Долен Милановац
Долен Милановац (до 19 век наречен Пореч) е град во Србија, во општина Мајданпек, во областа на Бор. Ова место е на самиот брег на Дунав, во непосредна близина на многу важниот археолошки локалитет Лепенски Вир, кој е и центар на Националниот парк Ѓердап. Според пописот од 2011 година, имало 2.410 жители.
Географија и клима уреди
На десниот брег на Дунав, во клисурата Ѓердап, во центарот на Национален парк Ѓердап, Долен Милановац се наоѓа на надморска височина од 75 метри. На оддалеченост од околу 22 километри се наоѓа најблискиот град Мајданпек, кој е и седиште на истоимената општина. Според начинот на настанување и изглед, клисурата Ѓердап е композитна составена е од четири стеснувачки - клисури и три продолжетоци - долини, а се состои од: Оршавска котлина и Шипска клисура. Во овој дел од својот тек Дунав прави голем „лакт“ во чиј врв се наоѓа Долномилановачката долина долга 19 километри. Во овој дел Дунав е широк околу 1800 м, стабилно ниво на вода и мирна област (без вирови), така што има одлични можности за оние кои сакаат возење со брод или уживаат во спортови на вода. Во Долномилановачката долина на Ѓердапско езеро, низводно од самиот град, се наоѓа голема притока Поречка Река, на чие устие, поради зголемувањето на нивото на водата, се создал простран и длабок залив.
Од устието на Поречка река, Дунав тече осум километри праволиниски кон североисток и во овој дел е широк 600-800 метри. Во тој дел забележливи се сртовите на Карпатите во Романија, како и познатата планина Мироч, на десниот брег во Србија. Оттаму, низводно е превојот Казан, кој е дел од клисурата Долни Ѓердап, отелотворен во масивите Голем Чакор (на левиот брег) и Голем Штрбац. (на десниот брег). (Види: туристичка карта на општина Мајданпек Архивирано на 26 јуни 2021 г. ) Југозападно од Долни Милановац и долината се наоѓа планината Лисковац (Голем Лисковац 803 м), на исток е реката Пореч и над неа планината Голем Гребен, на југ е Шашка реката и над неа планината Мал Крш (929 м), на запад се Мајданпек, Северни Кучај и Шомрда. Планината Мироч (Голем Штрбац 768 м) се протега од Долни Милановац до Текија. Од планината Голем Гребен се дели со реката Вратно. На планината Мироч, недалеку од Милановац, се наоѓа селото Мироч, кое е во многу убава етноамбиентална целина. Таму се наоѓа пештерата Градашица со голем број на длабнатини и заливи, јами и бездни. Посебна атракција е Геруталис - остаток од монументална римска тврдина. На шест километри од Долен Милановац се наоѓа етнокомплексот Капетан Мишин брег. Се наоѓа на рид со најубав поглед на зајдисонцето во Ѓердап, Србија и на Балканот.
Историја уреди
Нагоре од Долен Милановац кај селото Бољетин, на терасата на Дунав во рамките на заштитениот Национален парк Ѓердап, се наоѓа археолошкиот локалитет Лепенски Вир.[2][3] Неолитската населба е стара околу 8.500 години и поминала низ четири фази на развој. Населбата е најстарото сведоштво за животот на праисториската заедница на рибари и ловци покрај Дунав, а била напуштена пред 4.500 години. n. д. Врз основа на остатоците е забележано дека првобитната заедница била ловечко-собирна заедница, по што се развила во заедница на земјоделски сточари. Археолозите пронашле остатоци од куќи со трапезоидна основа и камено огниште, како и 54 камени скулптури, кои ги претставувале нивните божества. Жителите на Лепенски Вир ги скротиле животните, ги научиле да ја обработуваат земјата, по што се преселиле во области кои имаат подобри можности за земјоделство. Недалеку од Мајданпек и Долен Милановац во близина на село Рудник од раниот енеолит „Рудна Глава“ (5.000. година п.н.е.) кој е археометалуршки локалитет каде се пронајдени остатоци од печка и работилница за преработка на бакар, што го прави еден од најстарите праисториски рудници за метал му припаѓа на преодниот период од камено доба во метално доба.[4][5][6]
Индоевропејците се доселиле во овие краишта и на Балканот во II милениум п.н.е. Во тој ран период, од 13 до 12 век п.н.е.најпрвин се издвојувале античките Грци, кога Аргонаутите тргнале во потрага по златното руно. Името, блиската река Пек, е поврзано со присуството на античките Грци, кои имаат грчко потекло, а доаѓа од формата пекос со значење „овчо руно“, кое овие древни народи го положиле во коритото на реката за да го измијат златото.[7] Најстарото име на Дунав е поврзано со тој период, старогрчкиот хидроним Истар, со кој Аргонаутите пловеле во потрага по златното руно. За тие ранодревногрчки истражувачи Истра значела исклучиво долниот тек на Дунав, кој според нив завршувал кај Железната порта, односно Ѓердапската клисура. Во своето дело „Теогонија“, Хесиод ја споменува Истра како една од четирите најголеми реки во светот (тогаш познат свет). Основачот на историската наука, Херодот, ја нарекува реката Истар „северен Нил“, односно верувале дека Истра е северниот пандан на големата египетска река. Според античките писатели, областа помеѓу Велика Морава и Дунав била ретко населена во предримско време. Забележано е дека во тоа време овие области биле населени со Тракијци, меѓу кои најмногу се истакнувало Трибали племето. Потоа, овие области во 4. век п.н.е биле населени со Келти кои играле важна улога како на ова така и на многу поширокото подрачје. Самото потеклото на денешното име на реката Дунав потекнува од келтскиот јазик. Келтскиот збор е поврзан со имињата за реката, односно „голема вода“ во некои други јазици, како што е австрискиот ден или осетискиот дон, од каде што потекнува и името на руската река Дон.
Во 17 век местото првпат се споменува како Бања, а како рибарско село се наоѓало во близина на устието на реката Порече во Дунав. Центарот на Поречието, населбата Бању, го уништуваат Турците. Бурните времиња, стравот од турската војска, го принудиле населението на 1690 година на дунавскиот остров Пореч изградиле нова населба и именувана по островот. Поради честите поплави по наредба на кнезот Милош Обреновиќ од 1830 г. Пореч бил преместен од долниот остров на горниот десен брег на Дунав за да се заштити од пролетните поплави. Покрај тоа, тој го променил своето име во Милановац. Името го добил по најстариот син на Милош, престолонаследникот Милан. Таа била една од првите населби што била изградена според зонскиот план што го смислил војводата од Порече Стефан Стефановиќ Тенка. Три децении подоцна, во 1859 година, кога се формирал Горен Милановац под планината Рудник, овој на Дунав ја добил одредницата Долен. Во првата половина на 19 век, градот имал над 150 куќи, главна улица, црква, казнено-поправен дом, царина, училиште и бордел и огромно пристаниште, а неговите жители биле познати трговци и одлични кормилари. Во тоа време, најпознати жители на местото биле Стефан Стефановиќ Тенка и Миша Анастасијевиќ.
Капетан Миша (1803—1885), претседател на Собранието на Кнежевството Србија, филантроп, продавач на сол и еден од најбогатите луѓе од тоа време, кој животот го поминал во Белград и Букурешт.[8] Капетан Миша изградил нова православна црква во Милановац (Милошевац) и гроб со спомен-камен до храмот.[9] Ја погребал својата маќеа Миља (која ја сакал исто како мајка му), кога таа починала во 1837 година. Во времето кога Миша го купил материјалот за изградба на голема куќа во Милановац во 1845 година, имало проблем со изградба на нова црква. Неговите поречани имале изградено дрвена црква, а за другата - нова, наместо цврст материјал, немале доволно средства. Анастасијевиќ понудил материјал подготвен за изградба на неговата куќа (од кој се откажал) за изградба на храмот, а понудил и заем од 1000 талери. Кога црквата завршила, тој им го простил целиот долг, па дури и набавил ѕвонче за училиштето.[10]
Стефан Стефановиќ Тенка (1797-1865), војвода од Порече, министер за образование и карантински надзорник, по Уставот од 1838 година, министер за правда и образование, во егзил воКонстантинопол од 1840 до 1842 година, од 1848 година до 1857 година Претседател на Државниот совет (Владата).
Градот бил погоден од голема поплава во февруари 1940 година.[11][12]
До 1965 година оваа населба била седиште на општината Долен Милановац, која ја сочинувале населбите: Бољетин, Долен Милановац, Голубиње, Клокочевац, Мироч, Мосна и Тополница. Во општината влегувала и тогашната самостојна населба Штрбац, која денес е составен дел на населбата Голубиње. По укинувањето на општината, подрачјето на поранешната општина станало дел од општината Мајданпек.
Поради изградбата на ХЕ Ѓердап, Долен Милановац е преместен во 1971 година.[13]
Долен Милановац порано се викал Пореч, новото име го добил по кнезот Милан Обреновиќ, рано починатиот син на принцот Милош.
Демографски податоци уреди
Во Долен Милановац живеат 2477 возрасни лица, а просечната возраст на населението е 38,7 години (37,6 за мажи и 39,6 за жени). Во населбата има 1166 домаќинства, а просечниот број на членови по домаќинство е 2,69.
Оваа населба е претежно населена со Срби (според пописот од 2002 години).
Познати луѓе уреди
- Старина Новак, српски хајдук од 16 век. век, се борел во служба на влашкиот кнез Михајло Храбриот.
- Стефан Стефановиќ Тенка, српски политичар и поречки принц од 19 век. век, го ослободи Неготин од Турците.
- Данило Стефановиќ, српски политичар и премиер на Кнежевството Србија.
- Миша Анастасијевиќ, српски титулар мајор, трговец и филантроп од 19 век.
Спорт уреди
Галерија уреди
Наводи уреди
- ↑ „Предлог плана управљања подручја Националног парка Ђердап (2011-2020)“ (PDF). Архивирано од изворникот (PDF) на 11. 02. 2014. Посетено на 11. 01. 2015. Проверете ги датумските вредности во:
|accessdate=, |archive-date=(help) - ↑ „Музеј Лепенски Вир“. Архивирано од изворникот на 6. 1. 2015. Посетено на 11. 1. 2015.. Проверете ги датумските вредности во:
|accessdate=, |archive-date=(help) - ↑ „Лепенски Вир - Национални парк Ђердап“. Архивирано од изворникот на 10. 11. 2014. Посетено на 11. 1. 2015.. Проверете ги датумските вредности во:
|accessdate=, |archive-date=(help) - ↑ У Србији вађена прва руда на свету, Вечерње новости, Борис Субашић, новембра 2014.
- ↑ Енциклопедија за радознале, РТС, 2011
- ↑ „Споменици културе“. Архивирано од изворникот на 01. 01. 2015. Посетено на 11. 01. 2015.. Проверете ги датумските вредности во:
|accessdate=, |archive-date=(help) - ↑ П. Ес Дурлић, Мајданпечка црква
- ↑ „Капетан Мишино здање“, Завод за заштиту споменика културе града Београда, Биљана Мишић, Београд, 2008. године.
- ↑ "Време", Београд 1930.
- ↑ "Гласник Српског ученог друштва", Београд 71/1890.
- ↑ "Политика", 16. феб. 1940
- ↑ "Политика", 21. феб. 1940
- ↑ Спасите Доњи Милановац („Политика”, 15. јун 2021)
Надворешни врски уреди
- Карти, аеродроми и локација на временската ситуација ()
- Сателитска карта на Google ()
- Карта на населбата на карта ()
- Паркови за природа и луѓе: Џердап, прва приказна на РТС Образовно-научна програма - Официјален канал
- Паркови за природа и луѓе: Џердап, уште една приказна на РТС Наставно-научна програма - Официјален канал
- Мегдани аласа и риба грдосија (Политика, Мирослав Стефановиќ, 26.04.2018). )