Којсански јазици
Којсански јазици — група јазици во Африка со чкрапави гласови (наречени и „кликови“) што не припаѓаат на други јазични семејства. Порано се сметало дека тие се генеалошки поврзани, но ова денес е отфрлено.
| Којсански јазици | |
|---|---|
| Khoesaan | |
| Географска распространетост: | Калахари, централна Танзанија |
| Класификација: | (условна) |
| Гранки: | |
| ISO 639-2 и 639-5: | khi |
 Распространетост на којсанските јазици (со зелено) во рамките на Африка | |
Во групата спаѓаат автохтони јазици од јужна и источна Африка, но и некои (како на пр. од групата кое), што се преселиле на сегашното подрачје не долго пред проширувањето на банту-јазиците.[1] Во јужна Африка, којсански говорници се Хотентотите (Кои) и Бушманите (Сан), а во источна Африка тоа се народите Сандаве и Хаѕа.
Пред проширувањето на банту-јазиците, којсанските јазици (и слични на нив) биле широко распространети во јужна и источна Африка. Денес говорното подрачје им е ограничено на пустината Калахари, претежно во Намибија и Боцвана, и во Раседната Долина во централна Танзанија.[2]
Највеќето којсански јазици се загрозени, а неколку се на умирање или веќе мртви. Најголем број од нив не се воопшто запишани. Единствениот пошироко распространет којсански јазик е коекое (нама) во Намибија со 250.000 говорници; на второ место е сандаве во Танзанија (40.000 говорници, некои еднојазични) и оние од јазичната група к’хунг (жу) на северот на Калахари (30.000 говорници).
Најкарактеристично за којсанските јазици е употребата на чкрапави согласки (чкрапки) како фонеми. Овие гласови се запишуваат со знаци како ǃ и ǂ. Јазикот жуц’оан (Juǀʼhoan) има околу 30 чкрапави согласки, не сметајќи ги групите со 90 фонеми вклучувајќи пискави и фарингализирани самогласки и четири тонови. к’хонг (ǃXóõ) и ч’оан (ǂHõã).
Граматички, јужнокојсанските јазици се прилично изолирачки, и односот помеѓу деловите од реченицата се означува многу повеќе со збороред отколку со збороизмена (флексија). За разлика од нив, јазиците во Танзанија имаат голем број на збороизменителни наставки.
Предавање на чкрапавите гласови на македонски уреди
Чкрапавите согласки на македонски не се предаваат со посебните знаци, туку се транскрибираат со македонско писмо и апостроф, кој го означува наглиот прекин.[3] По ова се водат сите имиња на јазиците во статијава.
| МФА | мак. | Назив |
|---|---|---|
| ʘ | п’ | двоуснена |
| ǀ | ц’ | забна |
| ! | к’ | венечна |
| ǁ | л’ | странична |
| ǂ | ч’ | преднонепчена |
Семејства уреди
Условните гранки на којсанските јазици честопати се сметаат за независни семејства, бидејќи не можат да се покажат како меѓусебно сродни според стандардниот споредбен метод. Кај меѓусебно сродните јазици, според една класификација којсанските јазици можат да се поделат на две групи: „бушмански“ и „хотентотски“.[4]
Хаѕа уреди
Јазикот хаза има околу 800 говорници во Танзанија и не е во сродство со ниеден јазик. Народот Хаза е генетски несроден со којсанските народи во јужна Африка. Според некои претпоставки, нивни најблиски сродници се можеби Пигмејците од централна Африка.
Сандаве уреди
Постојат некои показатели дека јазикот сандаве (~ 40.000 говорници во Танзанија) можеби е сроден со оние од семејството кое (слични заменки и доста совпаѓања во Сводешовиот список), но овие наоѓања не се доовлни за да се утврди складност во гласовите. Иако се географски блиски, сандаве не е во сродство со јазикот хаѕа.
Кое уреди
Семејството кое е најбројно и најразновидно во групата на којсански јазици, со седум живи јазици и преку 250.000 говорници. Иако постојат мошне малку податоци за јазикот квади, направена е реконструкција на заменките и некои основни зборови на прајазикот квади-кое. Треба да се напомене дека врската со квади не е признаена од сите којсанисти.
- ? квади-кое (Kwadi-Khoe)
- квадиски (Kwadi) - мртов, Ангола.
- кое (Khoe)
- коекое (Khoekhoe) или хотентотски - оваа гранка има влијанија од јазичниот сојуз на жуу-туу.
- чу-кве (Tshu–Khwe) или калахарски - многу од овие јазици имаат претрпено делумна загуба на чкрапки.
- источни чу-кве (источнокалахарски)
- западни чу-кве (западнокалахарски)
Туу уреди
Семејството туу се состои од две јазични групи, меѓусебно сродни колку што се коекое и чукве во групата кое. Типолошки се мошне слични на јазиците к’ха (подолу), но немаат докажана генетска врска со нив. (т.е. сличностите може да се должат на ареалот).
- туу (Tuu)
- таа (Taa)
- к’хонг (ǃXoon) - 4200 говорници. дијалектна група.
- долноносопски (Lower Nossob) - два дијалекта, ц’ауни (ǀʼAuni) и ц’ааси (ǀHaasi). мртов.
- к’ви (ǃKwi)
- таа (Taa)
К’ха уреди
Семејството к’ха (Kx'a) е во далечно сродство, предложено во 2010 г.
- к’ха (Kx'a)
- ч’оан (ǂHoan) - 200 говорници, Боцвана. на умирање.
- к’хунг (!Kung, !Xun, Ju) (порано: „севернокојсански“) претставува една дијалектна група. (~45.000 говорници) Добро познати дијалекти се северниот к’хунг (ǃʼOǃKung), жуц’оан (Juǀʼhoan) и л’хаул’ен (ǂKxʼauǁʼein).
Други јазици со чкрапки уреди
Повеќе за оваа тема ќе најдете на: Чкрапава согласка.Не сите јазици што имаат чкрапави гласови како фонеми се сметаат за којсански. Највеќето некојсански јазици со оваа одлика се среќаваат меѓу соседните банту-јазици во јужна Африка: нгунските јазици (коса, зулу, свази, пути и северен ндебеле); сото; јеји во Боцвана; и мбукушу, квангали, и дирику во појасот Каприви. Чкрапките се прошириле и во неколку околни јазици. Од овие, коса, зулу, ндебеле и јеји имаат сложени системи на чкрапави согласки; останатите попрости чкрапави гласови. Тука треба да се спомене и јужнокушитскиот јазик дахало во Кенија ко јима забни чкрапки во извесен број зборови, како и мртвиот северноавстралиски обреден јазик наречен дамин, кој имал само носни чкрапки.
Чкрапките во другите јазици (како македонскиот) не се согласни фонеми, туку призвуци за изразување на расположение кон нешто. Таков пример е извикот „ц-ц-ц!“ кога осудуваме некоја постапка или состојба.
Наводи уреди
- ↑ Güldemann, Tom and Edward D. Elderkin (forthcoming) 'За надворешните генеалошки врски на јазичното семејство кое Архивирано на 25 март 2009 г. во Brenzinger, Matthias and Christa König (eds.), Khoisan Languages and Linguistics: the Riezlern Symposium 2003. Quellen zur Khoisan-Forschung 17. Köln: Rüdiger Köppe.
- ↑ Barnard, A. (1988) 'Kinship, language and production: a conjectural history of Khoisan social structure', Africa: Journal of the International African Institute 58 (1), 29–50.
- ↑ Предавањето на чкрапавите гласови на македонски се заснова на рускиот систем
- ↑ Охотина, Н.В. (1990). „Койсанские языки“. Лингвистический энциклопедический словарь. Москва: СЭ. стр. 230–231. Занемарен непознатиот параметар
|link=(help)
- Barnard, A. 1988. "Kinship, Language and Production: a Conjectural History of Khoisan Social Structure." In Africa: Journal of the International African Institute 58.1, 29-50.
- Ehret, Christopher. 1986. "Proposals on Khoisan Reconstruction." In African Hunter-Gatherers (International Symposium), edited by Franz Rottland & Rainer Vossen, 105-130. Sprache und Geschichte in Afrika, special issue 7.1. Hamburg: Helmut Buske Verlag.
- Ehret, Christopher. 2003. "Toward reconstructing Proto-South Khoisan." In Mother Tongue 8.
- Greenberg, Joseph H. 1955. Studies in African Linguistic Classification. New Haven: Compass Publishing Company. (Reprints, with minor corrections, a series of eight articles published in the Southwestern Journal of Anthropology from 1949 to 1954.)
- Greenberg, Joseph H. 1963. The Languages of Africa. (Heavily revised version of Greenberg 1955.) Bloomington: Indiana University Press. (From the same publisher: second, revised edition, 1966; third edition, 1970. All three editions simultaneously published at The Hague by Mouton & Co.)
- Güldemann, Tom and Rainer Vossen. 2000. "Khoisan." In African Languages: An Introduction, edited by Bernd Heine and Derek Nurse, 99-122. Cambridge: Cambridge University Press.
- Hastings, Rachel. 2001. "Evidence for the Genetic Unity of Southern Khoesan." In Cornell Working Papers in Linguistics 18, 225-245.
- Honken, Henry. 1988. "Phonetic Correspondences among Khoisan Affricates." In New Perspectives on the Study of Khoisan, edited by Rainer Vossen, 47-65. Quellen zur Khoisan-Forschung 7. Hamburg: Helmut Buske Verlag, 1988.
- Honken, Henry. 1998. "Types of sound correspondence patterns in Khoisan languages." In Language, Identity and Conceptualization among the Khoisan, edited by Mathias Schladt, 171-193. Quellen zur Khoisan-Forschung/Research in Khoisan studies 15. Köln: Rüdiger Köppe Verlag.
- Köhler, O. 1971. "Die Khoe-sprachigen Buschmänner der Kalahari." In Forschungen zur allgemeinen und regionalen Geschichte (Festschrift Kurt Kayser), 373–411. Wiesbaden: F. Steiner.
- Sands, Bonny. 1998. Eastern and Southern African Khoisan: Evaluating Claims of Distant Linguistic Relationships. Архивирано на 2 октомври 2006 г. Cologne: Rüdiger Köppe Verlag.
- Sands, Bonny. 1998. "Comparison and Classification of Khoisan languages." In Language History and Linguistic Description in Africa, edited by Ian Maddieson and Thomas J. Hinnebusch, 75-85. Trenton: Africa World Press.
- Schladt, Mathias (editor). 1998. Language, Identity, and Conceptualization among the Khoisan. Архивирано на 17 февруари 2007 г. Cologne: Rüdiger Köppe Verlag.
- Starostin, George. 2003. "A Lexicostatistical Approach towards Reconstructing Proto-Khoisan." (Originally published in Mother Tongue 8 (2003), 81-126.)
- Starostin, George. 2008. "From modern Khoisan languages to Proto-Khoisan: The Value of Intermediate Reconstructions." Архивирано на 18 мај 2021 г. (Originally published in Aspects of Comparative Linguistics 3 (2008), 337-470, Moscow: RSUH Publishers.)
- Traill, Anthony. 1986. "Do the Khoi have a place in the San? New data on Khoisan linguistic relationships." In African Hunter-gatherers (International Symposium), Franz Rottland and Rainer Vossen, 407-430. Sprache und Geschichte in Afrika, special issue 7.1. Hamburg: Helmut Buske Verlag.
- Treis, Yvonne. 1998. "Names of Khoisan languages and Their Variants." In Language, Identity, and Conceptualization Among the Khoisan, edited by Matthias Schladt. Köln: Rüdiger Köppe, 463–503.
- Vossen, Rainer. 1997. Die Khoe-Sprachen. Ein Beitrag zur Erforschung der Sprachgeschichte Afrikas. Köln: Rüdiger Köppe.
- Westphal, E.O.J. 1971. "The Click Languages of Southern and Eastern Africa." In Current Trends in Linguistics, Volume 7: Linguistics in Sub-Saharan Africa, edited by T.A. Sebeok. Berlin: Mouton, 367–420.
- Winter, J.C. 1981. "Die Khoisan-Familie." In Die Sprachen Afrikas, edited by Bernd Heine, Thilo C. Schadeberg, and Ekkehard Wolff. Hamburg: Helmut Buske, 329–374.
Надворешни врски уреди
- Семејно дрво на којсанските јазици - Ethnologue (англиски) (не одговара на ставовите на многу којсанисти) (англиски)
- Карта на распределбата на бушманските јазици (сан), со изговори на чкрапките - Работна група за домородни малцинства во Јужна Африка (WIMSA) (англиски)
- Којсански јазици[мртва врска] - „Африкански јазици“ (англиски)