Википедија

Недељко Кошанин

Недељко Кошанин (Чечина/Вионица, 13 октомври 1874 - Грац, 22 март 1934) — биолог научник, универзитетски професор и академик на Српската кралска академија. Бил управител на Ботаничкиот завод и ботаничката градина „Јевремовац“. Тој го започнал објавувањето на „Билтенот на Ботаничкиот завод и ботаничката градина“, што имал соработка со над 90 ботанички институции во светот. Самостојно или во соработка со истакнати ботаничари во светот, опишал многу нови растителни видови, а странските и домашните истражувачи, од почит кон неговата работа, по него именувале новооткриени растителни видови. По „Панчиќевата доба“, неговото дело означува епоха (1918-1934) во развојот на ботаниката во земјата, позната како „Кошанинова доба“.

Недељко Кошанин
Споменик на Недељко Кошанин во ботаничката градина „Јевремовац“
Роден(а)13 октомври 1874
Чечина, Ивањица, Кнежевство Србија
Починал(а)22 март 1934 (59 г.)
Грац, Австрија
Полињабиологија
ОбразованиеВелика школа, Висока школа (во Лајпциг)

По определба бил социјалист и бил политички активен. Над триесет години активно учествувал во работничкото движење и се борел за народните и работничките права.

Животопис уреди

Роден е во селото Чечина, а според некои информации во соседна Вионица кај Ивањица[1] од мајка му Стана и татко Стеван.[2] Неговите родители биле земјоделци. Иако во тоа време не било вообичаено децата да одат на училиште, тој бил запишан во основно училиште во Придворица, десет километри од дома, кое го завршил со одличен успех во 1887 година.[3] Потоа се запишал во гимназијата во Ужице, но многу брзо потоа преминал во Првата белградска гимназија.[2] Неговите родители не можеле материјално да го помагаат, па морал сам да се издржува. И покрај тоа, дипломирал во 1895 година со одличен успех.[3]

Дипломирал на Катедрата за исхрана и хемија на Големата школа во Белград (1899), каде е прогласен за најдобар ученик заедно со Јован Скерлиќ и Милан Грол.[2] По неговите студии, како социјалист (член на Српската социјалдемократска партија), бидејќи не можел да се вработи во државна служба,[4] затоа што образовните власти во Србија со недоверба гледале на неговите слободоумни ставови,[5] изнајмил парна мелница во Раковица и извесно време се занимавал со мелничарство.[4]

Кон крајот на 1899 година, сепак добил државна служба и кратко време работел како учителски приправник[5] и суплент во Втората белградска гимназија.[6] Ја напуштил државната служба за да ги продолжи студиите во странство.[4]

Две години (1900-1902) поминал на обука во Лајпциг во Лабораторијата за физиологија на растенијата,[6] а потоа, во периодот 1903-1905 година, како асистент за ботаника на Универзитетот во Лајпциг, кај германскиот растителен физиолог Вилхелм Фефер (германски: Wilhelm Pfeffer).[2] Во 1905 година ја одбранил докторската дисертација кај професорот Фефер и докторирал на тема „Влијанието на температурата и воздушниот притисок врз положбата на листовите“ (германски: Über den Einfluss von Temperatur und Ätherdampf auf die Lage der Laubblätter).[1]

Професорскиот испит го положил во Белград во 1905 година.[3]

По враќањето во Белград, работел како заменик во Богословијата Св. Сава, како привремен (1906), а потоа како постојан (1908) доцент по ботаника на Универзитетот во Белград.[2] Бил избран и за асистент на Ботаничкиот институт на Универзитетот во Белград, од каде што напредувал до чин редовен професор.[1] Бидејќи во Белград веќе немал услови да продолжи со истражување на полето на физиологијата, бидејќи за тоа била потребна добро опремена лабораторија, тој се посветил на проучување на природата.[7] Уште во 1898 година, како студент на професорот по зоологија Живојин Ѓорѓевиќ во Белград, се занимавал со проучување на инсекти од редот на тврдокрилците (латински: Coleoptera) во Србија. Овие студии ги продолжил во 1904 година, а списокот на тврдокрилци бил објавен во декември истата година во „Просветни гласник“. Списокот содржел 849 вида, групирани во 409 родови и 49 семејства.[8]

Учествувал во Балканските војни, како командант на чета со чин капетан[6] во Дринската дивизија. Учествувал во нападот на Кладница пред Сјеница. Додека престојувал како војник во северна Албанија во 1913 година, ги проучувал и растенијата на таа територија, а резултатите од студиите ги објавил во делото „За вегетацијата на североисточна Албанија“ (1914).[9] Првата светска војна го затекнала во Грац со неговото семејство.[10] Војната ја поминал во заробеништво, во затворот Шлосберг во Грац. [6]

Професор, научник и академик уреди

Во 1912 година станува вонреден професор, а по заробеништвото во 1921 година, редовен професор на Универзитетот во Белград и управител на Ботаничкиот завод и ботаничката градина „Јевремовац“.[6] Во учебната 1927/28 година ја извршувал функцијата декан на Филозофскиот факултет.[2]

Тој го истражувал создавањето и потеклото на Дајиќкото Езеро во Голија, заедно со Јосиф Панчиќ и Јован Цвијиќ. Напишал монографии за Дајиќкото Езеро (1909 [4]) и Власинска Тресава (1910 [4]).

Омилени предмети на неговото истражување биле балканската рамондија Ramonda serbica, Ramonda nathaliae. Некои од неговите дела се посветени на мововите и алгите.[11] Во почетокот се занимавал со физиологијата на растенијата, а подоцна се посветил на фитогеографијата. Ја проучувал вегетацијата на Јужна Србија и Македонија и флората на езерата.[6] Ги проучувал планинските масиви Јакупица, Кораб, Бистра и други. Особено значајни се неговите дела за четинарите во областа. Собрал податоци за екологијата и распространетоста на ендемичниот високопланински бор[11], Pinus heldreichii - Pinus leucodermis, Pinus peuce, слаткиот костен (Castanea sativa), Prunus laurocerasus, Forsythia europaea, Dioscorea balcanica. Напишал студија за екологијата на зеленилото на Острозуб. Студијата ги опишува одликите на живеалиштата на овој растителен вид и објаснува дека локалитетот претставува рефугиум од локално значење за неговиот опстанок за време на глацијацијата. Независно или во соработка со истакнати ботаничари во светот, опишал многу нови растителни видови, од кои многу преживеале и по подоцнежното заострување на критериумите во систематиката.[11]

Напишал голем број студии, трактати и статии. Напишал дела од областа на ентомологијата, алгологијата, фитоценологијата, физиологијата, екологијата, климатологијата, фитогеографијата и сродни области.[12]

Во периодот од 1904 до 1934 година напишал 38 научни труда, а неговиот најистакнат ученик Љубиша Глишиќ, врз основа на собраниот материјал од неговото наследство уредил уште два негови научни труда.[13] Двете дела „Флора на Јужна Србија“ и „Дендрологија“ претставуваат круна на неговата научна работа, која ја оставил во ракопис, бидејќи немал време да ги објави за време на неговиот живот.[5]

Бил основач и прв уредник на „Билтенот на Ботаничкиот завод и градина на Универзитетот во Белград“, чие прво издание било објавено во 1928 година. Списанието било наречено на француски (француски: Bulletin de l’Institute du jardin botaniques de l’Universite de Belgrade).[11] Излегувала една книшка годишно на француски и германски, а подоцна и на англиски јазик. Списанието одржувало контакти со 90 ботанички институции на сите 5 континенти.[14] Од основањето на списанието па до својата смрт, работел на одржување на високото ниво на списанието, што помогнало да се отвори домашната научна јавност кон европската и да се стават достапни резултатите од домашните автори за поширока, како и општата промоција на биолошките науки во тоа време. Овозможил подобрување на условите за работа на хербариумот и библиотеката на Институтот за ботаника (тогашен Ботанички институт).[11] Соработувал со списанијата „Спомени“ на Српската кралска академија, Гласник Српски географског друштва, „Наставник“ и други домашни и странски периодични научни публикации.[15]

Во 1927 година објавил учебници по ботаника за I и II клас во средните училишта, богато илустрирани книги, кои биле повторно издавани и по неговата смрт.[11] Учебниците по ботаника биле на завидно ниво и по содржина и по техничка опременост, со добро објаснета морфологија и анатомија на растенијата, проследени со физиолошки процеси и претходни истражувања.[16] Ја напишал и книгата „Физиологија на растенијата“ за студенти, која ја објавило Здружението на студенти по биологија на Белградскиот универзитет во 1933 година, како вкоричена скрипта од 178 страници, без слики и табели. Книгата е поделена на три дела: хранење на растенијата, промена на обликот и движење на растенијата. Најверојатно, имал намера да го дополни текстот на скриптата и да објави печатен учебник, но прераната смрт го спречила во тоа.[16]

Станал дописен член на Академијата за природни науки на Српската кралска академија на 3/16 февруари 1914 година, а станал редовен член на 18 февруари 1922 година, на предлог на Јован Жујовиќ, Сава Урошевиќ и Михаило Петровиќ.[17] Со воведниот говор „Животот на терциерните растенија во денешната флора“ (француски: „Les plantes de reliquat de l'époque tertiaire dans la flore actuelle”) бил прогласен за академик на 28 јануари 1923 година.[18] Бил член на научните друштва во Прага (1914), Берлин (1923), Париз (1926) и Варшава (1927).[19]

Неговата работа одбележала цела епоха во развојот на ботаниката во земјата. Периодот од крајот на Првата светска војна (1918) до неговата смрт (1934) често се нарекува „Кошанинова доба“, како раздобје што ја наследува „Панчиќевата доба“.[11]

Смрт и погреб уреди

Починал од туберкулоза на 22 март 1934 година во санаториум во Грац, по долго и тешко боледување, последица на суровите услови во австриското заробеништво.[6] [11] Неговите посмртни останки биле пренесени со воз во Белград на 26 март. Инаку, во Марибор, Загреб и други места работниците му оддавале почит.[20]

На железничката станица во Белград, во раните утрински часови го пречекала поголема група студенти со професори од Универзитетот во Белград. Оттаму телото било пренесено во една од предавалните во Ботаничката градина, каде последна почит му оддале академици, професори, студенти, партиски соборци и почитувачи. Во црквата Свети Марко било одржано опело. Проштални говори одржале Владимир К. Петковиќ, претседател на Српската кралска академија, Александар Белиќ, ректорот на Универзитетот во Белград, Владимир Ќоровиќ, декан на Филозофскиот факултет, неговиот ученик професорот Љубиша Глишиќ во име на ботаничарите, претставник на студентите, претставник на социјалистите и претставник на синдикатот и Центарот за образование на работниците.[21]

Погребан е на 26 март на Новите гробишта во Белград.

Политичка работа уреди

Бил борец за народни и работнички права.[6] Активно учествувал во работничкото движење повеќе од триесет години.[22] Многу рано се определил за социјалистички идеи. По основањето на Социјалистичката партија, заедно со Драгутин Ѓуриќ, станал член на нејзиниот главен одбор. Бил предавач во Центарот за образование на работниците во Белград.[22] Најинтензивно соработувал со Димитрије Туцовиќ, Душан Поповиќ, Драгиша Лапчевиќ. Одржувал врски со Втората интернационала.[5]

Во социјалистичкото списание „Живот“ пишувал политички написи и популарни написи за ботаниката и биологијата.[5] Соработувал во весниците „Дело“, „Раднички новине“ [2] и бил еден од покренувачите и најактивните соработници на „Борба“.[5]

До 1912 година двапати бил избран за делегат на меѓународните конгреси на Социјалистичката партија. По Првата светска војна учествувал во подготовката на Првиот основачки конгрес на Социјалистичката работничка партија на Југославија (1919), каде биле обединети сите социјалистички организации на Југославија, а бил избран за член на Централниот партиски совет. По формирањето на СРПЈ дошло до несогласување, па се префрлил кај реформистите, кои се спротивставиле на Централното извршно биро и на Централниот партиски совет на КПЈ, кои го застапувале болшевизмот. Потписник е на Манифестот на опозицијата на КПЈ, [2] кој се залагал за ставот дека утврдувањето на политиката на партијата се врши според одлуката на мнозинството, дека членовите на партијата мора да имаат целосна слобода во дискусиите за сите прашања. како и дека сите поединци можат да влијаат на партијата во целина, и за укинување на диктатурата на поединци.[23] Го нарекувале центраш, а во 1920 година бил исклучен од членството на Централниот партиски совет на КПЈ. Во 1921 година бил еден од основачите на Независната социјалистичка партија и до 1929 година бил претседател на нејзиниот главен комитет.[2] За време на обидот за обновување на работата на Социјалистичката партија во 1932 година, бил реизбран за претседател на нејзиниот главен комитет и останал на таа позиција до неговата смрт. [23]

Бил многу активен во Социјалистичкиот научен клуб од неговото основање по Првата светска војна.[5]

Во негова чест уреди

На неговиот гроб има биста, дело на вајарот Лојзе Долинар.

Многу странски и српски истражувачи, од почит кон делото на Недељко Кошанин, по него именувале новооткриени видови: Daphne kosaninii, Centaurea kosaninii, Semprevivum kosaninii, Anthyllis kosaninii, Cerastium kosaninii, Alyssum kosaninii, Thymus kosaninii, Crocus.[11]

По него името го добиле Кошаниновите Езера, во чија близина се наоѓа манастирот Придворица, на 31 километар од Ивањица.[24]

Во ботаничката градина „Јевремовац“ е поставена биста на Недељко Кошанин, дело на вајарот Милун Видиќ.[14]

Поврзано уреди

Наводи уреди

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 Петровић 2013, стр. 17.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 2,7 2,8 Протић 2011, стр. 316.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 Сарић 1997, стр. 439.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 Поповић 1925, стр. 450.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 5,6 Политика & 23.3.1934, стр. 6.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 6,5 6,6 6,7 Лексикон 2006.
  7. ↑ Сарић 1997, стр. 444.
  8. ↑ Сарић 1997, стр. 448.
  9. ↑ Поповић 1925, стр. 451.
  10. ↑ Матић 2017.
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 11,4 11,5 11,6 11,7 11,8 Петровић 2013, стр. 18.
  12. ↑ Протић 2011.
  13. ↑ Петровић 2013, стр. 316.
  14. ↑ 14,0 14,1 Асановић, Поповић & 12.9.2010, стр. 52.
  15. ↑ Протић 2011, стр. 454.
  16. ↑ 16,0 16,1 Сарић 1997, стр. 454.
  17. ↑ Сарић 1997, стр. 440.
  18. ↑ Никић, Жујовић & Радојчић-Костић 2007, стр. 153.
  19. ↑ Сарић 1997, стр. 443.
  20. ↑ Време & 27.3.1934, стр. 8.
  21. ↑ Политика & 27.3.1934, стр. 10.
  22. ↑ 22,0 22,1 Сарић 1997, стр. 456.
  23. ↑ 23,0 23,1 Сарић 1997, стр. 457.
  24. ↑ Марковић, Остојић & Поповић 2015.

Литература уреди

  • Енциклопедија Југославије св. 5, Загреб, 1962.
  • Мала енциклопедија Просвета, Београд 1996.
  • Кнежевић, Милија Ј., уред. (2006). Биографски Лексикон Златиборског округа, Београд 2006“. издавач: Удружење Ужичана у Београду, главни и одговорни уредник:. Београд: Удружење Ужичана. ISBN 978-86-909267-0-1.
  • „Знамените личности“. Интернет портал Општине Ивањица. Ивањица: Општина Ивањица. Посетено на 12. 3. 2018. Проверете ги датумските вредности во: |accessdate= (help)
  • Биографски Лексикон Златиборског округа, Београд, 2006
  • Матић, Бранслав (2017). „Биљни архив планете“. Национална ревија. Београд: Принцип прес д.о.о. 61. ISSN 1452-6905. Посетено на 11. 3. 2018. Проверете ги датумските вредности во: |accessdate= (help)CS1-одржување: ref=harv (link)
  • Марковић, Светислав; Остојић, Милоје; Поповић, Илија (2015). Голијска језера Дар природе на крову западне Србије (PDF). Ивањица: Туристичка организација Општине Ивањица. ISBN 978-86-908955-6-4. Архивирано од изворникот (PDF) на 7. 1. 2018. Посетено на 11. 3. 2018. Проверете ги датумските вредности во: |accessdate=, |archive-date= (help)CS1-одржување: ref=harv (link)
  • Никић, Љубомир; Жујовић, Гордана; Радојчић-Костић, Гордана (2007). Стипчевић, Никша (уред.). „Грађа за биографски речник чланова друштва Српске словесности, Српског ученог друштва и Српске краљевске академије 1841–1947“ (PDF). САНУ Посебна издања. Београд: САНУ. 24. ISSN 0561-743X. Архивирано од изворникот (PDF) на 5. 3. 2016. Посетено на 11. 3. 2018. Проверете ги датумските вредности во: |accessdate=, |archive-date= (help)CS1-одржување: ref=harv (link)
  • Петровић, Бојан (2011). Радојевић, Душан (уред.). „Великани науке (2)“. Симбиоза онлајн. Београд: Студентски парламент Биолошког факултета, Универзитет у Београду. 11. ISSN 2334-8739.CS1-одржување: ref=harv (link)
  • Асановић, Весна; Поповић, Оливера (12. 9. 2010). „Записи о биљу“. Стаклено Звоно. Крагујевац: Удружење грађана „Стаклено звоно”. 12. Посетено на 11. 3. 2018. Проверете ги датумските вредности во: |accessdate=, |date= (help)CS1-одржување: ref=harv (link)
  • Поповић, Д (1925). Станојевић, Станоје (уред.). Народна енциклопедија српско-хрватско-словеначка (књига 2 И-М). Загреб: Библиографски завод д. д.CS1-одржување: ref=harv (link)
  • Протић, Емилијан (2011). Попов, Чедомир (уред.). Српски биографски речник (5, Кв-Мао). Нови Сад. ISBN 978-86-7946-085-1.CS1-одржување: ref=harv (link)
  • Сарић, Милоје (1997). Сарић, Милоје (уред.). Живот и дело српских научника - Недељко Кошанин (1874—1934) (PDF). Београд: САНУ. ISBN 978-86-7025-256-1. Архивирано од изворникот (PDF) на 20. 2. 2015. Посетено на 11. 3. 2018. Проверете ги датумските вредности во: |accessdate=, |archive-date= (help)CS1-одржување: ref=harv (link)
  • Миленовић, Миомир; Тановић, Јован, уред. (23. 3. 1934). „Др Недељко Кошанин професор Београдског универзитета“. Политика. Београд. 9287. Посетено на 12. 3. 2018. Проверете ги датумските вредности во: |accessdate=, |date= (help)[мртва врска]
  • Миленовић, Миомир; Тановић, Јован, уред. (27. 3. 1934). „Сахрана др Недељка Кошанина члана Академије и професора Универзитета“. Политика. Београд. 9291. Посетено на 12. 3. 2018. Проверете ги датумските вредности во: |accessdate=, |date= (help)[мртва врска]
  • Краков, Стаислав, уред. (27. 3. 1934). „Сахрана др Недељка Кошанина“. Време. Београд. 4390. Посетено на 12. 3. 2018. Проверете ги датумските вредности во: |accessdate=, |date= (help)

Надворешни врски уреди

Преземено од „https://mk.wikipedia.org/w/index.php?title=Недељко_Кошанин&oldid=5083100“