Википедија

Науката и технологијата во Бугарија

Науката и технологијата во Бугарија се спроведуваат во различни институции, во голема мера доминирани од Бугарската академија на науките (БАН) и неколку универзитети.

Купола на 2-метарскиот телескоп RCC во Роженската опсерваторија, најголемиот оптички телескоп на Балканот

Преглед

уреди

Трошењето за истражување и развој во земјата е на ниско ниво, кое изнесува 0,78% од БДП, [1] и најголемиот дел од јавното финансирање за истражување и развој оди на Бугарската академија на науките (БАН).[2] Приватните бизниси сочинувале повеќе од 73% од расходите за истражување и развој и вработувале 42% од 22.000 бугарски истражувачи во 2015 година.[3] Истата година, Бугарија била рангирана на 39-тото место од 50 земји во Индексот на иновации на Блумберг, со највисок резултат во образованието (24-то) и најнизок во производството со додадена вредност (48-мо).[4] До 2020 година Бугарија била рангирана на 42 место, но со зголемување на производството со додадена вредност на 33 место.[5] Бугарија била рангирана на 38-то место во глобалниот индекс на иновации во 2023 година.[6]

Хроничната недоволна инвестиција на владата во истражување од 1990 година принудила многу професионалци во науката и инженерството да ја напуштат земјата.[7] И покрај недостатокот на финансии, истражувањата во хемијата, материјалите науката и физиката остануваат силни компоненти.

Високите нивоа на женско учество во науката и инженерството, наследство од социјалистичкиот период, се карактеристични за сите полиња на истражување.[8]

Области на истражување

уреди

ИКТ

уреди

3 % од економското производство се генерира од секторот за информатички и комуникациски технологии (ИКТ) каде се вработени 40.000 [9] до 51.000 софтверски инженери.[10] Повеќе од една четвртина од бугарските специјалисти за ИКТ се жени, што е најголем процент на жени во ИКТ во која било земја на Европската Унија.[11] Компјутерската наука се базира на темелите поставени во социјалистичкиот период, кога земјата била позната како „Комунистичка Силициумска Долина“ поради нејзината клучна улога во производството на компјутерска технологија COMECON.[12] Компјутерите „Правец“ биле главната серија на масовни компјутери дизајнирани и произведени во Бугарија во тоа време.

Бугарија е исто така регионален лидер во суперсметачите. Институтот за компјутерски и комуникациски системи при БАС управува со Авитохол, најмоќниот суперкомпјутер во Југоисточна Европа. Четири помали суперкомпјутерски кластери кои не претставуваат вистински суперкомпјутери работат во Софија: неименувана машина на БАС, PHYSON на Факултетот за физика на Софискиот Универзитет, Мадара на Институтот за органска хемија во БАН и Нестум во Софискиот технички парк. IBM Blue Gene /P во Националниот центар за суперкомпјутерски апликации престанал со работа во 2015 година.[13] Нов суперкомпјутер, Discoverer, бил инсталиран во 2021 година и се нашол на 91-то место во TOP500 во 2021 година.[14]

Физика

уреди

Иван Странски (1897-1979) ја развил молекуларно-кинетичката теорија за формирање на кристали и раст на кристалите. Резултатите од неговата работа на кристалната структура и однесување имаат широка примена во областа на физичката хемија, металургијата и рударството. Георги Наџаков бил меѓу најдобрите бугарски физичари и станал познат по неговите експерименти за фотоелектричниот ефект и најзначајно, откривањето на фотоелектрети . Откритијата на Наџаков денес се широко користени во машините за фотокопирање.

Бугарија е активна членка на ЦЕРН и има придонесено во нејзините активности со речиси 200 научници од нејзиното пристапување во 1999 година [15][16] Бугарските научници исто така учествувале во експериментот L3 на големиот електронско-позитрон колајдер во 1980-тите.[17]

Медицина

уреди

Домашната фармацевтска индустрија брзо се зголемила откако кон крајот на 1940-тите била спроведена планирана економија во советски стил. Цитизин, средство за откажување од пушење и галантамин, лек синтетизиран од Димитар Пасков и кој се користи за лекување на когнитивно оштетување кај Алцхајмерова болест, се некои од лековите развиени од страна на бугарските истражувачи.[18][19] Генеричките лекови го формираат столбот на индустријата, иако иновативните лекови сочинуваат 75% од пазарот во однос на вредноста. Постои добро развиена база за истражување на лекови во болниците, заедно со високо квалификувани истражувачи и производство на лекови според стандардите на Европската Унија, но слабото финансирање и ограниченото искуство во клиничките испитувања во раните фази претставуваат слабост.[20] Софарма АД е лидер во фармацевтското истражување од 1950-тите.

Универзитетската болница д-р Георги Странски во Плевен станала првата болница што го имплементирала хируршкиот систем Да Винчи во земјата и работи со два системи.[21] Две други болници во Софија, Градската клиника „Аџибадем“, болницата Токуда и Доверие, работат по еден систем Да Винчи.[22] Вкупниот број на системи во Бугарија бил 8 во 2021 година.[23]

Нуклеарна енергија

уреди

Бугарија почнала да ја проучува нуклеарната енергија за производство на електрична енергија уште во 1956 година [24]. Десет години подоцна, во 1966 година, бил постигнат договор со Советскиот Сојуз за почеток на изградба на нуклеарни реактори од индустриски размери. Денес, повеќе од една третина (34,8%) од електричната енергија во националната мрежа се произведува од нуклеарните реактори во нуклеарната централа „Козлодуј“. Комерцијалното производство на енергија од неговите два VVER-1000 единици е поддржано од разновиден истражувачки, образовен и инженерски капацитет распространет меѓу неколку институции. Софискиот Универзитет и Техничкиот универзитет во Софија обучуваат инженери на одделите за нуклеарно инженерство и топлинска и нуклеарна енергија, соодветно.[25][26]

Институтот за нуклеарни истражувања и нуклеарна енергија (ИНРНЕ) на Бугарската академија на науките е најмногу фокусиран на истражување и развој. Денес го гради најголемиот акцелератор на честички во Југоисточна Европа, циклотрон кој се очекува да произведе до 25.000 дози за радиотерапија откако ќе биде завршен. Опремата била испорачена во 2016 година, но допрва треба да се изгради нова зграда за центарот.[27] INRNE, исто така, поседува истражувачки реактор IRT-2000 кој ја постигнал првата критичност во 1961 година, но бил затворен во 1999 година и оттогаш чека реконструкција.[28]

До 1992 година, кога владата на Филип Димитров наредила прекин на ископувањето ураниум, Бугарија годишно вадела 645 тони ураниум и произведувала „жолт колач“. Материјалот бил испорачан на преработка во СССР, а потоа враќан во Бугарија како гориво за електраната Козлодуј.[29]

Вселенско истражување

уреди

Бугарија има направено голем број придонеси во истражувањето на вселената.[30] Тие вклучуваат два научни сателити, Бугарија 1300 и Бугарија 1300-II, повеќе од 200 носивост и 300 експерименти во орбитата на Земјата, како и двајца космонаути од 1971 година.[30] Бугарија станала првата земја што одгледувала пченица и зеленчук во вселената со своите оранжерии „Свет“ на вселенската станица Мир.[31][32] Таа била вклучена во развојот на опсерваторијата за гама-зраци Гранат [33] и програмата Вега, особено во моделирање на траектории и алгоритми за водење за двете сонди „Вега“. Суперкомпјутерот развиен од ИЗОТ за мисијата подоцна бил користен од Советскиот Сојуз за симулации на нуклеарна фузија.[34][35]

Во истражувањето на Марс се користени бугарски инструменти, вклучувајќи го и спектрометарот VSK кој ги направил првите висококвалитетни спектроскопски снимки на марсовската месечина Фобос со сондата Фобос 2. Космичкото зрачење на пат до и околу планетата е мапирано со дозиметри Liulin-ML на ExoMars TGO.[36] РАДОМ-7, инструмент од класата Лиулин, е поставен на лунарната сонда Чандрајан-1, додека други верзии на Лиулин работат на Меѓународната вселенска станица.[37][38] Првиот бугарски геостационарен комуникациски сателит — BulgariaSat-1 — бил лансиран од SpaceX во јуни 2017 година [39] Endurosat One станал првиот бугарски CubeSat кој бил вметнат во орбитата во јули 2018 година.

Роженската опсерваторија, најголемата во Југоисточна Европа, опсерваторијата Белоградчик и Опсерваторијата на Универзитетот Шумен [40] се главните астрономски опсерватории во Бугарија. Неколку помали „јавни опсерватории“ со планетарии, фокусирани на едукативни и теренски активности, се наоѓаат во различни градови низ земјата. Астрономот Георги Мандушев го предводел тимот на научници, кој го открил ТРЕС-4б .[41][42]

Авијација

уреди

Аеродромот во Софија е домаќин на еден од 12-те капацитети за одржување и поправка на авиони на Lufthansa Technik во Европа. Значително проширување во вредност од 42 милиони долари било завршено во 2017 година, проширувајќи го персоналот на 1.300 инженери и механичари, додавајќи нова повеќенаменска зграда, хангар и работилници и зголемување на капацитетот на осум производни и сервисни линии.[43] Објектот опслужува главно авиони од серијата Ербас А320, Боинг 737 и Ембраер.[44] Неколку компании како Niki Rotor Aviation и Airplanes DAR формираат мала производствена индустрија, произведувајќи ултралесни авиони во ограничен број.

Асен Јорданов (1896–1967), основачот на аеронаутичкото инженерство во Бугарија, работел како авијатичар, инженер и пронаоѓач; придонел и за развојот на воздухопловството во САД. Тој одиграл значајна улога во развојот на американските авиони (најчесто авиони со бомбардери и носачи) и учествувал во многу други проекти. Јорданов го создал првиот бугарски авион „ Диплан Јорданов-1 “ во 1915 година. Капетанот Симеон Петров од бугарските воздухопловни сили ја измислил првата наменска бомба воздух-земја во светот, која вклучувала иновации како што се аеродинамички стабилизирачки х-опаш и ударен детонатор. До денес, најголемиот број на авионски бомби во светот го следат дизајнот на Петров од 1912 година. Бугарските воздухопловни сили го распоредиле оригиналниот прототип, со што станале првата воена сила во светот која извршила тактичко бомбардирање на авиони за време на војна од целосен обем (во 1912 година).[45]

Истражување на Антарктикот

уреди

Од 1980-тите, Бугарија одржува активна програма за истражување на регионот на Антарктикот. По неуспешниот обид за слетување во Кејп Восток на северозападниот крај на островот Александар, две монтажни колиби биле собрани на островот Ливингстон помеѓу 26 и 29 април 1988 година од четиричлена бугарска партија поддржана логистички од советскиот истражувачки брод Михаил Сомов. Објектите подоцна биле обновени и инаугурирани како постојана база на 11 декември 1993 година. Помеѓу 1996 и 1998 година и потоа била спроведена програма за проширување на Св. Климент Охридски, вклучувајќи изградба на нова повеќенаменска зграда.

Некои од експедициите резултирале со објавување во 2009 година на сеопфатна топографска карта, вклучувајќи ги островите Гринич, Сноу, Роберт и Смит.

Наводи

уреди
  1. ↑ NSI Brochure 2018.
  2. ↑ „EU Presidency Puts Lagging Bulgarian Science in the Spotlight“. Novinite. 22 March 2018. Посетено на 14 July 2018.
  3. ↑ „R&D Spending in Bulgaria Up in 2015, Mostly Driven by Businesses“. Novinite. 31 October 2016. Посетено на 14 July 2018.
  4. ↑ „The 2015 Bloomberg Innovation Index“. Bloomberg. Посетено на 14 July 2018.
  5. ↑ „Bloomberg Innovation Index 2020“. www.bloomberg.com. Посетено на 2020-08-11.
  6. ↑ WIPO. „Global Innovation Index 2023, 15th Edition“. www.wipo.int (англиски). Посетено на 2023-10-28.
  7. ↑ Shopov, V. (2007). „The impact of the European scientific area on the 'Brain leaking' problem in the Balkan countries“. Nauka (1/2007).
  8. ↑ Hope, Kerin (9 March 2018). „Bulgaria builds on legacy of female engineering elite“. The Financial Times. Посетено на 15 July 2018.
  9. ↑ Hope, Kerin (17 October 2016). „Bulgaria strives to become tech capital of the Balkans“. The Financial Times. Посетено на 15 July 2018.
  10. ↑ „Bulgaria's ICT Sector Turnover Trebled over Last Seven Years – Deputy Economy Minister“. Bulgarian Telegraph Agency. 12 March 2018. Посетено на 15 July 2018.
  11. ↑ „Girls and women under-represented in ICT“. Eurostat. 25 April 2018. Посетено на 15 July 2018.
  12. ↑ McMullin, David (2 October 2003). „The Great Bulgarian BrainDrain“. Delft Technical University. Посетено на 15 July 2018.
  13. ↑ Zapryanov, Yoan (22 June 2018). „Малката изчислителна армия на България“ [Bulgaria's small computing army] (бугарски). Kapital Daily. Посетено на 15 July 2018.
  14. ↑ „Consortium Petascale Supercomputer Bulgaria“. TOP500.
  15. ↑ „Bulgaria is CERN's 20th Member State“. CERN press office. 18 June 1999. Посетено на 18 March 2013.
  16. ↑ „199 български учители посетили CERN“. BNews. 15 December 2012. Посетено на 18 March 2013.
  17. ↑ „International Relations - Bulgaria“. CERN. Посетено на 27 November 2018.
  18. ↑ Heinrich, M.; Teoh, H.L. (2004). „Galanthamine from snowdrop – the development of a modern drug against Alzheimer's disease from local Caucasian knowledge“. Journal of Ethnopharmacology. 92 (2–3): 147–162. doi:10.1016/j.jep.2004.02.012. PMID 15137996.
  19. ↑ Scott, LJ; Goa, KL (November 2000). „Galantamine: a review of its use in Alzheimer's disease“. Drugs. 60 (5): 1095–122. doi:10.2165/00003495-200060050-00008. PMID 11129124.
  20. ↑ „Bulgaria – Pharmaceuticals“. International Trade Administration. Архивирано од изворникот на 2019-09-13. Посетено на 25 November 2018.
  21. ↑ „Medical University in Pleven Implements 2-nd Da Vinci Robot“. Novinite. 29 April 2014. Посетено на 18 July 2018.
  22. ↑ „Hospitals argue how Da Vinci robots should be used“. Kapital Daily. 1 February 2018. Посетено на 18 July 2018.
  23. ↑ „Робот DaVinci вече в УМБАЛ "Софиямед"“. 24 chasa. 9 November 2021. Посетено на 9 November 2021.
  24. ↑ „Nuclear Power in Bulgaria“. World-nuclear.org. Посетено на 25 November 2018.
  25. ↑ „About the Department“. Sofia University. Архивирано од изворникот на 2018-11-26. Посетено на 25 November 2018.
  26. ↑ „Thermal and Nuclear Power Department“. Technical University of Sofia. Посетено на 25 November 2018.
  27. ↑ „Bulgaria Receives Equipment to Build the Balkans' Biggest Particles Accelerator for Nuclear Medicine“. Bulgarian Telegraph Agency. 12 January 2016. Посетено на 25 November 2018.
  28. ↑ „Research Reactor“. Nuclear Oversight Agency. Архивирано од изворникот на 2018-11-26. Посетено на 26 November 2018.
  29. ↑ „Uranium production in Bulgaria“. Darik News. 20 November 2006. Посетено на 25 November 2018.
  30. ↑ 30,0 30,1 Burgess, Colin; Vis, Bert (2016). Interkosmos: The Eastern Bloc's Early Space Program. Springer. стр. 247–250. ISBN 978-3-319-24161-6.
  31. ↑ „Cosmonauts Eager, Hopeful for Reboot of Bulgaria's Space Program“. Novinite. 17 April 2011. Посетено на 15 July 2018.
  32. ↑ Ivanova, Tanya (1998). „Six-month space greenhouse experiments—a step to creation of future biological life support systems“. Acta Astronautica. 42 (1–8): 11–23. Bibcode:1998AcAau..42...11I. doi:10.1016/S0094-5765(98)00102-7. PMID 11541596.
  33. ↑ Harland, David M.; Ulivi, Paolo (2009). Robotic Exploration of the Solar System: Part 2: Hiatus and Renewal, 1983–1996. Springer. стр. 155. ISBN 978-0-387-78904-0.
  34. ↑ Dimitrova, Milena (2008). Златните десятилетия на българската електроника [The Golden Decades of Bulgarian Electronics]. Trud. стр. 257–258. ISBN 9789545288456.
  35. ↑ Badescu, Viorel; Zacny, Kris (2015). Inner Solar System: Prospective Energy and Material Resources. Springer. стр. 276. ISBN 978-3-319-19568-1. Посетено на 28 July 2018.
  36. ↑ Semkova, Jordanka; Dachev, Tsvetan (2015). „Radiation environment investigations during ExoMars missions to Mars – objectives, experiments and instrumentation“. Comptes Rendus de l'Académie Bulgare des Sciences. 47 (25): 485–496. ISSN 1310-1331. Посетено на 6 August 2018.
  37. ↑ „Radiation Dose Monitor Experiment (RADOM)“. ISRO. Архивирано од изворникот на 19 January 2012. Посетено на 20 December 2011.
  38. ↑ Dachev, Yu.; Dimitrov, F.; Tomov, O.; Matviichuk; Spurny; Ploc (2011). „Liulin-type spectrometry-dosimetry instruments“. Radiation Protection Dosimetry. 144 (1–4): 675–679. doi:10.1093/rpd/ncq506. ISSN 1742-3406. PMID 21177270.
  39. ↑ „BulgariaSat-1 Mission“. SpaceX. Архивирано од изворникот на 2019-11-17. Посетено на 15 July 2018.
  40. ↑ „New summer centre with astronomical observatory unveiled at Shumen Plateau“. Darik News. 29 October 2015. Посетено на 27 November 2018.
  41. ↑ Mandushev, Georgi; и др. (2007). „TrES-4: A Transiting Hot Jupiter of Very Low Density“. The Astrophysical Journal Letters. 667 (2): L195–L198. arXiv:0708.0834. Bibcode:2007ApJ...667L.195M. doi:10.1086/522115.
  42. ↑ Daemgen; Hormuth, F.; Brandner, W.; Bergfors, C.; Janson, M.; Hippler, S.; Henning, T.; и др. (2009). „Binarity of transit host stars - Implications for planetary parameters“ (PDF). Astronomy and Astrophysics. 498 (2): 567–574. arXiv:0902.2179. Bibcode:2009A&A...498..567D. doi:10.1051/0004-6361/200810988.
  43. ↑ „Lufthansa Technik Now Operates Eight Production Lines in Bulgaria“. Investor. 23 November 2018. Посетено на 27 November 2018.
  44. ↑ „Bulgaria: Lufthansa Technik announces large expansion in Sofia“. The Sofia Globe. 27 October 2017. Архивирано од изворникот на 2018-11-28. Посетено на 27 November 2018.
  45. ↑ „A Brief History of Air Force Scientific and Technical Intelligence“. airforcehistory.hq.af.mil. 30 December 2008. Архивирано од изворникот на 30 December 2008. Посетено на 18 October 2017.
Преземено од „https://mk.wikipedia.org/w/index.php?title=Науката_и_технологијата_во_Бугарија&oldid=5262486“