Википедија

Бугарска окупација на Србија (Прва светска војна)

Бугарската окупација на Србија од Првата светска војна започнала во есента 1915 година по инвазијата на Кралство Србија од здружените армии на Германија Австроунгарија и Царство Бугарија. По поразот на Србија и повлекувањето на нејзините сили низ Албанија, земјата била поделена на бугарски и австроунгарски окупациски зони.

Бугарска окупација на Србија во Првата светска војна
Бугарска окупациска зона (во зелено)
Датум17 ноември 1915–29 септември 1918
(2 години, 10 месеци и 2 денови)
МестоЈужна и источна Србија (Македонија, Источна Морава)
Косово
Координати42°33′N 21°54′E / 42.550° СГШ; 21.900° ИГД / 42.550; 21.900

Бугарската окупациска зона се протегала од денешна Јужна и Источна Србија, и спорната територија на Косово и Северна Македонија. Цивилното население било изложено на различни мерки на репресија, вклучувајќи масовно интернирање, принудна работа и политика на бугаризација.

Окупацијата завршила кон крајот на септември 1918 година, откако сојузничката офанзива на Добро Поле, предводена од српските и француските сили, го пробила бугарскиот фронт и ја ослободи Србија.[1]

Заднина

уреди

Бугарската војна цели

уреди

По Санстефанскиот договор во 1878 година, бугарските водачи се стремеле за реконституирање на Санстефанска Бугарија. Така областите Поморавље и Македонија станале цел на бугарскиот национализам.[2] Поради загубата во Втората балканска војна во 1913 година, Бугарското Кралство морало да ги ограничи своите територијални претензии над територијата на Македонија. Кога Србија се обидувала да добие излез на морето во Албанија, австроунгарската дипломатија се активирала за да воспостави граница меѓу Албанија и Црна Гора; за време на Втората балканска војна, Бугарија се откажа од анексијата на српска Македонија, која дефинитивно била припоена кон Србија по Фирентскиот протокол во декември 1913 година.[3]

Сојузниците долго ја притискале Бугарија да им се придружи, но нејзината цена била стекнување на Македонија, сојузниците ова го сметале како разумно етничка основа но предлозите не биле предходно договорени со Србија и Кралство Грција, кои силно се противеле на отстапувањето на нивната територија. Централните сили, сепак, биле подготвени да го отстапат она што Бугарија го сакала, српската и грчката територија.[4] Традиционалните цели на Бугарија лежеле во областите населени со Бугари во Македонија, Добруџа и европска Турција, но во 1915 година таа побарала територија далеку од нејзините етнографски граници.[5] На 6 септември 1915 година, бугарската влада им се придружила на Централните сили откако потпишала таен договор за сојуз со Германија.[6]

Инвазија на Србија

уреди

На 6 октомври 1915 година, под целосна команда на германскиот генерал Аугуст фон Макензен, Австроунгарија и Германија ја започнала четвртата инвазија на Србија од почетокот на војната. На 14 октомври, бугарските војски се префрлиле на српска територија, приклучувајќи се на тековната инвазија. Бугарија влегла во војна од страна на Централните сили, со цел накратко да ја поврати територијата добиена од Отоманско Царство во 1912-1913 година, а потоа загубила од Србија за време на Втората балканска војна. Притисокот на австроунгарските, бугарските и германските војски на север и нивната огромна супериорност во број и опрема ги принудила Србите да се повлечат во северна и централна Албанија.[7] На 28 ноември 1915 година, армиската група Мекенсен го објавила крајот на српската стратегија, па затоа ја прекинала офанзивата.[8]

По шестнеделен поход, Кралството Србија било речиси целосно нападнато, потоа било поделено меѓу Хабсбуршката империја и Бугарија. На почетокот на 1916 година, регионите на запад и север и дел од Косово и биле отстапени на Австроунгарија. Во областа источно од Велика Морава, Јужна Морава на Косово и Вардарската долина била формирана германска окупациска зона. Германците ја презеле контролата врз железницата, рудниците, шумарството и земјоделските ресурси.[9] Како што било дефинирано со договорот од 6 септември, Бугарија ја добила цела Македонија и Источна и Јужна Србија, од Дунав до Косово на југ. Новата граница со Австроунгарија се протегала по реката Морава до Сталаќ, а потоа меѓу јужните (Јужна) и западната (Западна) реките Морава, регионот на Скопска Црна Гора и планината Шар Планина. Австроунгарија го земала остатокот од Србија. Бугарите ги поделиле териториите окупирани од нејзините трупи на две воени генерални управи.[9]

Бугарска хегемонија

уреди
 
Вилхелм II, Фердинанд I и Аугуст фон Макензен во Ниш, Кралство Србија, 18 јануари 1916 година.

Окупациски зони

уреди

Биле создадени две административни зони надгледувани од воен командант:

  • Област за воена инспекција на Морава: зоната за Србија со нејзината команда во Ниш, таа ги опфаќала териториите на Источна и Јужна Србија, (како што било утврдено во тајниот договор меѓу Бугарија и Германија од 6 септември 1915 година), што значеше реката Јужна Морава долина источно од реката Морава, поделена на шест области и областа Пирот.[9]
  • Воено инспекциско подрачје на Македонија: зоната што ја опфаќа Македонија, со центар во Скопје; Во таа зона се сместиле и поголемиот дел од Косово – Приштина, Призрен, Гнилане, Урошевац, Ораховац; Бугарите имале намера да го вклучат цело Косово, па дури и делови од Албанија окупирани од нивните трупи во таа зона, во пролетта 1916 година, што речиси резултирала со вооружен конфликт меѓу бугарските и австриските сили.[9]

Систем на занимање

уреди

Бугарската политика во Македонија, и до одреден степен во окупирана Србија, била мотивирана од она што историчарот Алан Крамер го нарекол „динамика на уништување“, желба не само воено да се победи непријателот, туку и да се избришат сите траги од неговата култура и да се уништи секаква доказ дека воопшто некогаш бил таму.[10] Со цел да се создадат чисти бугарски територии, бугарската воена влада започнала да спроведува во источна Србија, Македонија и делови од Косово политички систем на систематска денационализација, бугаризација и економска експлоатација.[11]

Во зоната Морава, каде мнозинството од населението биле Срби, преобразувањето на регионот во дел од Кралството Бугарија значелоистребување на српската нација и култура и за ова отстранување на сите претставници на српскиот национален дух;[12] учители, свештеници, новинари, како и членови на српскиот парламент, како и поранешни војници, офицери и воени функционери на возраст меѓу 18 и 50 години биле интернирани, стрелани или депортирани во Бугарија како воени затвореници или да работат како принудни работници.[13]

Во зоната на Вардарска Македонија, Бугарија, како и Србија, не го признавала локалното словенско население како посебна етничка или националистичка група.[14] Бугарија и Србија сметале дека словенското говорно население е етнички поврзано со нивната нација и на тој начин го потврдиле правото да бараат нивна интеграција.[15] Бугарската политика за денационализација, вклучително и нејзиниот паравоен аспект, бил речиси идентичен по својата намера и извршување со српската политика што и претходел во спорниот регион меѓу двете земји.[10] Околу половина од Вардарска Македонија, како што регионот го нарекувала Србија, исто така била населена со различни етнички групи кои не се идентификувале како Бугари; како Срби, Турци, Албанци, Грци, Власи, Евреи и Роми; Во источните делови на регионот, [12] каде што значителен дел од македонските Словени имале пробугарски чувства или се чувствувале себеси како Бугари,[16] тоа население ја пречекале бугарската војска како ослободители.[17] За остатокот од населението, а особено за македонските Словени кои се идентификувале како Срби (или оние кои не се чувствувале ниту Срби, ниту Бугари), бруталноста на бугарската војска, нередовните Комити и подоцнежната цивилна администрација ги имале сите одлики. на етничко чистење.[11]

Улогата на паравоените сили

уреди
 
Поворка организирана од бугарскиот градоначалник на Крушево по повод годишнината од Илинденското востание во 1918 година.
 
Паравоени сили на ВМРО како дел од 11-та македонска пешадиска дивизија бугарска воена единица 1916 г.

Покрај редовната армија, бугарските паравоени групи одиграле огромна улога во борбените способности на Бугарија. Тие биле познати како комити, овие нередовни трупи, исто така, силно придонесле во брутализацијата на војната. Озлогласената Внатрешна македонска револуционерна организација (ВМОРО) служела како жандармерија која работела рака под рака за да го „бугаризира“ регионот. За време на војната, ВМРО станала тајна организација со важен фактор на бугарската националистичка политика која ја поддржувала бугаризацијата на областа.[10]

Некои паравоени чети се приклучиле на бугарската армија формирајќи ја 11-та македонска пешадиска дивизија. Дополнително, оваа дивизија имала герилски чети формирани од нерегуларници на ВМРО, кои учествувале на почетокот на 1916 година во неколку масакри на македонските Срби во областите на Азот, Скопска Црна Гора и Порече, особено Таша Коневиќ, православен свештеник и македонски Србин четник погубен, со уште 104 српски водачи од Порече.[18] Редовните бугарски трупи ја преземале контролата врз регионот, додека комитаџиите биле назначени за градоначалници и ја презеле контролата врз целата полициска структура. Секој поголем град бил контролиран од комитаџиски водач чија моќ станала апсолутна и легитимирана преку нов административен систем. За градоначалник на Крушево бил назначен членот на ВМРО Наум Томалевски, чија куќа била седиште на Илинденското востание од 1903 година.[19]

По 1917 година бугарската влада почнала да користи паравоени групи за да добие контрола над внатрешната ситуација и во Поморавље и во Македонија. Александар Протогеров кој раководел со бугарските окупаторски трупи во Морава го задушил востанието во Топличкиот округ со помош на нерегуларници на ВМРО.[19] Бугарските паравоени групи билеодговорни за повеќе случаи на воени злосторства извршени за време на војната во деловите на Кралството Србија под бугарска окупација.[20]

Воени злосторства

уреди

Бугарскиот цар Фердинанд во предвечерието на војната изјавил: „Целта на мојот живот е уништување на Србија“.[21] Многу бугарски војници биле настрана од должноста на првата линија за да учествуваат во окупацијата на Србија, но непријателствата од минатото довеле до бруталност,[9] на месното население му било дадено избор помеѓу бугаризација или да бидат предмет на насилство, депортации од големи размери и постапувањето со жителите на окупациските зони, блиску до геноцид.

Извештајот што ги опфаќа наводните злосторства извршени во Србија, објавен по војната, наведува дека „Секој што не сакал да се предаде на окупаторите и да стане Бугарин бил мачен, силуван, интерниран и убиен на особено грозоморни начини, од кои некои биле снимени фотографски.[11] Бугарските единици кои ги окупираle српските територии покажаle екстремна бруталност, систематски протерувајќи го небугарското население во регионите што ги окупираа, го апсеа населението и ги запалија востаничките села.[3]

Покрај бројните случаи на силување, бугарските сили го охрабрувале мешаниот брак на Србинките со Бугарите и го поддржувале ставот дека децата родени во такви бракови треба да се воспитуваат како Бугари.[6] Српските функционери од средната класа, исто така, биле потиснати: учителите, верските работници, функционерите и интелектуалците биле погубени од бугарските војници кои следеле строги упатства да се однесуваат кон цивилите на ист начин како што постапувале со војниците.[6] Дополнително, имало редовни бомбардирања на српските територии од страна на авијацијата и бугарската артилерија кои дејствувале на балканскиот фронт кон крајот на 1916 година.[6] Во исто време, постоела забрана за српската култура; Бугарите систематски ги ограбувале српските манастири и топонимијата на селата била сменета во бугарска.[6]

Покрај оние што беа испратени во концентрациони логори, околу 30.000 Срби биле испратени во австриските логори или користени како принудна работа. Фабриките биле ограбени но постоела и разорна епидемија на тифус во земјата. Илјадници луѓе загинале во очајнички востанија, а во некои случаи бугарската политика била толку ригидна што дури и предизвикувала бунт меѓу сопствените војници. Бугарските војници се прикажани како едноставно да живеат од земјата без да плаќаат никаква прераспределба, а исто така ограбуваат и удираат цивили, додека селаните морале да работат за окупационите власти без да добиваат плата, ова понекогаш вклучувало работа на одбранбени позиции и носење муниција за Бугарите. што ги прекрши хашките конвенции.[22] Во поранешна српска Македонија, за прв пат во историјата, гасните комори биле користени за масовни погубувања, а издувните цевки на камионите биле прикачени на запечатените бараки од бугарските војници каде што ги собирале Србите кои сакале да ги елиминираат.[23]

Контрабунтовнички операции

уреди

Српско востание

уреди
 
Коста Војиновиќ, еден од водачите на Топличкото востание

Во февруари 1917 година избувнало спонтано српско востание, на бугарските окупирани територии на јужна и источна Србија. Тоа дошло по обидите на бугарската армија да ги натера српските војници да влезат во бугарската војска и да ги стрела оние што давале отпор. Шемата била идентична со онаа што претходно ја спроведувала српската војска, која се обидела да регрутира Бугари на почетокот на 1914 година во Македонија.[10] Српските четнички герилски водачи Коста Војиновиќ „Косовац“ и Коста Миловановиќ „Печанац“ биле однесени во Србија од Солун со цел да го насочат востанието. Водачот на ВМРО Александар Протогеров дошол од Македонија за да и помогне на бугарската војска во противвостаничките операции.[10] Австроунгарските, германските и бугарските трупи биле донесени од македонскиот и италијанскиот фронт за да го задушат бунтот.[24]

На 10 март 1917 година Протогеров поставил ултиматум до четниците да се предадат во рок од пет дена или да се соочат со погубување. Тие не се предале, па Протогеров и неговата војска го нападнале цивилното население и нивните села.[9] Околу 20.000 Срби биле убиени во борби, погубувања или репресалии.[24] Само во градот Сурдулица биле погубени околу 2.500 српски мажи, илјадници жени и деца биле интернирани, а други биле испратени во затвор. Триесет и шест села кај Лесковац беа целосно населени. Семејствата останале без куќа и дом. Повеќе од 80.000 беа депортирани во Бугарија, во Ниш, речиси целото машко население, околу 4.000 мажи, било депортирано. Едната серија беше испратена со воз до Пирот, а остатокот требал да оди пеш.[25] Востанието на српското население во 1917 година било единственото вооружено востание на окупираното население во целата Првата светска војна.[24]

Ослободување и последици

уреди

 На 15 септември 1918 година, француските и српските планински трупи успешно ги нападнале досега непробојните бугарски позиции на Добро Поле. Грчките и британските сили се приклучиле, Бугарите биле лишени од германската и австриската поддршка. [21] Бугарскиот цар и владата одлучија да бараат примирје, капитулирајќи на 30 септември, првата од Централните сили што го стори тоа. Според неговите услови, бугарските трупи морале да ги евакуираат сите окупирани грчки и српски територии, вклучително и Македонија.[7]

Српската војска се вратила во 1918 година за да најде земја уништена од војна и експлоатација; Покрај тоа што загубила 210.000 луѓе од своите вооружени сили, Србија претрпела дополнителни 300.000 цивилни жртви од 3,1 милиони жители, а материјалните загуби биле непроценливи. [26]

По поразот на Бугарија и враќањето на Македонија, словенското население од областа било прогласено за српско, а бугарските културни, верски и образовни институции биле затворени. Бугарија била принудена да се откаже од целата своја освоена територија како последица на Нејски мировен договор, наметнат од сојузниците, нејзината армија се намали на сила од 20.000 доброволци и беше одземена голем дел од нејзината опрема; На Кралството на Србите, Хрватите и Словенците им биле отстапени четири мали региони (наведени од Бугарите како Западни предели), а неговото население исто така било прогласено за српско. Бугарија се вратила како сојузник во 1941 година на нацистичка Германија, повторно за да ги окупира земјите за кои верувала дека се нејзини.[27]

Меѓународен одговор на бугарските воени злосторства

уреди

Во 1899 година и во 1907 година за прв пат, во Хаг се одржале Меѓународни мировни конференции. Конференцијата донела кодификација на обичаите и законите на војната. По Првата светска војна, меѓусојузничката комисија била формирана петнаесетчлена комисија, пред претстојната Париска мировна конференција во 1919 година, за да пријават прекршување на Хашките конвенции, меѓународните закони, да ги документира воените злосторства и да ги идентификува сторителите.[28]

Меѓусојузничката комисија

уреди
 
Париската мировна конференција од 1919 година

Извештаите на комисијата во Источна Македонија ги сумирала прекршувањата на Хашките конвенции: масакр на цивилно население, тортура, силување, интернирање, казнена економска експропријација, реквизиции и разни даноци, грабеж, принудна работа, уништување, палење, акции насочени кон „уништување на српското присуство на новоокупираните територии“.[11]

Париската мировна конференција

уреди

На Мировната конференција од 1919 година, била формирана Комисијата за одговорност на авторите на војната и за извршување на казните, претходник на Комисијата на Обединетите нации за воени злосторства. Комисијата ги организирала воените злосторства „против законите на војната и човештвото“ во триесет и две специфични класи, вклучувајќи: „масакри, силувања, депортации и интернирања, тортури и намерно гладување, принудна работа и систематски тероризам“. Според извештајот на комисијата, Бугарија била осудена за осумнаесет класи за воени злосторства.[29]

Воени гувернери

уреди
  • Област за воена инспекција Морава
  • Воено инспекциско подрачје на Македонија
    • 1915 – 1916 г.: генерал-полковник Рачо Петров[30]
    • 1916 – 1917: генерал-полковник Православ Тенев[30]
    • 1915 – 1917 г.: генерал Стефан Тошев[30]

Поврзано

уреди

Наводи

уреди
  1. ↑ Carter и др. 2018.
  2. ↑ Jelavich & Jelavich 2012.
  3. ↑ 3,0 3,1 Batakovic 2005.
  4. ↑ Spencer Tucker 2002.
  5. ↑ Marvin Fried 2014.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 Le Moal 2008.
  7. ↑ 7,0 7,1 Richard C. Hall 2010.
  8. ↑ DiNardo 2015.
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 9,4 9,5 Andrej Mitrović 2007.
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 10,4 Gerwarth & Horne 2013.
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 Paul Mojzes 2011.
  12. ↑ 12,0 12,1 Milovan Pisarri 2013.
  13. ↑ Perović 1971.
  14. ↑ BBC News 2019.
  15. ↑ Daskalov & Marinov 2013.
  16. ↑ Kaufman 2015.
  17. ↑ Braun 1983.
  18. ↑ Trbić и др. 1996.
  19. ↑ 19,0 19,1 Bechev 2009.
  20. ↑ Pisarri 2011.
  21. ↑ 21,0 21,1 Misha Glenny 2012.
  22. ↑ Rodolphe Archibald Reiss 2018.
  23. ↑ Murray 1999.
  24. ↑ 24,0 24,1 24,2 Pajic 2019.
  25. ↑ Paul Yeftich 2018.
  26. ↑ Alan Kramer 2008.
  27. ↑ Raymond Detrez 2006.
  28. ↑ National Archives (U.S.) 1943.
  29. ↑ Report Responsibility Authors of the War 1919.
  30. ↑ 30,0 30,1 30,2 30,3 30,4 30,5 Nedev 1993.
  • Album des crimes bulgares, commis de 1915-1918, en Serbie occupée, en violation des conventions de la Haye (француски). Impr. Yugoslavia. 1919.
  • Commission interalliée (1919). Documents relatifs aux violations des conventions de La Haye en Serbie occupée (француски). Imprimerie "Yugoslavia".
Преземено од „https://mk.wikipedia.org/w/index.php?title=Бугарска_окупација_на_Србија_(Прва_светска_војна)&oldid=5258936“