинга во Гиза

Главна статија: Големата Сфинга во Гиза

Најпозната е Големата сфинга во Гиза. Се наоѓа во долината на Гиза, на западниот брег на Нил, свртена кон исток, и има мал храм меѓу шепите. Се верува дека нејзиното лице го претставува фараонот Кефрен, или пак неговиот син, па според тоа, градбата на Сфингата се одредува во времето на четвртата династија (2723- 2563 г. п.м.е.). Натписот на Големата сфинга дава три сончеви имиња: Кепери - Ре - Атум.

Грчка сфинга

Грчка сфинга, 530 п.н.е.

Во старогрчката митологија постоела само една сфинга која била демон на уништувањето и несреќите. Според Хесиод, била ќерка на Ехидна и Тифон/Орт.

Прикажана е на слики по вазните и релјефите како стои, за разлика од египетската која лежи. Грчката сфинга е лав со крилја и со глава на жена, или жена со шепи, канџи и гради на лав, змиска опашка и орлови крилја.

Хера или Арес ја испратиле сфингата од нејзината татковина Етиопија во Теба, каде што на Едип му ја поставила најпознатата загонетка (како што запишал Софокле во „Кралот Едип“):

„Кое суштество наутро оди на четири нозе, напладне на две, а навечер на три?“

Интересно е да се забележи дека за Старите Грци изразот „Етиопија“ бил назив за далечна земја, па така може да се однесува и на Египет.

Сфингата го давела секој што не го знаел одговорот, но Едип точно одговорил дека се работи за човекот, кој во детството (наутро) ползи на сите четири, кога ќе порасне (пладне) оди на две нозе, а во староста (навечер) се служи со стап. Сфингата, конечно победена, се фрлила од висока карпа и умрела.

Азиски сфинги

Сфингата е позната во митологијата на јужна и југоисточна Азија како пурушамрига (санскрит „човечки ѕвер“), пурушамирукам (тамилски „човечки ѕвер“), наравирала (санскрит „човек-мачка“) во Индија или како нара-симха („човек лав“) во Шри Ланка, манусиха или манутиха („човек-лав“) во Минамар, како и нора наир или Тепнорасинг во Тајланд.

Индиска сфинга, Индија.

За разлика од сфингите во Египет, Месопотамија и Грција, каде се заборавени, во Азија традицијата на сфингата сè уште постои. Сфингите настанати од 3 век п.н.е. до 1 век п.н.е. не изгледаат хеленистички, што укажува на можноста дека не се настанати од влијание од странство.

Во јужна Индија, сфингата е пронајдена во храмовите каде служела да го истера злото. Според верувањето, таа ги истерува гревовивте од побожните кои влегуваат во храмот. Често е поставувана на стратешки позиции некаде околу влезот на храмот

Во Шри Ланка сфингата е позната како „човек-лав“, има тело на лав и глава на човек. Сепак треба да се разликува од четвртата инкарнација на Махавишну, прикажан со човечко тело и глава на лав, односно обратно. Сфингата е дел од будистичката традиција и служи како чувар.

Во Мианмар сфингата е прикажана во аглите на будистичките храмови, а легендата вели дека ја создале будистичките свештеници за да го заштитат новороденото кралско дете.

Во Тајланд, сфингите се прикажани како исправени суштества кои одат, со долен дел од телото како лав и горниот – човек. Често се претставувани во машко-женски парови, и служат како заштитници.

Европа

Во 16 век во Европа маниризмот ја оживува сфингата. Се смета за француска сфинга, а прикажана е со исправена глава и гради на убава млада жена, која носи накит. Телото е лавовско, во легната позиција. Последните такви слики се од време на доцниот барок (1715 - 1723 година).

Во време на рококо стилот сфингите ги снемува, но повторно се оживеани во 19 век во романтизмот и симболизмот.

Сфингата како тема во уметноста и во популарната култура

Сфингата се јавува како тема во бројни дела од уметноста и популарната култура, како:

• „Опашката на Сфингата“ — басна на американскиот писател Емброуз Бирс.
• „Сфинга“ (англиски: Sphinx) — песна на американската рок-музичарка Сид Стро (Syd Straw) од 1989 година.

Надворешни страни

• Сфингата во класичната литература и уметност (англиски)
• Сфингата во старогрчката митологија (англиски)
• Едип и сфингата Архивирано на 2 септември 2006 г. (англиски)