Википедија

Хаплогрупа A-L1085

(Пренасочено од Хаплогрупа A0-T)

Хаплогрупа A-L1085, позната и како хаплогрупа A0-T — човечка Y-ДНК хаплогрупа. Тоа е дел од татковската лоза на речиси сите луѓе кои живеат денес. SNP L1085 одиграла две улоги во популационата генетика: прво, повеќето Y-DNA хаплогрупи се оддалечиле од неа и; второ, го дефинирала неподвоениот базален клад A-L1085*.

Хаплогрупа A-L1085
Можно време на потекло140,000 YBP,[1] 125,000 - 382,000 YBP [2]
Можно место на потеклоСредна и Северозападна Африка[1]
ПредокY-хромозом Адам
ПотомциA-V148 (A0), A-P305 (A1)
Најголеми честотиНамибија (Сан, Нама) 60-70%
Јужен Судан (Динка, Шилук, Нуер) 33%-61.5%
Етиопија (Бета Израел ) 41%-46%

A0-T има две примарни гранки: A-V148 (позната и како хаплогрупа A0) и хаплогрупа A-P305 (хаплогрупа A1).

Потекло

уреди
 
Хаплогрупата А е вообичаена кај нилотските народи. Познато е дека народот Којсанци носи подклада на хаплогрупата А на многу висока честота.

Многу проучувања за потеклото на хаплогрупата A-L1085 сугерираат дека таа била поврзана со популацијата на предците на ловците-собирачи во Јужна Африка. Ова е затоа што лозата на хаплогрупата A-L1085 е честа кај народот Сан.

Како и да е, лозата A-L1085 од Јужна Африка се подклади на лозата А пронајдена во други делови на Африка, главно кај нилотските народи, но и кај другите Африканци. Ова сугерира дека лозата A-L1085 пристигнала во Јужна Африка од друго место.[3] Двете најбазални лози на хаплогрупата A-L1085, A-V148 и A-P305, биле откриени во Западна Африка, Северозападна Африка и Централна Африка. Круцијани и неговите сорабоници во 2011 година сугерираат дека овие лози можеби се појавиле некаде помеѓу Централна и Северозападна Африка, иако таквото толкување е сè уште прелиминарно поради нецелосното географско покривање на африканските y-хромозоми.[1]

Првичните проучувања објавиле дека лозата на Хаплогрупата A-L1085 се појавила пред околу 60.000 години, што е значително поскоро од TMRCA за лоза на митохондријална ДНК кои се спојуваат помеѓу 150-200 киа. Круцијани и неговите сорабоници во 2011 година сугерираат дека со големо реструктуирање на гранките бил потиснат коренот на дрвото на Y-хромозомот пред 142.000 години.[1]

Во ноември 2012 година, една нова студија на Скоцари и неговите соработници ја засилила „хипотезата за потеклото во северо-западниот квадрант на африканскиот континент за хаплогрупата A1b и, заедно со неодамнешните наоди на древните лози на Y-хромозомите во централно-западна Африка, обезбедуваат нови докази во врска со географското потекло на човечката MSY разновидност“.[4]

Географска распространетост

уреди

Централна Африка

уреди

Хаплогрупа А-М13 е забележана кај популациите на северен Камерун (2/9 = 22% Тупури,[5] 4/28 = 14% Мандара,[5] 2/17 = 12% Фулбе [6] ) и источна ДРК ( 2/9 = 22% Алур,[5] 1/18 = 6% Хема,[5] 1/47 = 2% Мбути [5]).

Хаплогрупа A-M91 (xA-M31, A-M6, A-M32) е забележана кај народот Бакола од јужен Камерун (3/33 = 9%).[5]

Без тестирање за која било подклада, хаплогрупата A-L1085 била забележана во примероци од неколку популации на Габон, вклучувајќи 9% (3/33) од примерокот кај народот Бака, 3% (1/36) од примерокот од Ндуму, 2%. (1/46) од примерок од Дума, 2% (1/57) од примерок од Нзеби и 2% (1/60) од примерок од Цого.[7]

Источна Африка

уреди

Хаплогрупата А-М13 е честа кај Јужните Суданци (53%),[8] особено кај народот Динка (61,5%).[9] Хаплогрупата А-М13, исто така, е забележана во друг примерок од популација од Јужен Судан со честота од 45% (18/40), вклучувајќи 1/40 А-М171.[10] Хаплогрупата А, исто така, е пријавена во 14,6% (7/48) од примерокот на народот Амхарци,[11] 10,3% (8/78) од примерокот кај Оромо,[11] 13,6% (12/88) од друг примерок од Етиопија, и 41% од примерокот на Бета Израел (Круцијани и неговите соработници, 2002), а важни проценти се делат и од банту -народите во Кенија (14%, Луис и неговите соработници, 2004) и Ираку во Танзанија (3/43 = 7,0% (Луис и неговите соработници, 2004) до 1/6 = 17% (Најт и неговите соработници, 2004)).

Северна Африка

уреди

Подкладата А1 е забележана кај либиските Бербери, додека поткладата А-М13 е забележана кај приближно 3% од египетските мажи.

Јужна Африка

уреди

Едно истражување ја открила хаплогрупата А во примероци од различни групи кои зборуваат којсански јазици со честота која се движи од 10% до 70%. Оваа специфична хаплогрупа не била пронајдена во примерок од Хаџабе од Танзанија, популација повремено групирана со други којсански групи поради присуството на чкрапава согласка во нивниот јазик, но чиј јазик бил темелно докажан како изолиран како и другите јазици по делото на лингвистот Бони Сендс.

Европа

уреди

Хаплогрупата А е забележана како А1 кај европските мажи во Англија. AY хромозомот е забележан и со мала честота во Мала Азија, на Блискиот Исток и на некои медитерански острови, помеѓу Егејските Грци, Сицилијанците (0,2% од А1а во Капо д'Орландо и 0,5% од А1б на целиот остров), Палестинците, Јорданците и Јеменците. Без тестирање за која било подклада, хаплогрупата A1b била забележана кај примерок од Грци од Митилини на егејскиот остров Лезбос [12] и A1b е забележана и на 0,1% од Ибериските Евреи. Авторите на едно проучување објавиле дека откриле нешто што изгледа како хаплогрупа А во 3,1% (2/65) од примерокот Кипарци,[13] иако тие дефинитивно не ја исклучиле можноста дека било која од овие поединци може да припаѓа на хаплогрупата Б.

Распространетост на подклада

уреди
 
Диверзија на хаплогрупата А (Y-DNA) и нејзините потомци.

A-V148* (A0)*)

уреди

A-V148 е една од двете основни гранки во A0-T.

A-P305* (A1*)

уреди

Хаплогрупата A-P305* е во голема мера ограничена на делови од Африка, иако неколку случаи се пријавени во Европа и Западна Азија.

A-P305 се наоѓа со највисоки стапки кај народот Бакола Пигмеи (Јужен Камерун) со 8,3% и Берберите од Алжир со 1,5% и во Гана. Кладот, исто така, постигнува високи честоти кај популациите на ловци-собирачи Бушмани во Јужна Африка, проследени со многу нилотични групи во Источна Африка. Сепак, најстарите под-клади на хаплогрупата А се наоѓаат исклучиво во Централно - Северозападна Африка, каде што се верува дека таа, а со тоа и Y-хромозомскиот Адам, потекнуваат пред околу 140.000 години. Кладот, исто така, е забележан на забележителни честоти кај одредени популации во Етиопија, како и некои пигмејски групи во Централна Африка.

Хаплогрупата A-L1085 е поретка меѓу говорниците од Нигер-Конго, кои во голема мера припаѓаат на кладата E1b1a. Хаплогрупата Е генерално се верува дека потекнува од североисточна Африка,[14] и подоцна била воведена во Западна Африка од каде што се проширила пред околу 5.000 години во Централна, Јужна и Југоисточна Африка со проширувањето на народите Банту и нивната територија.[15] Според Вуд и соработниците (2005) и Роза и соработниците (2007), ваквите релативно неодамнешни движења на населението од Западна Африка ја смениле веќе постоечката популација Y хромозомска разновидност во Централна, Јужна и Југоисточна Африка, заменувајќи ги претходните хаплогрупи во овие области со сега доминантните лози E1b1a. Трагите од жителите на предците, сепак, денес можат да се забележат во овие региони преку присуството на Y DNA хаплогрупите A-M91 и B-M60 кои се вообичаени кај одредени реликтни популации, како што се Мбути Пигмеите и Којсанците.[16][17]

Хаплогрупа A
Африка
Студиска популација Чест.
(во %)
[5] Сан (Намбија) 66%
[5] Нама (Намбија) 64
[8] Динка (Судан) 62
[8] Шилук (Судан) 53
[8] Нуба (Судан) 46
[10] Којсанци 44
[6][18] Бета израел 41
[5][6] Кунг/Секеле ~40
[8] Маба (Судан) 35
[8] Нуер (Судан) 33
[8] Фур (Судан) 31
[5] Масаи (Кенија) 27
[19] Нара (Еритреја) 20
[8] Масалити (Судан) 19
[5][11] Амхара (Етиопија) ~16
[10] Етиопјанци 14
[20] Банту (Кенија) 14
[5] Мандара (Камерун) 14
[8] Хауса (Судан) 13
[6] Khwe (Јужна Африка) 12
[6] Фулани (Камерун) 12
[5] Дамари (Намбија) 11
[11] Оромо (Етиопија) 10
[19] Кунама (Еритреја) 10
[5] Јужно-семитски (Етиопија) 10
[20] Арапи (Египет) 3

Во композитен примерок од 3551 африкански мажи, Хаплогрупата А имала честота од 5,4%.[21] Највисоките честоти на хаплогрупата А се пријавени меѓу Којсанците од Јужна Африка, Бета Израел и Нило-Сахарските народи.

А-М31

уреди

Подкладата A-M31 е пронајдена во приближно 2,8% (8/282) од збир од седум примероци од различни етнички групи во Гвинеја-Бисао, особено кај Папел-Манџако-Манкана (5/64 = 7,8%). Претходна студија, Гончалвес и неговите соработници, 2003 година, објавила дека наоѓа A-M31 во 5,1% (14/276) од примерок од Гвинеја-Бисао и во 0,5% (1/201) од пар примероци од Зелен ’Рт.[22] Авторите на друга студија објавиле дека ја пронашле хаплогрупата А-М31 во 5% (2/39) од примерокот на Мандинка од Сенегамбија и 2% (1/55) од примерокот на Догон од Мали. Хаплогрупата А-М31, исто така, е пронајдена во 3% (2/64) од примерокот на Бербери од Мароко и 2,3% (1/44) од примерокот со неодредена етничка припадност од Мали.

Најмалку седум мажи со потекло од предците во Јоркшир, Англија, и кои го делат препознатливото презиме Ревис, се идентификувани дека припаѓаат на подкладата А-М31. Последните извештаи сугерираат дека мажите биле фенотипски „европски“ и не биле свесни за никакво африканско потекло. Последователните истражувања покажале дека тие имале заеднички патрилинески предок во 18 век.[21]

А-М6

уреди

А-М6 (поранешен А2) обично се наоѓа кај народите на Којсанци. Авторите на едно проучуивање објавиле дека ја пронашле хаплогрупата A-M6(xA-P28) во 28% (8/29) од примерокот од Цумкве Сан и 16% (5/32) од примерокот од !народот Кунг /Секеле и хаплогрупата A-P28 во 17% (5/29) од примерокот од Цумкве Сан, 9% (3/32) од примерокот од Кунг / Секеле, 9% (1/11) од примерок од Нама и 6% (1/18) од примерок од Дама. Авторите на друга студија објавиле дека ја пронашле хаплогрупата А-М6 во 15,4% (6/39) од примерок од мажи од народите на Којсанци, вклучувајќи 5/39 А-М6(xA-M114) и 1/39 А-М114.

А-М32

уреди

Кладата A-M32 (порано A3) ги содржи најнаселените гранки на хаплогрупата A-L1085 и главно се наоѓа во Источна Африка и Јужна Африка.

А-М28

уреди

Подкладата A-M28 (порано A3a) е забележана ретко во Африканскиот Рог. Во 5% (1/20) од мешаниот примерок на говорители на јужносемитски јазици од Етиопија, 1,1% (1/88) од примерокот на Етиопјаните, и 0,5% (1/201) во Сомалијците.[23]

А-М51

уреди

Подкладата A-M51 (порано A3b1) се јавува најчесто кај народите Којсанци (6/11 = 55% Нама, 11/39 = 28% Којсанци, 7/32 = 22% Кунг /Секеле, 6/29 = 21% Цумкве Сан, 1/18 = 6% Дама). Сепак, исто така е пронајден со пониска честота кај Банту-народите од Јужна Африка, вклучувајќи 2/28 = 7% Сото-Цвана, 3/53 = 6% не-косјанци јужноафриканци, 4/80 = 5% Коса, и 1/29 = 3% Зулу.

А-М13

уреди

Подкладата A-M13 (порано A3b2) што вообичаено се наоѓа во Источна Африка и северен Камерун е различна од оние што се наоѓаат во примероците кај народите Којсанци и само оддалеку се поврзани со нив. Ова откритие укажува на древна дивергенција.

Во Судан, хаплогрупата А-М13 е пронајдена во 28/53 = 52,8% од Јужен Суданец, 13/28 = 46,4% од Нуба од централен Судан, 25/90 = 27,8% од Западен Судан, 4/32 = 12,5% од локалното население на Хауса и 5/216 = 2,3% од северен Судан.[24]

Во Етиопија, едно проучување објавило дека наоѓа хаплогрупа А-М13 во 14,6% (7/48) од примерокот од Амхарци и 10,3% (8/78) од примерокот од Оромо. Друго проучување објавило дека наоѓа хаплогрупа A-M118 во 6,8% (6/88) и хаплогрупа A-M13 (xA-M171, A-M118) во 5,7% (5/88) од мешан примерок од Етиопјаните, што изнесува вкупно од 12,5% (11/88) А-М13.

Хаплогрупата А-М13, исто така, повремено е забележана надвор од Централна и Источна Африка, како во Егејскиот регион на Турција (2/30 = 6,7% [25] ), Јеменските Евреи (1/20 = 5%), Египет (4/147 = 2,7%,[20] 3/92 = 3,3%), палестински Арапи (2/143 = 1,4% [26]), Сардинија (1/77 = 1,3%,[27] 1/ 22 = 4,5%), главниот град на Јордан, Аман (1/101=1% [28]) и Оман (1/121 = 0,8%).

Филогенетика

уреди

Пред 2002 година, во академската литература постоеле најмалку седум системи за именување на филогенетското дрво на Y-хромозомот. Ова довело до значителна конфузија. Во 2002 година, главните истражувачки групи се собрале и го формирале Y-хромозомот конзорциум (YCC). Тие објавиле заеднички труд кој создал единствено ново дрво кое сите се согласиле да го користат. Подоцна, група граѓански научници со интерес за популациската генетика и генетската генеалогија формирале работна група за да се создаде аматерско дрво со цел да биде пред сè навремено. Табелата подолу ги обединува сите овие дела на точката на знаменитото дрво на YCC од 2002 година. Ова му овозможува на истражувачот што прегледува постара објавена литература брзо да се движи помеѓу номенклатурите.

YCC 2002/2008 (α) (β) (γ) (δ) (ε) (ζ) (η) YCC 2002 YCC 2005 YCC 2008 YCC 2010 ISOGG 2006 ISOGG 2007 ISOGG 2008 ISOGG 2009 ISOGG 2010 ISOGG 2011 ISOGG 2012
A-M31 7 I 1A 1 – H1 A A1 A1 A1 A1a A1 A1 A1a A1a A1a A1a A1a
A-M6 27 I 2 3 – H1 A A2* A2 A2 A2 A2 A2 A2 A2 A2 A2 A1b1a1a
A-M114 27 I 2 3 – H1 A A2a A2a A2a A2a A2a A2a A2a A2a A2a A2a A1b1a1a1a
A-P28 27 I 2 4 – H1 A A2b A2b A2b A2b A2b A2b A2b A2b A2b A2b A1b1a1a1b
A-M32 * * * * * * * * A3 A3 A3 A3 A3 A3 A3 A3 A3 A1b1b
A-M28 7 I 1A 1 – H1 A A3a A3a A3a A3a A3a A3a A3a A3a A3a A3a A1b1b1
A-M51 7 I 1A 1 – H1 A A3b1 A3b1 A3b1 A3b1 A3b1 A3b1 A3b1 A3b1 A3b1 A3b1 A1b1b2a
A-M13 7 I 1A 2 Eu1 H1 A A3b2* A3b2 A3b2 A3b2 A3b2 A3b2 A3b2 A3b2 A3b2 A3b2 A1b1b2b
A-M171 7 I 1A 2 Eu1 H1 A A3b2a A3b2a A3b2a A3b2a A3b2a A3b2a A3b2a A3b2a A3b2a A3b2a removed
A-M118 7 I 1A 2 Eu1 H1 A A3b2b A3b2b A3b2b A3b2b A3b2b A3b2b A3b2b A3b2b A3b2b A3b2b A1b1b2b1

Следниве истражувачки тимови по нивните публикации биле претставени во создавањето на дрвото.

Оригинални истражувачки публикации

уреди

Следниве истражувачки тимови по нивните публикации биле претставени во создавањето на YCC дрвото.

Круцијани 2011 година

уреди
 
Ревидираното семејно стебло на y-хромозомот од Cruciani et al. 2011 година во споредба со семејното стебло од Карафет и сор. 2008 година. A1b сега е познат како A0 според ISOGG.

Голема промена во разбирањето на Хаплогрупата А дошло со објавувањето на Круцијани и неговите соработници. Почетното секвенционирање на човечкиот y-хромозом сугерирал дека првото расцепување во семејното стебло на Y-хромозомот се случило со мутацијата M91 што ја одвоила Хаплогрупата А од Хаплоггрупата БТ.[29] Меѓутоа, сега е познато дека најдлабокиот расцеп во дрвото на Y-хромозомот е пронајден помеѓу две претходно пријавени подклади на Хаплогрупата А, наместо помеѓу Хаплогрупата А и Хаплогрупата БТ. Подкладите A1b и A1a-T денес се спуштаат директно од коренот на дрвото. Преуредувањето на семејното стебло на Y-хромозомот имплицира дека лоза класифицирани како Хаплогрупа А не мора да формираат монофилетен клад. Затоа, хаплогрупата А се однесува на збирка лоза кои не ги поседуваат маркерите што ја дефинираат Хаплогрупата БТ, иако лозата во хаплогрупата А се само многу далечно поврзани.

Мутациите M91 и P97 ја разликуваат Хаплогрупата А од Хаплоггрупата БТ. Во рамките на хромозомите од Хаплогрупата А, маркерот М91 се состои од истегнување од 8 Т нуклеобазни единици. Во хромозомите на Хаплогрупата БТ и на шимпанзото, овој маркер се состои од 9 Т нуклеобазни единици. Овој образец сугерирал дека 9Т протегањето на Хаплогрупата БТ била верзија на предците и дека Хаплогрупата А била формирана со бришење на една нуклеобаза.[29]

Но, според Круцијани и неговите соработници во 2011 година, регионот што го опкружува маркерот М91 е мутациско жариште склоно кон повторливи мутации. Затоа, можно е 8Т протегање на Хаплогрупата А да биде состојба на предците на М91 и 9Т на Хаплогрупата БТ може да биде изведената состојба што настанала со вметнување на 1Т. Ова би објаснило зошто подкладите A1b и A1a-T, најдлабоките гранки на Хаплогрупата А, и двете поседуваат истегнување 8T. Понатаму, Круцијани и неговите соработници,2011 година, утврдиле дека маркерот P97, кој исто така се користи за идентификување на хаплогрупата А, ја поседувал состојбата на предците во хаплогрупата А, но изведената состојба во хаплогрупата БТ.

Филогенетски дрвја

уреди

Ова филогенетско стебло на подкладите на хаплогрупите се заснова на стеблото на конзорциумот на Y-хромозомот (YCC),[30] Дрвото на хаплогрупата ISOGG Y-DNA, и последователните објавени истражувања.

Y-хромозомски Адам

  • A0 (порано A1b) (P305, V148, V149, V154, V164, V166, V172, V173, V177, V190, V196, V223, V225, V229, V233, V239)
  • A1 (A1a-T според Круцијани 2011) (L985, L989, L990, L1002, L1003, L1004, L1009, L1013, L1053, V161, V168, V171, V174, V231, V203, V174, V232, V203, V174, V282, V203 50 )
    • A1a (M31, P82, V4, V14, V15, V25, V26, V28, V30, V40, V48, V53, V57, V58, V63, V76, V191, V201, V204, V214, V215, V236)
    • A1b (A2-T според Круцијани 2011) (P108, V221)
      • A1b1 (L419)
        • A1b1a (V50, V82, V198, V224)
          • A1b1a1 порано A2 (M14, M23, L968/M29/P3/PN3, M71, M135, M141, M206, M276/P247, M277/P248, MEH1, P4, P5, P36.1, Страна79, Страна8)
            • A1b1a1a (M6, M196)
              • A1b1a1a1 (M212)
                • A1b1a1a1a порано A2a (M114)
                • A1b1a1a1b порано A2b (P28)
                • A1b1a1a1c порано A2c (P262)
        • A1b1b порано A3 (M32)
          • A1b1b1 порано A3a (M28, M59)
          • A1b1b2 порано A3b (M144, M190, M220, P289)
            • A1b1b2a порано A3b1 (M51, P100, P291)
              • A1b1b2a1 порано A3b1a (P71, P102)
            • A1b1b2b порано A3b2 (M13, M127, M202, M219, M305):
              • A1b1b2b1 (M118)
      • BT (M42, M94, M139, M299, M60, M181/Page32, P85, P90, P97, Page65.1/SRY1532.1/SRY10831.1, V21, V29, V31, V59, V64, V17, V102, V216, V235)

Наводи

уреди
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 „A revised root for the human Y chromosomal phylogenetic tree: the origin of patrilineal diversity in Africa“. American Journal of Human Genetics. 88 (6): 814–8. Jun 2011. doi:10.1016/j.ajhg.2011.05.002. PMC 3113241. PMID 21601174.
  2. ↑ Mendez FL, Krahn T, Schrack B, Krahn AM, Veeramah KR, Woerner AE, Fomine FL, Bradman N, Thomas MG, Karafet TM, Hammer MF (Mar 2013). „An African American paternal lineage adds an extremely ancient root to the human Y chromosome phylogenetic tree“. American Journal of Human Genetics. 92 (3): 454–9. doi:10.1016/j.ajhg.2013.02.002. PMC 3591855. PMID 23453668.
  3. ↑ „Signatures of the preagricultural peopling processes in sub-Saharan Africa as revealed by the phylogeography of early Y chromosome lineages“ (PDF). Molecular Biology and Evolution. 28 (9): 2603–13. Sep 2011. doi:10.1093/molbev/msr089. PMID 21478374. Архивирано од изворникот (PDF) на 2012-03-24. Посетено на 2024-02-01.
  4. ↑ „Molecular dissection of the basal clades in the human Y chromosome phylogenetic tree“. PLOS ONE. 7 (11): e49170. 2012. Bibcode:2012PLoSO...749170S. doi:10.1371/journal.pone.0049170. PMC 3492319. PMID 23145109.
  5. ↑ 5,00 5,01 5,02 5,03 5,04 5,05 5,06 5,07 5,08 5,09 5,10 5,11 5,12 5,13 „Contrasting patterns of Y chromosome and mtDNA variation in Africa: evidence for sex-biased demographic processes“. European Journal of Human Genetics. 13 (7): 867–76. Jul 2005. doi:10.1038/sj.ejhg.5201408. PMID 15856073. cf. Appendix A: Y Chromosome Haplotype Frequencies
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 „A back migration from Asia to sub-Saharan Africa is supported by high-resolution analysis of human Y-chromosome haplotypes“. American Journal of Human Genetics. 70 (5): 1197–214. May 2002. doi:10.1086/340257. PMC 447595. PMID 11910562.
  7. ↑ „Genetic and demographic implications of the Bantu expansion: insights from human paternal lineages“. Molecular Biology and Evolution. 26 (7): 1581–9. Jul 2009. doi:10.1093/molbev/msp069. PMID 19369595.
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 8,5 8,6 8,7 8,8 28/53 (Dinka, Nuer, and Shilluk), „Y-chromosome variation among Sudanese: restricted gene flow, concordance with language, geography, and history“ (PDF). American Journal of Physical Anthropology. 137 (3): 316–23. Nov 2008. doi:10.1002/ajpa.20876. PMID 18618658. Архивирано од изворникот (PDF) на 2009-03-04.
  9. ↑ 16/26, Hassan et al. 2008
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 „Y chromosome sequence variation and the history of human populations“. Nature Genetics. 26 (3): 358–61. Nov 2000. doi:10.1038/81685. PMID 11062480.
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 „Ethiopians and Khoisan share the deepest clades of the human Y-chromosome phylogeny“. American Journal of Human Genetics. 70 (1): 265–8. Jan 2002. doi:10.1086/338306. PMC 384897. PMID 11719903.
  12. ↑ „Clinal patterns of human Y chromosomal diversity in continental Italy and Greece are dominated by drift and founder effects“. Molecular Phylogenetics and Evolution. 28 (3): 387–95. Sep 2003. doi:10.1016/S1055-7903(03)00016-2. PMID 12927125.
  13. ↑ „Population structure in the Mediterranean basin: a Y chromosome perspective“. Annals of Human Genetics. 70 (Pt 2): 207–25. Mar 2006. doi:10.1111/j.1529-8817.2005.00224.x. PMID 16626331. |hdl-access= бара |hdl= (help)
  14. ↑ „Saudi Arabian Y-Chromosome diversity and its relationship with nearby regions“. BMC Genetics. 10 (59): 59. 2009. doi:10.1186/1471-2156-10-59. PMC 2759955. PMID 19772609.
  15. ↑ International Society of Genetic Genealogy. „Y-DNA Haplogroup Tree“.
  16. ↑ „Y-chromosomal diversity in the population of Guinea-Bissau: a multiethnic perspective“. BMC Evolutionary Biology. 7: 124. 2007. doi:10.1186/1471-2148-7-124. PMC 1976131. PMID 17662131.
  17. ↑ „The phylogeography of Y chromosome binary haplotypes and the origins of modern human populations“. Annals of Human Genetics. 65 (Pt 1): 43–62. Jan 2001. doi:10.1046/j.1469-1809.2001.6510043.x. PMID 11415522.
  18. ↑ Shen P, Lavi T, Kivisild T, и др. (September 2004). „Reconstruction of patrilineages and matrilineages of Samaritans and other Israeli populations from Y-chromosome and mitochondrial DNA sequence variation“. Hum. Mutat. 24 (3): 248–60. doi:10.1002/humu.20077. PMID 15300852. S2CID 1571356.
  19. ↑ 19,0 19,1 Cruciani F, Trombetta B, Sellitto D, и др. (July 2010). „Human Y chromosome haplogroup R-V88: a paternal genetic record of early mid Holocene trans-Saharan connections and the spread of Chadic languages“. Eur. J. Hum. Genet. 18 (7): 800–7. doi:10.1038/ejhg.2009.231. PMC 2987365. PMID 20051990.
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 „The Levant versus the Horn of Africa: evidence for bidirectional corridors of human migrations“. American Journal of Human Genetics. 74 (3): 532–44. Mar 2004. doi:10.1086/382286. PMC 1182266. PMID 14973781.
  21. ↑ 21,0 21,1 „Africans in Yorkshire? The deepest-rooting clade of the Y phylogeny within an English genealogy“. European Journal of Human Genetics. 15 (3): 288–93. Mar 2007. doi:10.1038/sj.ejhg.5201771. PMC 2590664. PMID 17245408.

    News article: „Yorkshire clan linked to Africa“. BBC News. 2007-01-24. Посетено на 2007-01-27.
  22. ↑ „Y-chromosome lineages in Cabo Verde Islands witness the diverse geographic origin of its first male settlers“. Human Genetics. 113 (6): 467–72. Nov 2003. doi:10.1007/s00439-003-1007-4. PMID 12942365. |hdl-access= бара |hdl= (help)
  23. ↑ „Saudi Arabian Y-Chromosome diversity and its relationship with nearby regions“. BMC Genetics. 10: 59. 22 September 2009. doi:10.1186/1471-2156-10-59. PMC 2759955. PMID 19772609.
  24. ↑ Hisham Y. Hassan et al. (2008). "Southern Sudanese" includes 26 Dinka, 15 Shilluk, and 12 Nuer. "Western Sudanese" includes 26 Borgu, 32 Masalit, and 32 Fur. "Northern Sudanese" includes 39 Nubians, 42 Beja, 33 Copts, 50 Gaalien, 28 Meseria, and 24 Arakien.
  25. ↑ „Excavating Y-chromosome haplotype strata in Anatolia“. Human Genetics. 114 (2): 127–148. 2004. doi:10.1007/s00439-003-1031-4. PMID 14586639.
  26. ↑ „The Y chromosome pool of Jews as part of the genetic landscape of the Middle East“. American Journal of Human Genetics. 69 (5): 1095–112. Nov 2001. doi:10.1086/324070. PMC 1274378. PMID 11573163.
  27. ↑ „The genetic legacy of Paleolithic Homo sapiens sapiens in extant Europeans: a Y chromosome perspective“. Science. 290 (5494): 1155–9. Nov 2000. Bibcode:2000Sci...290.1155S. doi:10.1126/science.290.5494.1155. PMID 11073453.
  28. ↑ „Isolates in a corridor of migrations: a high-resolution analysis of Y-chromosome variation in Jordan“. Journal of Human Genetics. 50 (9): 435–41. 2005. doi:10.1007/s10038-005-0274-4. PMID 16142507.
  29. ↑ 29,0 29,1 „New binary polymorphisms reshape and increase resolution of the human Y chromosomal haplogroup tree“. Genome Research. 18 (5): 830–8. May 2008. doi:10.1101/gr.7172008. PMC 2336805. PMID 18385274.
  30. ↑ Krahn, Thomas. „YCC Tree“. Houston, Texas: FTDNA. Архивирано од изворникот на 26 July 2011. Посетено на 16 May 2011.
Преземено од „https://mk.wikipedia.org/w/index.php?title=Хаплогрупа_A-L1085&oldid=5301601“