Википедија

Сомалиски јазик

Сомалискиот јазик (изворно: Af-Soomaali; арапски: اللغة الصومالية) е јазик од низинска источнокушитска гранка на афроазиското семејство. Најсродни јазици се афарскиот и оромскиот. Сомалискиот е најдобро документиран кушитски јазик,[2] со академски трудови пред 1900 г.

Сомалиски
Af-Soomaali
اللغة الصومالية
Застапен воСомалија, Етиопија, Џибути
ПодрачјеАфрикански Рог
Говорници15 милиони  (2007)[1]
Јазично семејство
афроазиско
Писмолатиница (службено), арабица, османија, борама
Статус
Службен во Сомалија
 Сомалиленд
Признаен како малцински во Кенија
Регулативен органРегионална академија за сомалиски јазик
Јазични кодови
ISO 639-1so
ISO 639-2som
ISO 639-3som
{{{mapalt}}}
Говорното подрачје на сомалискиот јазик

Горворници, застапеност и статус

уреди

Сомалискиот е државен и службен јазик на Сомалија почнувајќи од 1972 г., со неговата стандардизација и усвојувањето на латиницата. Јазикот го говорат Сомалијци во Сомалија, Етиопија, Џибути, Јемен и Кенија, како и од сомалиската дијаспора низ светот. Точниот број на говорници е непознат. Според еден извор, јазикот го говорат 7,78 милиони жители во самата Сомалија и уште 12,65 милиони ширум светот.[3] Според други извори,[4], сомалискиот го владеат 13 милиони луѓе, но често се среќава бројката од 25 милиони лица.[5]

Наречја

уреди

Јазикот има три наречја: северно, бенадирско и мајско. Стандардниот јазик се води според северносомалискиот говор. Бенадирското (крајбрежно) наречје е застапено во приморските подрачја на Бенадир, од Кадалеј на југ до Марка, вклучувајќи го Могадишу и непосредната околина. Овие крајбрежни говори имаат фонеми што не постојат во стандардниот јазик.

Фонолошки особености

уреди

Сомалискиот јазик има 22 согласки, со барем по една во секое место на творба[6] освен надгласилното. Постојат пет основни самогласки, секоја со предна и задна, како и кратка и долга варијанта. Со тоа јазикот има вкупно 20 чисти самогласни гласови. Покрај тоа, постојат три тона: висок, низок и надолен.

Согласки

уреди
Согласни фонеми
  Дво-
уснени 		Уснено-
забни 		Забни Венечни Преднеп.-
венечни 		Свиени Предно-
непчени 		Задно-
непчени 		Ресично-
надглас. 		Голтнички Гласилни
Носни m         n                            
Избувни   b     t̪ d̪           ɖ     k ɡ q͡ʡ       ʔ  
Слеани                 tʃ                          
Струјни     f       s   ʃ           x~χ       ħ ʕ h  
Трепетни             r                            
Приближни             l         j w            

/ɖ/ е звучна свиена избувна согласка. Понекогаш се изговара како едноударната согласка [ɾ] помеѓу самогласки.

Безвучните избувни согласки /t/ и /k/ секогаш се приздивни.

Ресичната струјна согласка /χ/ честопати се изговара како [x], т.е. безвучна заднонепчена струјна согласка. Сите зборови со оваа фонема се усвоени од арапскиот. Може да претрпат „сомализација“ со нивна замена со избувната согласка /ɢ/.

/ʕ/ (звучна готлничка струјна согласка) може да има крут глас.

/r/ честопати се изговара со глас и може да биде делумно обезвучена. Помеѓу самогласки може да има еден удар.

Самогласки

уреди

Сомалискиот има пет самогласни творби. Сите пет разликуваат дишна и груба варијанта и имаат долги и кратки облици. Со издолжувањето не се менуваат останатите одлики на самогласката.

Постојат пет дифтонзи, и сите се јавуваат во преден и заден и долг и краток облик, освен /ɞi/ кој не се јавува како заден.

Монофтонзи
  Предни Задни
кратки долги кратки долги
Затворена предна незаоблена /
Речиси затворена речиси предна незаоблена 		i iː ɪ ɪː
Полузатворена предна незаоблена /
Полуотворена предна незаоблена 		e eː ɛ ɛː
Речиси отворена предна незаоблена /
Отворена задна незаоблена 		æ æː ɑ ɑː
Полуотворена заоблена од сред. ред /
Полуотворена задна заоблена 		ɞ ɞː ɔ ɔː
Затворена заоблена од сред. ред /
Затворена задна заоблена 		ʉ ʉː u uː

Дифтонзи
Првиот елемент е напред Првиот елемент е назад
кратки долги кратки долги
æi æːi ɑɪ ɑːɪ
æʉ æːʉ ɑu ɑːu
ei eːi ɛɪ ɛːɪ
ɞi ɞːi ɔɪ ɔːɪ
ɞʉ ɞːʉ ɔu ɔːu

Граматика

уреди

Јазикот е аглутинативен, со различни додавки за падеж, род и број. Забележителна разлика помеѓу сомалискиот и највеќето индоевропски јазици е постоењето на повеќе облици кај личните заменки, употреба на честички во реченицата за укажување на задршката (фокусот), широка употреба на тонови за означување на падеж и број, како и поларитет на родот (еден ист збор има различен род во еднина и множина).

Лексика

уреди

Најважните лексички заемки во јазикот се преземени од арапскиот јазик. Ова се должи на вековните врски на Сомалијците со соседните арапски народи на општествен, културен, трговски и верски план. Денес се забележани 1.436 арапски заемки,[7], а се смета дека порано арабизмите биле уште позастапени.[8]

Постојат и извесни заемки од италијанскиот и англискиот стекнати во колонијалниот период. Со осамостојувањето на земјата, создадени се и многу неологизми, за претставување на поими од областа на управувањето и образованието.

Писмо

уреди
 
Сомалиско-арапска плоча (XIV век).

Во подалечното минато, сомалискиот се пишувал со древно писмо.[9] Оттогаш наваму, јазикот се пишува со повеќе разни писма. Од нив најзастапена е сомалиската латиница, прогласена за службена во 1972 г.[10] Азбуката ги содржи сите букви од англиската освен p, v и z. Има 21 согласка и 5 самогласки. Не се користат надредни други посебни знаци, со исклучок на апострофот, кој ја претставува гласилната согласка (не стои на почеток на зборот). Постојат три согласни диграфи: DH, KH и SH. Писмото исто така не го бележи тонот и положбата на самогласките (задна или предна).

Низ историјата јазикот се пишувал на разни писма како арабицата итн. Вададово писмо.[11] Во XX век се осмислени и неколку матични сомалиски писма: „османија“, „борама“ и „кадаре“, наречени по нивните автори.[12]

Наводи

уреди
  1. ↑ „Сто најголеми јазици на светот во 2007 г.“ (Världens 100 största språk 2007) — Национална енциклопедија на Шведска
  2. ↑ „A software tool for research in linguistics and lexicography: Application to Somali“. Архивирано од изворникот на 2020-03-27. Посетено на 2013-03-24.
  3. ↑ Сомалија - Ethnologue (англиски)
  4. ↑ Gordon (2005)
  5. ↑ „архивски примерок“. Архивирано од изворникот на 2010-12-30. Посетено на 2013-03-24.
  6. ↑ согласно табелата на МФА
  7. ↑ Soravia (1994) од речникот на Агостини (1985)
  8. ↑ Versteegh, Kees (2008). Encyclopedia of Arabic language and linguistics, Vol. 4. Brill. стр. 273. ISBN 9004144765.
  9. ↑ Ministry of Information and National Guidance, Somalia, The writing of the Somali language, (Ministry of Information and National Guidance: 1974), стр. 5
  10. ↑ Economist Intelligence Unit (Great Britain), Middle East annual review, (1975), стр. 229
  11. ↑ „архивски примерок“. Архивирано од изворникот на 2009-04-03. Посетено на 2013-03-24.
  12. ↑ David D. Laitin, Politics, Language, and Thought: The Somali Experience, (University Of Chicago Press: 1977), стр. 86-87
  1. Diriye Abdullahi, Mohamed. 2000. Le Somali, dialectes et histoire. Ph.D. dissertation, Université de Montréal.
  2. Saeed, John Ibrahim. 1987. Somali Reference Grammar. Springfield, VA: Dunwoody Press.
  3. Saeed, John Ibrahim. 1999. Somali. Amsterdam: John Benjamins.

Надворешни врски

уреди
Преземено од „https://mk.wikipedia.org/w/index.php?title=Сомалиски_јазик&oldid=5078974“