Википедија

Курдски јазик

Курдскиот (Kurdî или کوردی) е ирански јазик, дел од групата на индоирански јазици од семејството на индоевропски јазици. Курдскиот јазик е мајчин јазик на 25 до 35 милиони Курди[2] во Мала Азија и Блискиот Исток. Според податоците на CIA, околу 10% од вкупното население на Иран зборува курдски[3] и според нивните податоци има околу 25 до 30 милиони луѓе што зборуваат курдски.[4][5][6][7]

Курдски јазик
كوردی, Kurdî, Kurdí, Кöрди[1]
Застапен воТурција, Иран, Ирак, Сирија, Ерменија, Азербејџан
ПодрачјеМала Азија, Близок Исток
Народ25–30 милиони Курди
Говорници25-35 милиони  
Јазично семејство
Писмоперсиско писмо, курдска азбука
Статус
Службен во Ирак: официјален заедно со арапски:.
 Иран: регионален јазик
 Ерменија: малцински јазик
Јазични кодови
ISO 639-1ku
ISO 639-2kur
ISO 639-3kur — опсежен код
Поединечни кодови:
ckb — сорански дијалект
kmr — курманџиски дијалект
sdh — јужнокурдски дијалект
lki — лакискиLaki
Linguasphere58-AAA-a (севернокурдски, со курманџиски и курманџики) + 58-AAA-b (централнокурдски со димли/ зазански и гурански) + 58-AAA-c (јужнокурдски)

Курдскиот јазик не е унифициран стандарден јазик, туку збир јазици (или дијалекти) кои ги користат Курдите. Во поширока смисла, поимот опфаќа јазични варијанти кои може и да не се разбирливи меѓу себе.[8] Вториот службен јазик во Ирак, често именуван во документите како курдски е всушност стандардизирана форма на соранскиот дијалект.[9][10]

Пишаниот курдски јазик најчесто се сретнувал во поезијата сè до раниот 20 век, кога курдскиот јазик почнал да се користи за поопфатни книжевни дела. Денес курдскиот има две пишани стандардизирани форми: курманџиски дијалект, во северните делови на регионот Курдистан, и сорански дијалект во источните и јужните предели. Покрај овие два стандардизирани дијалекти, постои и групата на зазогорански јазици, кои се зборуваат од неколку милиони Курди.[11][12][13][14] Авроманскиот дијалект на гуранскиот јазик бил значајна пишана форма која ја користеле Курдите, но полека бил заменет со соранскиот дијалект во 20 век.[15]

Историја

уреди

Иако курдскиот јазик има долга историја, многу малку се знае за јазикот пред подемот на исламот. Меѓу најраните зачувани записи на курдски јазик е религиската книга „Црна книга на Језидите“, света книга на Језидите. За книгата се смета дека е напишана од Хасан бин Ади во околу 1400 година. Во книгата има записи за погледот на Језидите за создавање на светот, потеклото на човекот, приказната за Адам и Ева и добар дел е за забраните во верата.[16] Од 15 до 17 век, курдските поети и писатели развиле пишан курдски јазик. Најзначајните курдски поети од овој период се Али Харири, Ахмад Хани, Малаје Жазири и Факи Тајаран.

Во 1787 година била издадена првата граматика на курдскиот јазик од страна на италијанскиот свештеник Маурицио Гарцони насловена како „Граматика и вокабулар на курдскиот јазик“. Свештеникот бил на мисија за осумнаесет години во Амадија.[17] Гарцони се смета за татко на „курдологијата“ и неговите дела се доста значајни за Курдите и нивната историја.[18]

Статус

уреди

Денес курдскиот јазик е службен јазик во Ирак, заедно со арапскиот јазик. Во Сирија и останатите предели каде живее курдско население објавувањето материјали на курдски јазик е забрането.[19] До август 2002 година, турската влада применувала строги ограничувања за употребата на курдскиот јазик, меѓу кои забрана на јазикот за образовни цели и употреба на истиот во медиумите.[20][21] Курдската азбука не е призната во Турција и употребата на буквите „X“, „W“ и „Q“ за имиња, кои не се дел од турската азбука, не се дозволени. Сепак, во 2012 година, во јавните училишта се вовел курдскиот јазик како изборен предмет.

Во Иран јазикот се користи во некои локални медиуми и весници, но не и во училиштата.[22][23] Во 2005, 80 ирански Курди биле дел од експериментална програма и со тоа се стекнале со стипендија да учат на курдски јазик во Ирак.[24]

Во март 2006 година, Турција дозволила приватни телевизиски станици да зрачат програма на курдски јазик. Сепак, турската влада препорачала да не се емитуваат детски емисии на курдски или какви било образовни програми кои го учат курдскиот јазик. Телевизиите може да објавуваат само 45-минутна програма на курдски јазик во текот на денот.[25] Сепак, повеќето од овие ограничувања за приватните телевизии биле отстранети во 2009 година.[26] Во 2010 курдските општини во југоисточниот дел на Турција започнале со печатење сметки, уверенија и патни знаци на курдски и турски јазик, како и известувања за социјални и културни настани. Петочните молитви во џамиите започнале да се изведуваат и на курдски.

На 1 јануари 2009 година ТРТ, националната турска телевизија, ја пуштила во употреба 24-часовната курдска телевизија со геслото „живееме под исто небо“.[27] На отворањето на програмата турскиот премиер се обратил на курдски јазик. Телевизијата ги користи и забранетите букви од курдската азбука.

Фонологија

уреди
 
Патни знаци во близина на Дијарбекир кои ги покажуваат имињата на местата на турски и курдски
Главна статија: Фонетика и фонологија на курдскиот јазик

Според Курдската јазична академија, во курдскиот јазик се наоѓаат следните фонеми:

Согласки

уреди
двоусни уснозабни врвнојазични задновенечни преднонепчени заднонепчени ресични голтнички гласилни
носни m n ŋ
експлозивни p   b t   d k   ɡ q ʔ
слеани t͡ʃ   d͡ʒ
струјни f   v s   z ʃ   ʒ ç x   ɣ ħ   ʕ h
странични l   ɫ
едноударна ɾ
трепетни r
приближни ʋ j

Самогласки

уреди

Самогласките во курдскиот се:[28][29]

предни централни задни
затворени i ʉ u
скоро-затворени ɪ̈
средни o
полуотворени ɛ
скоро-отворени æ
отворени a

Како и поголемиот број ирански јазици, така и курдскиот има квалитет на самогласки, односно согласките имаат второстепена должина.[30] Ова се појавува во системите за пишување развиени за курдскиот. Петте кратки самогласки се /ɛ/, /æ/, /ɪ̈/, /o/, и /u/, а четирите долги се /aː/, /iː/, /ʉː/, и /uː/.[28]

Писмо

уреди
Главна статија: Курдска азбука
Курдски јазик
Писмо латиница
Пример Прв член од „Декларацијата за човекови права“
Текст Hemû mirov azad û di weqar û mafan de wekhev tên dinyayê. Ew xwedî hiş û şuûr in û divê li hember hev bi zihniyeteke bratiyê bilivin.
Македонски Сите човечки суштествa се раѓaaт слободни и еднакви по достоинство и правa. Tиe се обдарени со разум и совест и требa да се однесувaaт еден кон друг во дуxот на општо човечкaтa припaдност.
Портал: Јазици

Курдскиот јазик се запишува на три различни писма. Во Ирак и Иран јазикот се пишува со помош на арапското писмо. Курдската верзија на арапското писмо била составена од Саид Кабан Седки. Во скоро време во Ирак се користи и латиницата. Латиницата се користи за запишување на јазикот во Турција, Сирија и Ерменија. Во СССР се користела и кирилицата.[31] called Yekgirtú.

латинично курманџи јекгирту кирилично курманџи сорански МФА
(изолирана) (почетна) (средна) (крајна)
A,a A,a А,а ا‎ ئا‎ — ـا‎ [aː]
B,b B,b Б,б ب‎ بـ‎ ـبـ‎ ـب‎ [b]
C,c J,j Щ,щ ج‎ جـ‎ ـجـ‎ ـج‎ [d͡ʒ]
Ç,ç C,c Ч,ч چ‎ چـ‎ ـچـ‎ ـچ‎ [t͡ʃ]
D,d D,d Д,д د‎ — ـد‎ [d]
E,e E,e Ә,ә ە‎ ئە‎ — ـە‎ [ɛ]
Ê,ê É,é Е,е (Э э) ێ‎ ئێـ‎ ـێـ‎ ـێ‎ [e]
F,f F,f Ф,ф ف‎ فـ‎ ـفـ‎ ـف‎ [f]
G,g G,g Г,г گ‎ گـ‎ ـگـ‎ ـگ‎ [ɡ]
H,h H,h Һ,һ ه‎‎ ھ‎ ـھ‎ ـھ‎ [h]
— H',h' Һ’,һ’ ح‎ حـ‎ ـحـ‎ ـح‎ [ħ]
— ' — ع‎ عـ‎ ـعـ‎ ـع‎ [ʕ]
I,i I,i Ь,ь — [ɪ]
Î,î Í,í И,и ی‎ ئیـ‎ ـیـ‎ ـی‎ [iː]
J,j Jh,jh Ж,ж ژ‎ — ـژ‎ [ʒ]
K,k K,k К,к ک‎ کـ‎ ـکـ‎ ـک‎ [k]
L,l L,l Л,л ل‎ لـ‎ ـلـ‎ ـل‎ [l]
— ll Л’,л’ ڵ‎ ڵـ‎ ـڵـ‎ ـڵ‎ [ɫ]
M,m M,m М,м م‎ مـ‎ ـمـ‎ ـم‎ [m]
N,n N,n Н,н ن‎ نـ‎ ـنـ‎ ـن‎ [n]
O,o O,o O,o ۆ‎ ئۆ‎ – ـۆ‎ [o]
P,p P,p П,п پ‎ پــ‎ ـپـ‎ ـپ‎ [p]
Q,q Q,q Ԛ,ԛ ق‎ قـ‎ ـقـ‎ ـق‎ [q]
R,r R,r Р,р ر‎ — ـر‎ [ɾ]
— rr Р’,р’ ڕ‎ — ـڕ‎ [r]
S,s S,s С,с س‎ سـ‎ ـسـ‎ ـس‎ [s]
Ş,ş Sh,sh Ш,ш ش‎ شـ‎ ـشـ‎ ـش‎ [ʃ]
T,t T,t Т,т ت‎ تـ‎ ـتـ‎ ـت‎ [t]
U,u U,u Ӧ,ӧ و‎ — ـو‎ [u]
Û,û Ú,ú У,у ۇ‎ — ـۇ‎ [uː]
— Ù,ù — ۈ‎ — ـۈ‎ [ʉː]
V,v V,v В,в ڤ‎ ڤـ‎ ـڤـ‎ ـڤ‎ [v]
W,w W,w Ԝ,ԝ و‎ — ـو‎ [w]
X,x X,x Х,х خ‎ خـ‎ ـخـ‎ ـخ‎ [x]
— X',x' Ѓ,ѓ غ‎ غـ‎ ـغـ‎ ـغ‎ [ɣ]
Y,y Y,y Й,й ی‎ یـ‎ — [j]
Z,z Z,z З,з ز‎ — ـز‎ [z]

Наводи

уреди

{{|2}}

Поврзано

уреди

Надворешни врски

уреди
  1. ↑ „Kurdish Language – Kurdish Academy of Language“. Kurdishacademy.org. Посетено на 2 December 2011.
  2. ↑ Lokman I. Meho, Kelly L. Maglaughlin ,"Kurdish Culture and Society: An Annotated Bibliography", pg 317: "Kurdish-language programming, to a potential audience of 35 million Kurds across the globe, and aims to assist in", [1], Greenwood Publishing Group, 2001.
  3. ↑ „CIA - The World Factbook“. Cia.gov. Архивирано од изворникот на 2012-02-03. Посетено на 25 April 2012.
  4. ↑ CIA: 14 million in Turkey, 4.5–6.0 million in Iraq, 5.4 million in Iran (all for 2011), plus several million in Syria, neighboring countries, and the diaspora
  5. ↑ The Kurds: culture and language rights (Kerim Yildiz, Georgina Fryer, Kurdish Human Rights Project; 2004): 23% of Turkey, 23% of Iraq, 10% of Iran, 6%+ of Syria; plus 1–2 million in neighboring countries and the diaspora
  6. ↑ Sandra Mackey , “The reckoning: Iraq and the legacy of Saddam”, W.W. Norton and Company, 2002. Excerpt from pg 350: “As much as 25% of Turkey is Kurdish.”
  7. ↑ ^ John L. Henriques, "Syria: issues and historical background", Nova Science Publishers
  8. ↑ Hassanpour, A. (1992). Nationalism and language in Kurdistan. San Francisco: Mellon Press. Also mentioned in: kurdishacademy.org Архивирано на 27 јули 2012 г.
  9. ↑ Allison, Christine. The Yezidi oral tradition in Iraqi Kurdistan. 2001. "However, it was the southern dialect of Kurdish, Sorani, the majority language of the Iraqi Kurds, which received sanction as an official language of Iraq."
  10. ↑ Kurdish language issue and a divisive approach. http://www.kurdishacademy.org/?q=node/194
  11. ↑ * Kaya, Mehmet. The Zaza Kurds of Turkey: A Middle Eastern Minority in a Globalised Society. ISBN 1-84511-875-8
  12. ↑ „архивски примерок“ (PDF). Архивирано од изворникот (PDF) на 2011-08-03. Посетено на 2012-10-04.
  13. ↑ „архивски примерок“. Архивирано од изворникот на 2012-02-19. Посетено на 2012-10-04.
  14. ↑ http://books.google.com/books?id=dgDi9qFT41oC&printsec=frontcover&hl=de#v=onepage&q&f=false
  15. ↑ Meri, Josef W. Medieval Islamic Civilization: A-K, index. p444
  16. ↑ Jonh S. Guest, The Yazidis: A Study In Survival, Routledge Publishers, 1987, ISBN 0-7103-0115-4, ISBN 978-0-7103-0115-4, 299 pp. (see pages 18, 32)
  17. ↑ Ernest R. McCarus, Kurdish Language Studies, The Middle East Journal, Published by Middle East Institute, Washington, 1960, p.325
  18. ↑ Kurdistan and Its Christians, Mirella Galetti, World Congress of Kurdish Studies, 6–9 September 2006
  19. ↑ Repression of Kurds in Syria is widespread, Amnesty International Report, March 2005.
  20. ↑ „Special Focus Cases: Leyla Zana, Prisoner of Conscience“. Amnestyusa.org. Архивирано од изворникот на 2005-05-10. Посетено на 2 December 2011.
  21. ↑ „Kurdish performers banned, Appeal from International PEN“. Freemuse.org. Архивирано од изворникот на 2012-01-13. Посетено на 2 December 2011.
  22. ↑ The Kurdish Language and Literature, by Joyce Blau, Professor of Kurdish language and civilization at the National Institute of Oriental Language and Civilization of the University of Paris (INALCO)
  23. ↑ The language policy of Iran from State policy on the Kurdish language: the politics of status planning by Amir Hassanpour, University of Toronto
  24. ↑ „Neighboring Kurds Travel to Study in Iraq“. Npr.org. 9 March 2005. Посетено на 2 December 2011.
  25. ↑ Turkey to get Kurdish television
  26. ↑ „TRT HABER - Özel Kürtçe Kanala Yeşil Işık“. Trt.net.tr. 28 November 2011. Архивирано од изворникот на 2012-01-18. Посетено на 2 December 2011.
  27. ↑ „Kurdish TV starts broadcasting in Turkey“. Kurdmedia.com. Архивирано од изворникот на 2012-01-12. Посетено на 2 December 2011.
  28. ↑ 28,0 28,1 „The Kurdish Academy of Language - Unified Kurdish Alphabet - IPA“. Посетено на 14 April 2012.
  29. ↑ „The Kurdish Academy of Language - Unified Kurdish Vowel Phonemes“. Посетено на 14 April 2012.
  30. ↑ McCarus, Ernest N. (1997), „Kurdish Phonology“, Во Kaye, Alan S.; Daniels, Peter T. (уред.), Phonologies of Asia & Africa (Including the Caucasus), 2, Winona Lake, Indiana: EISENBRAUNS, стр. 696, ISBN 1-57506-017-5
  31. ↑ „The Kurdish Unified Alphabet“. Kurdishacademy.org. Посетено на 2 December 2011.
Преземено од „https://mk.wikipedia.org/w/index.php?title=Курдски_јазик&oldid=5168269“