Википедија

Топчидер

Топчидер е шумски парк и урбана населба на Белград, главниот град на Србија. Поделен е меѓу општините Чукарица, Раковица и Савски Венац. Бидејќи е блиску до центарот на градот, таа е една од главните локации за релаксација, излети и свеж воздух за граѓаните на Белград.

Топчидер
Топчидер
Урбана населба
Податотека:Белград Топчидер 5.jpg
Земја Србија
РегионБелград
Час. појасCET (UTC+1)
 • Лето (ЛСВ)CEST (UTC+2)
Area code+381(0)11
Car platesBG

Како резултат на генералниот план на Белград од 1923 година, каде еден од главните проекти во однос на зелените површини биле пошумување на просторот помеѓу Топчидер и градот, била формирана континуирана зелена површина Сењак-Топчидерско Брдо-Парк Хајд-Топчидер-Кошутњак од страна на 1930-тите. Оваа континуирана пошумена површина го прави најголемиот „зелен масив“ во непосредна близина на урбаното ткиво на Белград.[1]

Нобелистот Иво Андриќ напиша: „Ти само се закачиш за Топчидер и Кошутњак. Топчидер е моето омилено место, каде што јадев леб и пиев вино на најсладок и најмирен начин.“[2]

Локација

уреди
 

Географски, Топчидер зафаќа многу поголема површина од она што луѓето генерално го нарекуваат Топчидер денес. Источните падини на Топчидерско Брдо („ридот Топчидер“) почнуваат веќе кај Мостарска Петља и автопатот. На запад се наоѓа населбата Сењак, а од десната Дедиње. Тука се наоѓаат улицата Топчидерски венац и кружниот тек на Топчидерска ѕвезда. Јужните падини на ридот се протегаат во долината на Топчидерската река, притока на реката Сава, која е канализирана во овој дел. Ова е областа идентификувана со терминот Топчидер. Паркот Топчидер започнува пет километри јужно од центарот на Белград и се протега на запад, исток и југ во старата шума Топчидер, која самата се протега на запад во парк-дрвото на Кошутњак.

Во горните делови, шумите Кошутњак и Топчидер растат заедно, додека во долните делови се поделени со Топчидерска река и железница што минува низ долината на реката (и Кошутњак и Топчидер имаат свои, посебни железнички станици). На крајниот северозапад, Топчидер се протега во населбата Царева Ќуприја и на југоисток во Лисичји Поток. Во овој дел се граничи и со населбата Канарево Брдо.[3][4]

Историја

уреди

Пред 19 век

уреди

Топчидер за прв пат се споменува во патописот на отоманскиот истражувач и патник Евлија Челебија од 17 век.[5] Во османлиските записи, селото Муминовац се споменувало и во долината Топчидер.[6] За време на австриската окупација на северна Србија во 1717-1739 година, било забележано и името Топчиино Село (топчиско село).[7]

За време на османлиското време, долината на Топчидерска река и дрвото Топчидер биле локации каде што била поставена турската артилерија наменета да го брани Белград, бидејќи била оддалечена од самиот град во тоа време (така и многу воени касарни за одбрана на градот од подоцнежните периоди, но градот подоцна се проширил десетици километри понатаму). Така областа го добила своето име бидејќи на турски значи „артилериска долина“ (врв, топ; топчу, артилериски човек; дере, долина), иако обично погрешно се смета дека значи едноставно долина на топови.

19ти век

уреди
 
Конак Милошев, изграден од 1831 до 1833 година

Принцот на Србија Милош Обреновиќ конкретно ја избрал оваа локација. Откако Србија добила автономија, Османлиите се повлекле во заградените градови. Бидејќи дострелот на топовите од Белградската тврдина не можел да стигне преку Топчидерската река, принцот го избрал овој простор за својот иден кралски комплекс. Историјата на самиот парк започнува во 1830 година кога принцот Милош почнал да го гради својот личен дом во мочурливиот терен на Топчидер, денес една од главните атракции во Белград, познатиот Милошев конак.[8] Камената црква Топчидер, посветена на апостолите Петар и Павле, црковен конак и воен комплекс, исто така, биле изградени во периодот 1832–1834 година, така што различните бараки, списанија, ледени простории, мејхане и стражарска кула на врвот на Топчидерско Брдо. Имаше дрвен павилјон, кој служеше како дел од руската воена болница за време на Српско-османлиската војна во 1876 година. Биле вработени стотици работници. Во еден момент биле вработени 144 тајфеи, или бендови градежни работници. Принцот Милош дебело ги платил, им дал одредени привилегии, но тие немале работно време и морале да работат додека не се заврши работата.[9]

Засадувањето на околниот парк започна во исто време и го означи почетокот на планираните зелени површини во Белград бидејќи последователниот парк беше првата парковска површина во градот.[1] Паркот бил украсен по англиските паркови.[5] Надзор на изградбата на паркот беше Атанасије Николиќ, инженер, урбанист и професор на белградскиот ликеј, кој исто така ги уреди градинката, паркот Кошутњак и авениите покрај главните улици и плоштади во градот, со садниците кои потекнуваат од расадникот Топчодер.[1][10]

Во 1839 година, белградскиот трговец Јоца Ѓ. Јовановиќ побара дозвола за изградба на првата пиварница во градот. Сакал да го гради во Топчидер, но дозволата му била одбиена.[11] На 24 мај 1860 година беше организиран претходник на јавниот превоз во Белград во приватна сопственост. Омнибус линијата беше управувана од дилигенсите. Почетната точка беше кај кафаната „Код Златног Венча“ во Теразије, додека линијата завршуваше во Топчидер. Очигледно, тоа не бил профитабилен деловен потег, па сопственикот Лука Јаковљевиќ го продал во 1861 година на Милан Тешиќ, кој ја проширил линијата од Теразие до Варош Капија и ја подигнал цената на 3 гроша.[12]

Значењето што Топчидер го доби за градското население може да се види од фактот што во 1884 година доби своја железничка станица иако во тоа време беше мала населба, а исто така и една од првите трамвајски линии во Белград што ги поврзуваше Теразије и Топчидер., преку улицата Кнежа Милоша. Почнувајќи од центарот на градот, кај споменикот на кнез Михајло, на трамвајот му бил доделен бројот 3, кој го носи и денес, иако неговата рута денес е проширена до населбата Кнежевац.[9]

20-ти век

уреди

Според првиот генерален урбанистички план на Белград, од 1924 година, во Топчидер требало да бидат изградени белградската зоолошка градина и новата ботаничка градина.[13] Планот предвидуваше и пошумување на Топчидерско Брдо и Сењак, формирање на новиот парк и воспоставување континуирана зелена површина со Топчидер. Проектот започна во 1926 година, додека Хајд Паркот бил завршен во 1930-тите.[1] Меѓународниот тендер кој требаше да го реконструира Топчидер по стандардите на тогашниот модерен урбанизам беше прекинат со Втората светска војна.

Кога Србија почнала да користи книжни пари, банкнотите биле печатени во Франција до 1929 година, кога била изградена печатницата за банкноти во Топчидер, блиску до железничката станица. Но, монетите се ковани на друга локација, во приватната фирма „Ковачница браќа Бошковиќ“ во блиската улица, денес наречена Булевар војводе Мишица. Во средината на 1930-тите избила голема афера за фалсификување монети од 50 динари, па таа работа ја презема и печатницата за банкноти. Секогаш колоквијално се нарекуваше „Мента“.[9]

Откако кралското семејство Караѓорѓевиќ се преселило во новиот кралски комплекс на Дедиње во 1930-тите, во Топчидер била изградена модерна воена касарна како седиште на кралската гарда. Беа изградени и дополнителни воени објекти, вклучително и воената фарма. Паркот беше делумно адаптиран, со летниковци, мостови и сл. Железничката станица станала „кралска станица“, додека по Втората светска војна станала домашна станица на познатиот Син воз на Јосип Броз Тито.[9]

Откако во 1945 година градските урбанисти сметаа дека начинот на кој се постапувал со комплексот Топчидер-Кошутњак е погрешен, особено проширувањето на железничката станица во дворот за разградување и изградбата на Филмски Град, па затоа белградскиот Генерален урбанистички план (ГУП) во 1950-тите го проектирал целосно отстранување на железничките објекти од долината Топчидер, но тоа никогаш не беше спроведено.  Во летото 1948 година бил изграден базен во воениот комплекс на гардата. Иако во рамките на армискиот комплекс, тоа беше јавен базен, едно од ретките такви места во Белград во тоа време.[14]

21ви век

уреди

На почетокот на 2016 година започнала постепено преместување на возовите од главната железничка станица во Белград до новата железничка станица Белград Центар, колоквијално наречена станица Прокоп. Во декември 2017 година, сите национални возови освен два биле дислоцирани во „Белградски центар“.[15] Сепак, проблемите се појавија веднаш. „Прокоп“ сè уште не е завршен, нема зграда на станица, ниту соодветни пристапни патишта и јавен превоз со остатокот од градот. Дополнително, нема капацитети за товарање и истовар на автомобили од автовозовите, ниту пак било планирано да има. Сепак, во јануари 2018 година било објавено дека станицата ќе биде целосно затворена за сообраќај на 1 јули 2018 година, иако ниту еден од проектите потребни за целосно отстранување на железничкиот сообраќај не е завршен. Прокопот е нецелосен, проектираната главна товарна станица во Земун воопшто не се адаптира, а нема ниту проект за белградски железнички појас, па ќе треба да се применат низа привремени решенија. Едната е непостоечката и дотраена станица Топчидер, која ќе биде ревитализирана и адаптирана за автовозови додека не заврши стоковната станица Земун. Станицата Топчидер има еден голем пропуст, лошата врска со јавен превоз (само една трамвајска линија, бр. 3), па државната железница официјално побара да се реши овој проблем. Рокот за станицата Земун е 2 години, но работата не е предвидено да започне до крајот на 2018 година.[16][17] Од јули 2019 година не започна изградбата.

Администрација

уреди

До 1883 година, Топчидер броел 767 жители, и иако бил дел од Белград, тој не бил организиран како четвртина од градот, како централното градско подрачје.[18] Според пописите, населението било 1.675 во 1890 година, 2.815 во 1895 година, 2.818 во 1900 година, 3.534 во 1905 година и 3.510 во 1910 година.[19]

По ослободувањето во Првата светска војна во 1918 година, Топчидер потпаднал под административна управа на Белград.[20] Бил организиран како отсек Топчидер-Сењак на Белград, кој во 1921 година имал 8.476 жители.[21]

Во втората половина на 20 век, делот кој бил во рамките на општината Савски Венац бил организиран како месна заедница (месна заједница), подопштинска административна единица. Името го добило Топчидерско Брдо и броело 5.333 жители во 1981 година.[22] Потоа повторно бил споен со Сењак во локалната заедница Топчидерско Брдо-Сењак, која броела 7.757 жители во 1991 година,[23] 7.249 во 2002 година[24] и 6.344 во 2011 година.[25]

Дивиот свет

уреди

Растенија

уреди

Засадувањето дрвја започнала веднаш по изградбата на конак во 1830-тите. Во 19 век бил првиот расадник во Србија. Најзастапени видови се платанус, црн бор, смрча и јавор. Лондонските авиони Топчидер денес се меѓу најстарите во Европа. Најголемиот и најстариот примерок имал 34 метри во 2008 година, со пречник од 55 метри, додека крошната зафаќала површина од 1,400 метри квадратни. Некои извори тврдат дека бил засаден во 1834 година кога кнезот Милош наредил да се засади расад во варната печка пред конакот. Други, посигурни извори велат дека дрвото било засадено во 1868 година, кога биле купени 250 садници од Платанус во Виена, Австроунгарија, за што и денес постои потврда.[26] Во 2015 година висината е 37 метри и се проценува дека е стара 160 години.[5]

Уште постара е речиси 180-годишната круша, наречена Крушка топчидерка[27] Според популарната легенда, таа била засадена од принцот Милош неколку години по завршувањето на конакот . Поради честите неверства сакал да и се откупи на сопругата, принцезата Љубица и пред крушата ѝ се заколнал на својата лојалност. Сè уште дава плодови, па се прават обиди неговиот расад да се произведе во стакленик . Крушата е опкружена со пет дабови плитки, од кои сите се постари од 100 години.

Посебна одлика во паркот е групата од 8 мочуришни чемпреси.[28]

Во 2015 година, најголем дел од дрвјата во Топчидер биле стари од 20 до 70 години, но значителен број дрвја биле постари од 100 години или од 19 век.[5]

Животни

уреди

Топчидер е дом на 26 видови вилински коњчиња, 48 видови правокрилци и 153 видови тврдокрилци. Птиците вклучуваат гугутка со јака, бела тресиопашка, обичен кос, сива чапја и голем шарен клукајдрвец. Во паркот, меѓу другото, присутни се цицачи, верверици, кртови, ежови, волчиња и лилјаци.[5]

Споменици и други одлики

уреди
 
Најголемиот лондонски авион
 
Обелиск

Топчидер бил првиот јавен парк надвор од централното градско подрачје. Денес, вкупната површина на Топчидер е 35 хектари,[28] Целиот шумски комплекс Кошутњак-Топчидер зафаќа површина од 3.46 метри квадратни.

Многу други споменици се центрирани на конак:[5]

  • камен на бињекташ („камен за потскокнување“) со кој кнезот Милош скокал на коњ;
  • Музеј на Првото српско востание, во самиот конак;
  • четири јавни фонтани, со дополнителна петта со лавовски глави, која била привремено преместена во Топчидер во 1911 година, но обновена во 1976 година и вратена на првобитната локација во Теразије. Две се фонтани за пиење (Милош и Врачар, изградени од 1858 до 1860 година), додека третата и четвртата се украсни чешми (Голема чешма, од 1920-тите и Малата чешма, изградена во 1980-тите);
  • Споменик „Жена жетвар“, првиот споменик на паркот во Белград. Извајаниот е од Австриецот Фиделис Кимел во 1852 година;
  • Камен обелиск подигнат во 1859 година, еден од првите јавни споменици во Белград. Ја подигнал принцот Милош за да го одбележи неговото враќање на власт во 1858 година;
  • бронзен споменик на швајцарскиот лекар и филантроп Арчибалд Реис, извајан од Марко Брежанин во 1931 година.

На северниот дел на Топчидер се наоѓаат гробиштата Топчидер (со православната црква Свети Трифун) и печатницата за банкноти, односно ковачницата на Народна банка на Србија. Во западниот дел, граничи со Дедиње е Бели Двор, двор на поранешната српска кралска династија Караѓорѓевиќ и сегашната резиденција на претендентот Александар II Караѓорѓевиќ и неговото семејство.

Северозападниот дел од Топчидер е прогласен за геолошки споменик на природата „Сенонскиот срт на Машин Мајдан“. Локацијата е локалитет на археолошко ископување бидејќи фосилите на мезозојската риба се пронајдени во седиментните слоеви од доцна креда . Името го добило по каменолом во сопственост на господинот Маша (Манојло) Димиќ кој живеел во куќата над каменоломот.[29][30] Функционирал до 1920-тите, а каменот од каменоломот бил искористен за вилите на Топчидер и Дедиње, но и за изградба на блиската пруга. На локацијата на поранешниот каменолом, летната сцена Топчидер е изградена во 1947 година. Имаше 1.800 седишта и одлична акустика, која беше вградена во карпите од варовник. Проектот на Рајко Татиќ, и покрај повремените јавни акции за негова реставрација (1999, 2009), до 2010-тите, објектот бил напуштен и пропаднат.[31] Летниот комплекс вклучува ресторан, изграден во 1950 година и неколку помошни предмети, дизајнирани од Радивој Гибарац.[32]

Заштита

уреди

Топчидер е прогласен за просторна културно-историска целина во 1987 година и ставен под заштита на државата.[33]

Големиот Платанус, пред конакот, бил заштитен како споменик на природата во 2001 година. Бидејќи градската власт го прогласи целиот парк Топчидер за споменик на природата на 23 јуни 2015 година, специфичната заштита на Платанус престана. На просторот на резиденцијалниот комплекс на династијата Обреновиќ има шест објекти кои се заштитени како споменици на културата: резиденција на принцот Милош, црква Топчидер, црковен кона, Обелиск, споменик на Арчибалд Реис и споменик „Жена жетвар“.[5]

Контроверзи

уреди

Тунел Топчидер

уреди

Постојат закани за уништување на одредени делови од паркот затоа што владата планира да изгради тунел во оваа област што ќе ја поврзе Автокоманда со овој дел од градот и се надеваме дека ќе реши многу проблеми со автомобилскиот сообраќај во Белград. Некои еколошки здруженија протестирале против овој проект, но изградбата на овој тунел сè уште не напредувала подалеку од фазата на идеја. Во текот на летото 2007 година на тендер што го одржила градската власт се избрала генерална идеја за планирање и останува да се види дали овој план ќе содржи решение за зачувување на паркот. Мостот Ада, кој е дел од истиот проект (внатрешна обиколница) беше изграден и отворен на 1 јануари 2012 година, но изградбата на тунелот под Сењак, кој треба да го ослободи Топчидер од густ сообраќај, беше одложена поради големите трошоци.

На почетокот на 2018 година, градската управа објавила дека деталниот регулаторен план и идејното решение се завршени, додека поканата за тендер за проектот бил закажан за подоцна во 2018 година.[34]

Тунелот би започнувал кај големата клучка Радничка, на почетокот на мостот. На тој начин практично би се проширувала улицата Пожешка, главната улица и стопански простор на населбите Чукарица и Баново Брдо. Тунелот потоа би излегувал на стадионот на Партизан, од другата страна на Топчидерско Брдо, над Автокоманда. Тунелот ќе им овозможи на возачите да го заобиколат центарот на градот и да овозможат побрз транзит. Планирано е како дел од белградскиот.[35]

Лисичји поток

уреди

Најисточниот дел на Топчидер е густо пошумен простор, така што проширувањето на населбата Лисичји поток било ограничено. Во раните 2000-ти, поради политичките промени кои предизвикаа вакуум во сите нивоа на власта, приватните претприемачи без да добијат редовни дозволи исекоа над 1.000 дрвја во шумата Топчидер со цел да изградат огромни станбени комплекси.

Инцидент во Топчидер

уреди

Огромниот таен воен комплекс „Караш“ бил изграден и вкопан во ридот од 1965 до 1980 година, со бројни бараки и километри подземни премини.

Во октомври 2004 година, двајца млади чувари, Драган Јаковљевиќ и Дражен Миловановиќ, биле пронајдени застрелани под крајно мистериозни околности. Во првиот официјален армиски извештај се наведува дека двајцата чувари се степале; едниот бил застрелан, а другиот се самоубил. Истрагата била толку очигледно невешт (во јавноста беа објавени видеа од инспектори кои шетаат низ необезбеденото место на злосторството, не користат никакви мерки на претпазливост или безбедносни протоколи итн.) до апсурд, вклучувајќи ја и озлогласената изјава на тогашниот воен обвинител Вук Туфегџиќ кој изјави дека не се направени ДНК тестови бидејќи ДНК е „преценета работа“ и дека „луѓето премногу гледаат телевизија“. Поради сериозните гласини и силниот притисок на јавноста, покрената е потемелна истрага, овојпат на чело со Божо Прелевиќ, поранешен министер за внатрешни работи на Србија. Неговата комисија заклучи дека двајцата војници биле застрелани од трето лице, но точната ситуација никогаш не е разјаснета, освен што комисијата ги отфрла речиси сите наоди од првата, внатрешна воена истрага. Немајќи цврсти докази или заклучоци, печатот нашироко сугерира дека двајцата чувари биле сведоци или на обвинетиот од висок профил (како што беше предложено во тоа време, Ратко Младиќ) од Меѓународниот кривичен трибунал за поранешна Југославија, кој наводно се криел во подземјето на комплексот Топчидер, или некои криминални активности, како шверц.

Извори

уреди
  • Мала Просветна Енциклопедија, Трето издание (1985); Просвета;ISBN 86-07-00001-2
  • Јован Ѓ. Марковиќ (1990): Енциклопедиски географски лексикон Југославија ; Свјетлост-Сараево;ISBN 86-01-02651-6

Надворешни врски

уреди

Наводи

уреди
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 Anica Teofilović, Vesna Isajlović, Milica Grozdanić (2010). Пројекат "Зелена регулатива Београда" - IV фаѕа: План генералне регулације система зелених површина Београда (концепт плана) [Project "Green regulations of Belgrade" - IV phase: Plan of the general regulation of the green area system in Belgrade (concept of the plan)] (PDF). Urbanistički zavod Beograda. Архивирано од изворникот (PDF) на 2022-01-15. Посетено на 2022-02-13.CS1-одржување: повеќе имиња: список на автори (link)
  2. ↑ Biljana Đorđević Mironja (21 July 2018). „Андрићев ратни излет“ [Andrić's war picnic]. Politika-Kulturni dodatak, year LXII, No. 15 (српски). стр. 01.
  3. ↑ Beograd - plan grada. M@gic M@p. 2006. ISBN 86-83501-53-1.
  4. ↑ Beograd - plan i vodič. Geokarta. 1999. ISBN 86-459-0006-8.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 5,6 Branka Vasiljević (25 June 2015), „Topčiderski park - od knjazove baste do spomenika prirode“, Politika (српски): 16
  6. ↑ Службени лист Града Београда, број 119/18 [Official Gazette of City of Belgrade, No. 119/18]. Službeni List Grada Beograda. Belgrade: City of Belgrade: 31. 21 December 2018. ISSN 0350-4727.
  7. ↑ Branka Vasiljević (6–7 January 2001). „Kavijar, oktopod, topla čokolada...“ [Caviar, octopus, hot chocolate...]. Politika (српски). стр. 24.[мртва врска]
  8. ↑ „S KOJIM SE PREDZNANJEM IDE NA TOPČIDER I KOŠUTNJAK? O stvarnom značenju ovih naziva i o javnim tajnama koje čuvaju (FOTO)“.
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 Dragan Perić (26 November 2017), „Topčider - prvo beogradsko izletište“, Politika-Magazin, No. 1052 (српски): 28–29 Занемарен непознатиот параметар |trans_title= (help)
  10. ↑ Svetlana Brnović Mitić (26 August 2019). „Ličnosti koje su ozelenile Beograd“ [People who made Belgrade greener]. Politika (српски). стр. 13.
  11. ↑ Goran Vesić (13 March 2020). Кратка историја београдског пиварства [Short history of Belgrade's beer brewing]. Politika (српски). стр. 14.
  12. ↑ Branko Bogdanović (20 September 2020). „Terazijska česma – svedok razvoja Beograda“ [Terazije fountain - witness of Belgrade's development]. Politika-Magazin, No. 1199 (српски). стр. 28–29.
  13. ↑ Daliborka Mučibabić (10 February 2021). У Топчидеру ботаничка башта, на Великом ратном острву спортски центар [Botanical garden in Topčider, sports center on Great War Island]. Politika (српски). стр. 14.
  14. ↑ Goran Vesić (5 July 2019). Историја градског јавног купања дуга 115 година [115 years long history of public swimming]. Politika (српски). стр. 14.
  15. ↑ РТС: "Прокоп од данас главна железничка станица", rts.rs; accessed 23 April 2018.
  16. ↑ Dejan Aleksić (16 January 2018). „Posle 134 godine bez vozova u Savskom amfiteatru“ [No more trains in Sava amphitheater after 134 years]. Politika (српски). стр. 1, 16.
  17. ↑ Dejan Aleksić (16 June 2018). „Zaboravljeni koloseci od danas glavni za vozove ka Baru“ [Forgotten tracks from today are the main ones for trains to Bar]. Politika (српски). стр. 13.
  18. ↑ Belgrade by the 1883 census
  19. ↑ Претходни резултати пописа становништва и домаће стоке у Краљевини Србији 31 декембра 1910 године, Књига V, стр. 10 [Preliminary results of the census of population and husbandry in Kingdom of Serbia on 31 December 1910, Vol. V, page 10]. Управа државне статистике, Београд (Administration of the state statistics, Belgrade). 1911.
  20. ↑ Slobodan Kljakić (2 August 2010), „Od šest kvartova do sedamnaest opština“, Politika (српски) Занемарен непознатиот параметар |trans_title= (help)
  21. ↑ Final results of the census of population from 31 January 1921, page 4. Kingdom of Yugoslavia - General State Statistics, Sarajevo. June 1932.
  22. ↑ Osnovni skupovi stanovništva u zemlji – SFRJ, SR i SAP, opštine i mesne zajednice 31.03.1981, tabela 191. Savezni zavod za statistiku (txt file). 1983.
  23. ↑ Stanovništvo prema migracionim obeležjima – SFRJ, SR i SAP, opštine i mesne zajednice 31.03.1991, tabela 018. Savezni zavod za statistiku (txt file).
  24. ↑ Popis stanovništva po mesnim zajednicama, Saopštenje 40/2002, page 4. Zavod za informatiku i statistiku grada Beograda. 26 July 2002.
  25. ↑ Stanovništvo po opštinama i mesnim zajednicama, Popis 2011. Grad Beograd – Sektor statistike (xls file). 23 April 2015.
  26. ↑ Branka Vasiljević (26 April 2008), „Vekovi u krošnjama“, Politika (српски): 32
  27. ↑ Branka Vasiljević (26 April 2008), „Tajna gospođice sa Topčidera“, Politika (српски): 32
  28. ↑ 28,0 28,1 Branka Vasiljević (23 June 2013), „Prestonički parkovi - mladići od šezdeset leta“, Politika (српски)
  29. ↑ Saša Mihajlov. „Letnja pozornica u Topčideru“ (PDF). Nasleđe VIII (српски): 126.
  30. ↑ Vesna Vladisavljević, Jelena Jović. „Program za urbanistički plan proistorno kulturno-istorijske celine Topčider“ (PDF). Info 23 (2008) (српски). Urbanistički zavod Beograda: 6, 14.
  31. ↑ Marija Brakočević (14 June 2009), „Topčiderska pozornica zarasla u korov“, Politika (српски)
  32. ↑ Mare Janakova Grujić (2018). Dragan Stanić (уред.). Српска енциклопедија, том III, књига I (чланак: Радивој Гибарац) [Serbian encyclopedia, vol, III, book I (article: Radivoj Gibarac)]. Matica Srpska, Serbian Academy of Sciences and Arts, Zavod za udžbenike. стр. 237. ISBN 978-86-7946-232-9.
  33. ↑ Daliborka Mučibabić (22 May 2021). Крунски венац и Светосавски плато - културна добра [Krunski Venac and Saint Sava Plateau - cultural monuments]. Politika (српски). стр. 14.
  34. ↑ Dejan Aleksić (20 January 2018). „Za pun život Mosta na Adi još tri velika koraka“ [Three more big steps for the full life of the Ada Bridge]. Politika (српски). стр. 15.
  35. ↑ Daliborka Mučibabić, Dejan Aleksić (30 September 2018). „Нови саобраћајни тунели под водом, кроз брдо и центар града“ [New traffic tunnels under water, through the hill and downtown]. Politika (српски).
Преземено од „https://mk.wikipedia.org/w/index.php?title=Топчидер&oldid=5290559“