Википедија

Турско-ерменска војна

Турско-ерменска војна, позната во Турција како Источна операција [10]</ref> или Источен фронт (турски: Doğu Cephesi) — дел од Турската војна за независност и се однесува на конфликт кој се случил во есента 1920 година помеѓу Ерменија и турските националисти, по потпишувањето на договорот од Севр. По првичната ерменска окупација на она што денес е Источна Турција, армијата на Турското национално движење на чело со Ќазим Карабеќир ги вратил териториите освоени од ерменските сили и продолжил понатаму, нанесувајќи и пораз на Ерменија. Освен тоа, турските сили ги вратила и териториите кои Отоманското Царство ги изгубила по војните со Руското Царство во 1855 и 1878 година[1].

Турско-ерменска војна
Дел од Турска војна за независност, Ерменски геноцид, Последици од Првата светска војна

Ерменски цивили бегаат од Карс по неговото освојување од страна на турските сили.
Датум 24 септември – 18 ноември 1920[1]
Место Јужен Кавказ
Исход Турска победа
Завојувани страни
Турција Демократска Република Ерменија Ерменија
Команданти и водачи
Ќазим Карабеќир
Халит Карсијалан
Рушту-паша
Осман Нури Коптагел
Џавит Ердел
Ќазим Орбај 		Демократска Република Ерменија Драстамат Канајан
Демократска Република Ерменија Хамо Оганџанјан
Демократска Република Ерменија Рубен Тер-Минасијан
Демократска Република Ерменија Кристофор Араратов
Сила
50,000[2][3]
–60,000[4][5] 		Демократска Република Ерменија 20,000[6]
Жртви и загуби
Демократска Република Ерменија 60,000–98,000[7] or 198,000–250,000[7][8][9] убиени еременски цивили

По турската воена победа следувала и окупација од Советска Русија на Ерменија. Договорот од Москва (март 1921 година) меѓу Советска Русија и Големото национално собрание на Турција и поврзаниот Договор од Карс (октомври 1921) ги потврдиле територијалните придобивки што ги направил Карабеќир и ја воспоставил модерната турско-ерменска граница.

Ерменија имала територијални спорови со Отоманското Царство. Османлиите се обиделе да ги придвижат Ерменците за време на Ерменскиот геноцид и го окупирале Јужнен Кавказ во текот на летото 1918 година. Ерменија се спротивставувала додека сојузничките сили не ја освоиле Првата светска војна. Османлиите ги поставиле своите војници по должината на нивните територијални придобивки до пролетта 1919 година.

Заднина

уреди

По падот на Руското Царство во пресрет на револуцијата од февруари 1917 година и на Закавкаската федерација во мај 1918 година, Ерменците од Јужен Кавказ ја прогласија својата независност и формално ја формирале Првата Ерменска Република[11]. Во своите две години од своето постоење, малата република, со главен град во Ереван, била опфатена со бројни проблеми, почнувајќи од жестоки територијални спорови со своите соседи и ужасна бегалска криза[12].

Најзагрозувачки проблем во Ерменија бил неговиот спор со својот сосед на запад, Отоманското Царство. Отоманците убиле околу 1,5 милиони Ерменци за време на Ерменскиот геноцид. Иако армиите на Отоманското Царство на крајот го окупирале Јужен Кавказ во летото 1918 и биле подготвени да ја уништат републиката, Ерменија се спротивставувала до крајот на октомври, кога Отоманското Царство капитулирало прец сојузничките сили. Иако Отоманското Царство било делумно окупирано од сојузниците по крајот на Првата светска војна, тие не ги повлекле своите сили од предвоената руско-турска граница до февруари 1919 година и одржувале многу трупи мобилизирани по оваа граница[13].

Болшевички и турски националистички движења

уреди

За време на Првата светска војна и во мировните преговори што следеле во Париз, Сојузниците ветиле дека ќе ги казнат Турците и ќе ги наградат на некои, ако не и на сите, со источните провинции на царството кои требало да се соединат кон зародишната ерменска република[14]. Но, Сојузниците биле повеќе загрижени за склучување на мировните договори со Германија и другите европски членови на Централните сили. Во врска со прашањата поврзани со Блискиот Исток, главните сили, Велика Британија, Франција, Италија и Соединетите Американски Држави, имале спротивставени интереси во сферите на влијание што тие требало да ги преземат. Додека имало внатрешни несогласувања меѓу Сојузниците, а Соединетите Американски Држави не сакале да прифатат мандат за Ерменија, незадоволните елементи во Отоманско Царство во 1920 година започнале да ги деактивираат одлуките на отоманската влада во Цариград , ги здружиле своите сили и формирале Турско Национално Движење, под раководство на Мустафа Кемал Паша[15]. Турските националисти сметале дека секоја поделба на поранешните османлиски земји (и последователна распределба на нетурските власти) е неприфатлива. Нивната потврдена цел била „да се гарантира сигурноста и единството на земјата“[16]. Болшевиците биле сочувствувани со Турското движење поради нивното заедничко противење на „западниот империјализам“, како што го нарекувале тие[17].

Во својата порака до Владимир Ленин, водачот на Болшевиците, датирана на 26 април 1920 година, Кемал ветил дека ќе ги координира своите воени операции со болшевичката „борба против империјалистичките влади“ и побарал пет милиони лири во злато, како и вооружување „како прва помош“ на неговите сили[18]. Во 1920 година, владата на Ленин ги снабдила Кемалистите со 6.000 пушки, повеќе од пет милиони пушки и 17.600 проектили, како и 200.6 кг златни плочки. Во следните две години износот на помошта се зголемила[19]. Во преговорите на Договорот од Москва (1921), Болшевиците побарале Турците да ги отстапат Батуми и Нахичеван и повеќе права во идниот статус на теснецот[20]. И покрај отстапките направени од страна на Турците, финансиските и воените резерви биле бавни во доаѓањето[20]. По решавачката битка кај Сакарја (август-септември 1921), помошта започнала да доаѓа побрзо[20]. По многу одложувања, Ерменците добиле од Сојузниците во јули 1920 година околу 40.000 униформи и 25.000 пушки со големо количество муниција[21].

До август 1920 година Сојузниците го подготвиле мировното решение на Блискиот Исток, како форма на договорот од Севр. САД одбиле да го преземат ерменскиот мандат во мај истата година, но сојузниците ги делегирале на САД за да ги повлечат западните граници на републиката. САД доделиле четири од шесте источни провинции во Отоманското Царство, вклучувајќи и излез на Црно Море[22]. Договорот од Севр служел за да ги потврди сомневањата на Кемал за сојузничките планови за поделба на земјата. Според историчарот Ричард Г. Хованисијан, неговата одлука да нареди инвазија на Ерменија имала намера да им покаже на сојузниците дека „договорот нема да биде прифатен и дека нема да има мир додека Западот не е подготвен да понуди нови услови во согласност со принципите на Турскиот национален пакт“[23].

Активна фаза

уреди

Рани фази

уреди
 
Карта на војната
 
Територијата на Република Ерменија во 1920 година.

Според турски и советски извор, турските планови за враќање на поранешните османлиски земји на исток веќе биле воспоставени уште во јуни 1920 година.[24]. Користејќи ги турските извори, Билјал Шимуш во средината на јуни го идентификувал кога точно владата на Анкара започнала да се подготвува за кампања на исток[25]. Непријателствата први ги започнале силите на Кемалистите[26]. Ќазим Карабеќир бил назначен за команда на новоформираниот Источен фронт на 9 јуни 1920 год[27] и му бил доделен авторитет над теренската армија, над сите цивилни и воени претставници на Источниот фронт на 13 или 14 јуни[28]. Престрелките меѓу турските сили и ерменската војска на границата со Карс биле чести во текот на летото, иако целосните непријателства не се пробиле до септември. Убеден дека сојузниците нема да дојдат во одбрана на Ерменија и свесни дека водачите на АДР не успеале да ја признаат својата независност од страна на Советска Русија, Кемал дал наредбата на генералот Карабеќир да навлезе во Ерменија[29]. Во 2:30 часот наутро на 13 септември, пет баталјони од турскиот XV армиски корпус ја поминале турско-ерменската граница и ги изненадиле ретко распространетите и неподготвени ерменски војски кај Олти и Пенијак. Во зори, силите на Карабеќир го окупираа Пенијак, а Ерменците претрпеле најмалку 200 жртви и биле принудени да се повлечат кон исток кон Сарикамиш[30]. Бидејќи ниту сојузничките сили ниту Советска Русија не реагирале на турските операции, на 20 септември Кемал му дозволил на Карабеќир да продолжи натаму и да ги преземе Карс и Кагизман.

Во тоа време, XV Корпус на Карабеќир пораснал на четири дивизии. Во 3 часот изутрина на 28 септември, четирите оддели на XV армиски корпус нападнал кон Сарикамиш, создавајќи таква паника што ерменските жители го напуштиле градот до времето кога Турците влегле следниот ден[31]. Вооружените сили започнале да се подготвуваат за Карс, но нападот бил одложенен поради ерменскиот отпор. Во почетокот на октомври, ерменската влада се изјаснила дека сојузниците треба да интервенираат и да го спречат турскиот напредок, но без успех. Повеќето британски расположливи сили на Блискиот Исток биле концентрирани на кршењето на племенските востанија во Ирак, додека Франција и Италија, исто така, се бореле против турските револуционери во близина на Сирија и на Анталија.[32]. Соседната Грузија прогласила неутралност за време на конфликтот.

На 11 октомври, советскиот ополномоштеник Борис Легран пристигнал во Ереван со текст за преговори за нов советско-ерменски договор[33]. Договорот потпишан на 24 октомври обезбедил поддршка од Советскиот Сојуз[33]. Најважниот дел од овој договор се однесувал на Карс, за кој Ерменија се согласила да го отстапиref name="havan">Hovannisian. Republic of Armenia, Vol. IV, p. 259.</ref>. Турското национално движење не било задоволно од можниот договор меѓу Советите и Ерменија. Карабеќир бил информиран од Владата на Големото национално собрание во врска со договорот на Борис Легран и му било наредено да го реши проблемот со Карс. Истиот ден бил потпишан договорот помеѓу Ерменија и Советска Русија, а Карабеќир ги преместил своите сили кон Карс.

Окупирање на Карс

уреди

На 24 октомври, силите на Карабеќир започнале нов, масовен поход против Карс[32]. Ерменците го напуштиле градот, кој до 30 октомври се нашол под целосна турска окупација[34]. Турските сили продолжиле да напредуваат, а една недела по освојувањето на Карс, тие ја презеле контролата врз Александропол[1]. На 12 ноември, Турците го зазеле и стратешкото село Агин, североисточно од урнатините на поранешниот ерменски главен град Ани, планирајќи да се придвижат кон Ереван. На 13 ноември Грузија ја прекршила својата неутралност. Таа склучила договор со Ерменија за да го нападне спорниот регион Лори, кој бил основан како неутрална зона меѓу двата народа во почетокот на 1919 година[35].

Договор од Александропол

уреди
 
Статија од Њујорк тајмс, 10 декември 1920 година

Турците, со седиште во Александрополи, упатиле до Ерменците ултиматум кој биле принудени да ги прифатат. Ерменците на почетокот го отфрлиле ова барање, но кога силите на Карабеќир продолжиле да напредуваат, тие немале друг избор освен да капитулираат[32]. На 18 ноември 1920 година, тие склучиле договор за прекин на огнот[1]. За време на инвазијата, турската армија извршила масовни злосторства против ерменските цивили. Тие вклучувале масовни силувања и масакри со погубени десетици илјади цивили. Злосторствата се случиле во Карс и Александропол[7][8][9].

Со оглед на тоа што условите за пораз се преговарале меѓу Карабеќир и ерменскиот министер за надворешни работи, Александар Хатисјан, Јосиф Сталин, по команда на Владимир Ленин, наредил Григориј Орџоникиѕе да влезе во Ерменија од Азербејџан, со цел да се формира нова проболшевичка влада во земјата. На 29 ноември, советската единаесетта армија ја нападнала Ерменија во Каравансарај[32].

По заземањето на Ереван и Вагаршапат од страна на болшевичките сили на 2 декември 1920 година, ерменската влада го потпишала Договорот од Александропол на 3 декември 1920 година, иако повеќе не постоела како правно лице[1]. Договорот барал Ерменија да ги разоружа повеќето од своите воени сили и да ги отстапи сите османлиски територии што и биле доделени на Ерменија со Договорот од Севр. Ерменскиот парламент никогаш не го ратификувал договорот, бидејќи советската инвазија се одржала истовремено и комунистите ја презеле контролата над земјата.

Последици

уреди
 
Советско-турската граница е основана според Договорот од Карс.

Кон крајот на ноември 1920 година, во Ерменија имало комунистичко востание поддржано од Советскиот Сојуз. На 28 ноември 1920 година, обвинувајќи ја Ерменија за инвазиите на Шарур (20 ноември) и Карабах (21 ноември), 11-тата дивизија на Црвената армија под команда на Анатолиј Гекер ја преминала линијата за демаркација помеѓу Ерменија и Советски Азербејџан. Втората советско-ерменска војна траела една недела. Исцрпена од шестгодишните војни и конфликти, ерменската војска и население не можеле да бидат активни.

Кога Црвена Армија влегла во Ереван на 4 декември 1920 година, владата на Ерменската Република се предадала. На 5 декември, силите на Ерменскиот револуционерен комитет исто така влегле во градот. Советите ја презеле контролата и Ерменија престанала да постои како независна државаref name="Hewsen-237" />. Набргу потоа, комунистите ја прогласиле Ерменска Советска Социјалистичка Република.

Војната во Јужен Кавказ била решена во Договорот за пријателство помеѓу Големото национално собрание на Турција (ГНАТ) (кое ја прогласила Турската Република во 1923 година) и Советска Русија (РСФСР). Договорот од Москва, потпишан на 16 март 1921 година, бил потпишан со „Договорот за пријателство и братство“. Наследувачкиот договор од Карс, потпишан од претставниците на Азербејџанска Советска Социјалистичка Република, Ерменска Советска Социјалистичка Република, Грузиска Советска Социјалистичка Република, ја отстапил Аџарија на Советската Грузија во замена за територијата на Карс. Според договорите, под протекторат на Азербејџан била формирана автономна област Нахичеван.

Наводи

уреди
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Dr. Andrew Andersen, Ph.D., Atlas of Conflicts: Turkish-Armenian War
  2. ↑ Kadishev, A.B. (1960), Интервенция и гражданская война в Закавказье [Intervention and civil war in the South Caucasus], Moscow, стр. 324
  3. ↑ Andersen, Andrew. „TURKEY AFTER WORLD WAR I: LOSSES AND GAINS“. Centre for Military and Strategic Studies.
  4. ↑ Guaita, Giovanni (2001), 1700 Years of Faithfulness: History of Armenia and its Churches, Moscow: FAM, ISBN 5-89831-013-4
  5. ↑ On the right of self-determination of the Armenian people of Nagorno-Karabakh
  6. ↑ (француски) Ter Minassian, Anahide (1989). La république d'Arménie. 1918–1920 La mémoire du siècle. Brussels: éditions complexe, p. 220. ISBN 2-87027-280-4.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 Тие се според бројките што ги доставил претседателот на Советот на Народни комесари на Советска Ерменија, во телеграма што ја испратил до советскиот министер за надворешни работи Георгиј Чичерин во 1921 година. Неговите податоци биле поделени на следниов начин: од околу 60.000 Ерменци кои биле убиени од страна на турските војски, 30.000 биле мажи, 15.000 жени, 5.000 деца и 10.000 млади девојки. Од 38.000 кои биле повредени, 20.000 биле мажи, 10.000 жени, 5.000 млади девојки и 3.000 деца. Случаи на масовни силувања, убиства и насилство исто така биле пријавени против ерменското население во Карс и Александропол: види Вахак Н. Дадријан. (2003). Историја на ерменскиот геноцид: етнички конфликти од Балканот до Анадолија до Кавказ . Њујорк: Бергхан Книги,pp. 360–361. ISBN 1-57181-666-6.
  8. ↑ 8,0 8,1 Armenia: The Survival of a Nation, Christopher Walker, 1980.
  9. ↑ 9,0 9,1 Akçam, Taner (2007). A Shameful Act: The Armenian Genocide and the Question of Turkish Responsibility. стр. 327.
  10. ↑ „Ослободувањето на Сарикамиш и Карс беше дел од нашата Источна операција, и како што е познато, оваа операција беше против Ерменците“ - Д. Акбулат, ослободувањето на Сарикамиш и Карс според весникот Албајрак, Анкара 1994.
  11. ↑ For the period leading up to independence see Richard G. Hovannisian (1967). Armenia on the Road to Independence, 1918. Berkeley: University of California Press. ISBN 0-520-00574-0.
  12. ↑ The full history of the Armenian republic is covered by Richard G. Hovannisian, Republic of Armenia. 4 Vols. Berkeley: University of California Press, 1971–1996.
  13. ↑ Hovannisian, Richard G. (1971). The Republic of Armenia: The First Year, 1918–1919, Vol. I. Berkeley: University of California Press. стр. 416ff. ISBN 0-520-01984-9.
  14. ↑ Hovannisian, Richard G. "The Allies and Armenia, 1915–18." Journal of Contemporary History. Vol. 3, No. 1 (Jan., 1968), pp. 145–168.
  15. ↑ Hovannisian, Richard G. (1982). The Republic of Armenia, Vol. II: From Versailles to London, 1919–1920. Berkeley: University of California Press. стр. 20–39, 316–364, 404–530. ISBN 0-520-04186-0.
  16. ↑ Goal of the Turkish National Movement
  17. ↑ Hovannisian, Richard G. "Armenia and the Caucasus in the Genesis of the Soviet-Turkish Entente." International Journal of Middle East Studies, Vol. 4, No. 2 (April, 1973), pp. 129–147.
  18. ↑ (руски) Mezhdunarodnaya Zhizn, 1963, № 11, pp. 147–148. The first publication of Kemal's letter to Lenin, in excerpts, in Russian.
  19. ↑ (руски) Mezhdunarodnaya Zhizn, 1963, № 11, p. 148.
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 Erik J. Zürcher: Turkey: A Modern History, I.B.Tauris, 2004, ISBN 1860649580, p. 153.
  21. ↑ (French) Ter Minassian, Anahide (1989). La république d'Arménie. 1918–1920 La mémoire du siècle, Brussels: Éditions complexe, ISBN 2-87027-280-4, p. 196.
  22. ↑ Hovannisian. Republic of Armenia, Vol. IV, pp. 40–44.
  23. ↑ Hovannisian. Republic of Armenia, Vol. IV, p. 180.
  24. ↑ Hovannisian. Republic of Armenia, Vol. IV, p. 194, note 27.
  25. ↑ (турски) Şimşir, Bilâl N. Ermeni Meselesi, 1774–2005 (The Armenian Question, 1774–2005). Bilgi Yayınevi, 2005, p. 182.
  26. ↑ Vital issues in modern Armenian history: a documented exposé of misrepresentations in Turkish historiography, pages 45-62
  27. ↑ (турски) T.C. Genelkurmay Harp Tarihi Başkanlığı Yayınları, Türk İstiklâl Harbine Katılan Tümen ve Daha Üst Kademlerdeki Komutanların Biyografileri, Genkurmay Başkanlığı Basımevi, Ankara, 1972.
  28. ↑ "Kâzım Karabekir Paşa, Doğu Cephesi'nde bulunan bütün sivil ve askeri makamlar üzerinde seferdeki ordu komutanlığı yetkisine haizdir": (турски) Kemal Atatürk, Atatürk'ün bütün Eserleri: 23 Nisan-7/8 Temmuz 1920 (The Complete Works of Atatürk: 23 April-7/8 July). Kaynak Yayınları, 2002, p. 314. ISBN 978-975-343-349-5.
  29. ↑ Hovannisian. Republic of Armenia, Vol. IV, pp. 182–184.
  30. ↑ Hovannisian. Republic of Armenia, Vol. IV, pp. 184–190.
  31. ↑ Hovannisian. Republic of Armenia, Vol. IV, pp. 191–197.
  32. ↑ 32,0 32,1 32,2 32,3 Hewsen, Robert H. Armenia: A Historical Atlas. Chicago: University of Chicago Press, p. 237. ISBN 0-226-33228-4
  33. ↑ 33,0 33,1 Hovannisian. Republic of Armenia, Vol. IV, p. 259.
  34. ↑ Hovannisian. Republic of Armenia, Vol. IV, pp. 253–261.
  35. ↑ Hovannisian. Republic of Armenia, Vol. IV, pp. 222–226.

Надворешни врски

уреди
Преземено од „https://mk.wikipedia.org/w/index.php?title=Турско-ерменска_војна&oldid=5258661“