Википедија

Џалалудин Руми

(Пренасочено од Џалалаудин Мухамед Балхи)

Мевљана Џалалудин (Џалал ад-Дин) Мухамед Руми, наречен и Џелаледин Мевљана Руми (персиски: مولانا جلال لدین محمد رومی, турски: Mevlânâ Celâleddin Mehmed Rumi, 30 септември 1207 – 17 декември 1273) —персиски поет, правник и теолог. Руми значи „Римјанин“, бидејќи умрел во Анадолија, која била под Римската Империја два века пред тоа.

Џалалудин Руми
مولانا جلال‌الدین محمد بلخی
Статуа на Руми во Буџа, Измир
ЗвањеМевљана
Роден1207
Балк (денешен Авганистан)[1]
Починал17 декември 1273
Конија (денешна Турција)
ПочивалиштеКонија (денешна Турција)
37°52′14.33″N 32°30′16.74″E / 37.8706472° СГШ; 32.5046500° ИГД / 37.8706472; 32.5046500
НародностПерсиец
Периодсреден век
ПодрачјеХорезмиско царство (Балх: –1212 и 1213–17; Самарканд: 1212–13)[2]
Икониски Султанат (Малатија: 1217–19; Акшехир: 1219–22; Ларенде: 1222–28; Конија: 1228 до смртта во 1273 г.)
Правецханефизам, суфизам; ученците го основале редот Мевлевии
Поважни интересисуфиска поезија, дервишко вртење, муракаба, зикр
Значајни идеиперсиска поезија, неј и дервишки танц
Значајни дела„Меснавија“, „Дивани на Шемс Тебризи“, „Фихи ма фих“
Руми како седи длабоко замислен

Роден е во Вахш (денешен Таџикистан), а починал во Конија (денешна Турција). Поезијата ја пишувал на персиски, а делата му се читаат насекаде во Иран, Авганистан, Таџикистан, Узбекистан, а преводите особено во Турција, Азербејџан, САД и јужна Азија. Живеел и творел за времето на Селџуците.[3] Освен персиска поезија, пишувал и по нешто на арапски, грчки и огуски турски јазик.

Се смета дека важноста на Руми ги надминува националните и етничките граници. Низ вековите тој имал значително влијание врз персиската како и урду и турската книжевност. Неговите песни се преведени на сите значајни светски јазици, вклучувајќи го и македонскиот.

По смртта на Руми, неговите следбеници го основале редот Мевлевии (вртечки дервиши) чие обожување во облик на танц со музика се нарекува сема.

Живот

уреди

За животот на Руми знаеме од Шемсудин Ахмед Афлаки (напишано помеѓу 1318 и 1353). Руми бил потомок на калифот Абу Бакр, и на владетелот на Хорезмиското царство, султанот Ала уд-Дин бин Такаш (1199–1220), чија единствена ќерка, Малика-је Џахан наводно се омажила за дедото на Руми. Меѓутоа треба да се спомене дека обете тврдења се денес неприфатени.

Кога Монголците ја запоседнале Средна Азија некаде помеѓу 1215 и 1220 г, татко му на Руми (Баха уд-Дин Валад, теолог, правник и мистик од нејасна лоза) тргнал на запад со сето семејство и група ученици. По патот кон Анадолија Руми се сретнал со еден од најпознатите персиски мистични поети, Атар во градот Нишапур, во денешната иранска покраина Хорасан. Атар веднаш ја увидел духовната еминенција на момчето. Тој го видел таткото како оди пред синот и рекол: „Еве кај иде море, а по него океан“. Потоа Атар му дал на момчето примерок од неговата книга Асрарнама, дело за вплеткувањето ан душата во материјалниот свет. Оваа средба имала длабоко влијание врз начинот на размислување на 18-годишното момче, која подоцна станала инспирација за неговите дела.

Од Нишапур Валад и неговата придружба продолжиле за Багдад, среќавајќи се со многу од академците и суфиите во градот.[4] Оттука отишле во Хеџаз, а потоа и на аџилак во Мека. По ова патешествие, како резултат на поканата од страна на 'Ала' уд-Дин Кеј-Кобад, владетелот на Анадолија, Баха уд-Дин отишол во Мала Азија и се преселил во градот Конија во Анадолија, во најзападните територии на Селџучкото Царство.

Таму Баха уд-Дин станал главен на една медреса (верско училиште), а по неговата смрт него го наследил Руми, тогаш на дваесет и пет годишна ворзаст. Еден од ученицитена Баха уд-Дин, Сајед Бурхан уд-Дин-е Мухакик, продолжил да го подучува Руми за верските и мистични доктрини на неговиот татко. Руми вака пратикувал суфизам сѐ до смртта на учителот во 1240-1. За време на овој период Руми го посетил и Дамаск, каде живеел четири години.

Откога се запознал со дервишот Шемс Тебризи во доцна есен 1244 г, животот му се изменил од корен. Шемс патувал низ Блискиот Исток барајќи и молејќи се за некој што би „го издржал моето друштво“. На тоа му дошол глас и рекол: „Што даваш за возврат?“ „Мојата глава!“ „Оној кој го бараш е Џалалудин од Конија“. Ноќта на 5 декември 1248 г. како што Руми и Шемс разговарале, Шемс бил повикан на задната врата. Како што излегол, никогаш не се вратил. Се смета дека бил убиен со премолк на синот на Руми, 'Ала' уд-Дин; ако тоа е така, Шемс навистина си ја дал главата за мистично пријателство.

Руми бил многу ожалостен за смртта на саканиот пријател, и таа ожалостеност ја преточил во музика, танц и лирски песни, „Дивани на Шемс Тебризи“ („дивани“ = дела). Самиот отишол да го бара Шемс и допатувал до Дамаск. Таму сфатил:

Зошто да трагам? Јас и тој сме едно,
Исто. Преку мене зборува битието негово чисто.
Сум се барал себеси![5]

Повеќе од десет години по средбата со Шемс, Мевлљна спонтано составувал газели, кои подоцна се собрание во делото Диван-и Кабир. Потоа нашол и друг другар, Саладин Заркуб, кој бил златар. По смртта на златарот, писарот и омилен ученик на Руми, Хусам-е Челеби ја презел оваа улога. Еден ден додека двајцата се шетале низ лозјата надвор од Конија, Хусам дал една своја и деја: „Ако напишеш дело како Илахинамата на Санаи или Мантик ут-Тајр од Атар, таа би била придружник на многу трубадури. Од твоето дело би им се исполниле срцата, па би искомпонирале музика да оди со него“.

Руми се насмевнал и зел парче хартија на кој ги напишал првите осумнаесет стиха од неговото дело „Меснавија“, започнувајќи со:

Слушни ја шупелкава и приказната нејзина,
Како пее за разделба...[6]

Хусам го молел Руми да пишува повеќе. Следните дванаесет години Руми ги проведува во Анадолија, диктирајќи го своето шестотомно дело Меснавија на Хусам. Во декември 1273 Руми се разболел; ја предвидел сопствената мсрт и напишал газел, која почнува вака:

Како знаеш каков крал имам во себе за придружник?
Не гледај во моево лице златно, чунки нозеве железни ми се. [7]

Починал на 17 декември 1273 г. во Конија; Бил положен до татка си, а над гробот му направиле раскошно „Зелено турбе“. На неговиот епитаф стои:

„Кога сме мртви, не барајте ни го гробот на земјата, туку во срцата човечки“.[8]

Учења

уреди
 
Страница од „Дивани на Шемс Тебризи“ од ~1503 г.

Општата тематика на неговите размисли, како и кај другите мистични суфиски поети во персиската книжевност во суштина е за тавхидот (единството) и единството со возљубеното (исконскиот корен) од кое/која е отсечен, и мечтае за повторно обединување.

Делото „Меснавија“ ткае бајки, сцени од секојдневниот живот, Корански откровенија, ексегеза, и метафизика, во една огромна сложена таписерија. Руми се смета за пример за „инсан-е камил“ — усовршеното, потполно човечко битие. За него се вели на исток дека „не бил пророк — но се разбира дава послание“. Руми страствено верувал во употребата на музика, поезија и танц како пат кон бога. Според него, музиката ги наведува посветените да се предадат на божественото, и тоа така силно што душата истовремено се поништува, но и воскреснува. Токму од овие идеи доаѓа ритуалната форма на дервишкиот танц (вртење). Тој е основачот на редот Мевлевии или вртечки дервиши, и ја создал т.н. „сема“, светиот вртечки танц. Според нив семата е мистично патување - духовно воздигнување преку умот и љубовта, до „Совршеното“. Во ова патување човек симболично се врти кон вистината, расте низ љубов, го напушта своето его, ја наоѓа вистината, и доаѓа до тоа „Совршенство“; по тоа патување се враќа на овој свет позрел, за да сака и да ѝ служи на сета божја творба без дискриминација за различните вери, раси, класи и народности.

Според Шарам Шива, една причина за популарноста на Руми е тоа што „тој знае да го вербализира мошне личниот и често збунувачки свет на личниот/духовен раст и мистицизам на еден мошне директен начин. Тој не повредува никого, и ги вклучува сите. Светот на Руми не е исклучително свет на еден суфија, нити на хиндуист, ниту на евреин, ниту на христијанин; тоа е највозвишената човечка состојба — наполно развиен човек. Потполниот човек не е врзан со културни ограничувања; тој нѐ допира сите нас. Денес песните на Руми се слушаат во цркви, синагоги, зен манастири, како и во центарот на Њујорк, на неговата културно-уметничка сцена“. Според професорот Маџид Наини [1], Животот и преобразбата на Руми е вистинско сведоштво за тоа дека луѓе од сите вери и позадини можат да живеат заедно во мир и слога. Неговите визии, зборови и живот нѐ учат како да достигнеме внатрешен мир и среќа за да го прекинеме постојаното непријателство и омраза, и да достигнеме вистински глобален мир и слога.

Во другите стихови на Меснавија, Руми поподробно се задржува на универзалната порака на љубовта:

Народноста на љубовта е независна од сите вери,
Верата и народноста на љубовникот е Возљубениот (Бог).
Каузата на љубовникот е независна од сите други каузи
Љубовта е астролабот на Божјите мистерии.[9]

Значајни дела

уреди
 
Џалалудин Руми гробот (Конија).

Поезијата на Руми често се дели во разни категории: четиристишија (рубаи) и оди (газели) на Диванот, шесте книги на Меснавијата, говори, писма и речиси незнајните „Шест проповеди“. Најзначајното дело на Руми е „Меснавија“ (Духовни двостишија), шестотомна поема која суфиите ја сметаат за втора по важност по Коранот (наречена дури и „Персиски Коран“). Многу го сметаат за најголемото дело на мистичната поезија. Друго значајно дело е „Дивани на Шемс Табризи“, во чест на големиот другар и инспирација, дервишот Шемс), кое се состои од 40.000 стихови.

Обете дела се вбројуваат во најзначајните книги во персиската книжевност. Се верува дека Шемс бил убиен од учениците на Руми, кои биле љубоморни на неговото пријателство со Шемс.

За нештата како такви е дело составено од говорите на Руми на разни теми. Тој самиот не ги приготвил или напишал овие говори. Тие ги запишал и составил во книга син му Султан Валад или некој друг ученик. Некои од говорите се однесуваат на Муин ел-Дин Парване. Некои делови се коментар на Маснавијата.

Седум проповеди е дело на седум проповеди искажани на седум седници. Овие биле одржувани по барање на големци како Саладин Заркуби.

Оставнина

уреди

Важноста на Руми ги преминува националните и етнички граници.[10] Говорниците на персиските јазици во Иран, Авганистан, Таџикистан и Пакистан го сметаат за еден од нивните најважни класични поети и влијание врз многу други низ историјата.[11] Тој исто така извршил големо влијание врз турксата книжевност низ вековите.[12] Неговата поезија е основа за иранската и авганистанската музика.[13] Современи класични интерпретации на неговите дела имаат напишано Мухамед Реза Хаџаријан (Иран), Шарам Назери (Иран), Давод Азад (Иран) и Устад Мухамед Хашем Чешти (Авганистан). За многу современи западни луѓе, учењата на Руми се најдобриот вовед во суфизмот. Пакистанскиот национален поет, Мухамед Икбал (9 неомври, 1877-21 април 1938) се инспирира од делата на Руми и го смета за духовен водач.

Мевлевиите

уреди

Суфиите-мевлевии како ред се основани во 1273 од страна на следбениците на Руми по неговата смрт.[14] Неговиот прв наследник за ректорство на редот бил самиот Хусам Челеби, по чија смрт во 1284 синот на Руми, Султан Валад, бил назначен за велегосподар на редот.[15] Оттогаш водството на редот во Конија е во рацете на семесјтвото на Руми без прекин.[16] Мевлевиите го изведуваат нивниот зикр во овлик на сема. За времето на Руми неговите следбеници се собирале за „музички вртења“. Самиот Мевљна бил добар музичар, и свирел на ребаб, а омилен инструмент му бил нејот.[17] Музиката која го придружува ритуалот е придружба на делата „Маснавија“ и „Диван-и-Кебир“ или на песните на неговиот син Султан Валад.[17] Мевлевиите биле добро воспоставен ред за време на Отоманското Царство, и многу од нив служеле разни функции во Калифатот. Центарот на редот бил во Конија. Постои и мевлевиски манастир (дерга) во Истанбул, близу Галатската кула, каде обредот сема е достапен за јавноста. Редот Мевлевии ги кани луѓето од сите поаздини:

Во турско време, од Мевлевиите излегле резни славни поети и музичари како Шеик Галиб, Исмаил Русухи Деде од Анкара, Есрар Деде, Халет Ефенди и Гавси Деде.[19] Музиката, а особено нејот, тука игра важна улога и голем дел од традиционалната турска води потекло од овој ред.

Со основањето на современата световна република, Мустафа Кемал Ататурк ја одделил религијата од сферата на јавната политика и ја ограничил строго на лична етика, поведение и верба. На 13 декември 1925 бил донесен закон со кој се затвораат сите теќиња и завији како и сите места на поклонување каде се одело на аџилак. Само истанбул имал некаде 250 теќиња и центри за собирање на разни братства. Законот ги растурил редовите, ги забранил мистичните називи титули и одежди поврзани со овие титули, а со тоа биле одземени нивните редства, а церемониите и средбите биле забранети; за оние кои ќе се обидат да ги вратат следувале законски казни. По две години, во 1927, Мавзолејот на Мевљана во Конија добил дозвола да проработи како музеј.[20].

Во 1950-тите, турската влада почнала да им дозволува на вртечките дервиши да изведуваат еднаш годишно во Конија, на 17 декември, годишнината од смртта на Руми.[21] Во 1974 им било дозволено да дојдат на запад.[21] Во декември секоја година во Конија се одржува фестивал на Мевљана. Трае две недели и кулминира една ноќ со единството на Мевљана со Бога.

Изреки на Руми

уреди
  • Како водиш љубов, така и Бог ќе биде со тебе.

Наводи и фусноти

уреди
  1. ↑ William Harmless, Mystics, (Oxford University Press, 2008), 167.
  2. ↑ C. Е. Босворт, 1988, Балх, град и покраина во северен Авганистан — Енциклопедија „Ираника“ (англиски)
  3. ↑ Bank, Coleman, Rumi: The Book of Love: Poems of Ecstasy and Longing, стр.xxv HarperCollins (2005), ISBN 0-06-075050-2
  4. ↑ Ahmed, Nazeer, Islam in Global History: From the Death of Prophet Muhammed to the First World War, стр.58, Xlibris Corporation (200), ISBN 0-7388-5962-1
  5. ↑ The Essential Rumi. Translations by Coleman Barks. pp xx
  6. ↑ Helminski, Camille. „Introduction to Rumi: Daylight“. Архивирано од изворникот на 2011-07-16. Посетено на 2007-05-06.
  7. ↑ Nasr, Seyyed Hossein (1987). Islamic Art and Spirituality. SUNY Press. стр. 120. ISBN 0887061745.
  8. ↑ „Mevlana Jalal al-din Rumi“. Архивирано од изворникот на 2009-04-20. Посетено на 2007-08-28.
  9. ↑ Naini, Majid. The Mysteries of the Universe and Rumi's Discoveries on the Majestic Path of Love.
  10. ↑ http://www.rumiyoga.com/why.htm
  11. ↑ „архивски примерок“. Архивирано од изворникот на 2009-07-06. Посетено на 2007-08-28.
  12. ↑ „Rumi“. BBC World Service. Посетено на 2007-05-18.
  13. ↑ http://fusionanomaly.net/whirlingdervishes.html
  14. ↑ http://chnm.gmu.edu/worldhistorysources/r/172/whm.html
  15. ↑ http://www.islamicsupremecouncil.org/bin/site/wrappers/spirituality-mevlevi.html
  16. ↑ „Mevlana Celaleddin Rumi“. Архивирано од изворникот на 2007-05-06. Посетено на 2007-05-19.
  17. ↑ 17,0 17,1 „архивски примерок“. Архивирано од изворникот на 2013-01-12. Посетено на 2007-08-28.
  18. ↑ Hanut, Eryk (2000). Rumi: The Card and Book Pack : Meditation, Inspiration, Self-discovery. The Rumi Card Book. Tuttle Publishing. стр. xiii. ISBN 1885203950.
  19. ↑ „архивски примерок“. Архивирано од изворникот на 2006-03-25. Посетено на 2007-08-28.
  20. ↑ Mango, Andrew, Atatürk: The Biography of the Founder of Modern Turkey, (2002), ISBN 1-58567-011-1
  21. ↑ 21,0 21,1 „архивски примерок“. Архивирано од изворникот на 2006-09-04. Посетено на 2007-08-28.

Поврзано

уреди

Надворешни врски

уреди
Македонски
Други јазици
Преземено од „https://mk.wikipedia.org/w/index.php?title=Џалалудин_Руми&oldid=5284874“