Македонска староградска музика

Староградските песни или македонската староградска музика е своевиден жанр на македонската народна музика, која се појавила во XIX век, под влијаније на изворната, традиционална македонска музика, појавата и интеграцијата на ориенталната чалгија во Македонија и неизбежниот бран на западноевропска музика. Овие песни се настанати во градската средина и обично го опеваат градскиот живот. Во нив се пее за калдрмисани улици, за занаетчиски дуќани, за разни занаети, за љубовта меѓу младите занаетчии и убавите девојки и сл. Во процесот на нивното создавање, значаен удел имале македонските ора, како што запишал Константин Миладинов - „това училиште к’де се усовршенствувала народната ни поезија“. Во македонското народно творештво, посебно значајно место имаат охридските, велешките, штипските и битолските староградски песни. Во нив често се чувствува и книжевното влијание, влијанието на граѓанската поезија на соседните народи, но и влијанието на ориенталниот фолклор.

Генеза

Песната, како најкарактеристичен елемент на музиката, во Македонија претежно е поврзана со фолклорот, односно народната музика. Од раѓањето до смртта, народот со песна ги пропратува сите негови значајни случувања во животот. Раѓањето, детството, младоста, ергенството и моминството, одењето на момчињата во војска и нивното враќање, веридбите, свадбите, војните, славите, па и самата смрт, сето е пропратено со песна. Секоја радосна или тажна случка во животот на единката или на цели народи, има свој одек во песната.

Кај македонскиот народ, народната песна има долговековна традиција и би се рекло, култен статус. Всушност, во долговековното „ропство“ и непризнавање на Македонецот, песната е еден од оние елементи со кои тој се штител себеси, тажел или се радувал, ги опевал историските настани и го штител својот идентитет.

Кога се зборува за граѓанство, од каде што потекнува и терминот - градска или староградска песна, мора да се осврне најпрвин кон појавата на тоа граѓанство во Македонија. Како што е познато, македонскиот народ се наоѓал под окупација, можеби најдолго во рамките на Отоманското царство. Важен услов за појава на тоа граѓанство е тоа што според шеријатското право, луѓето и групите во царството се делеле според припаѓањето на вери и цркви. Тоа одиграло улога на народното групирање, кое на Балканот се случило некаде во средината на XIX век.

Народното групирање и релативната религиска слобода, овозможиле формирање на т.н., црковно-училишни општини. Општините во процесот на македонската преродба биле присутни во духовниот живот на граѓаните, и ја одирале најважната улога за духовно и културно воздигнување на народот. Црковно-училишните општини ги формирале и предводеле највидните граѓани, пред сè, од редот на занаетчиите и трговците. Отоманското царство се простирало на огромна површина. Покрај тоа, занаетчиите и трговците се движеле и надвор од царството, претежно во европските држави. Од една страна, таквите комуникации им овозможувале да се запознаат со културите, модата која била актуелна во Европа и сл., а од друга, во поголемите градови во Македонија постоеле конзулати на повеќето европски држави. Според известувањата на Петер Окули, австриски вицеконзул во Битола, кои ги адресирал или до амбасадата на Австрија во Истанбул, или до конзулатот во Солун, се дознава дека неколку некои трговски фирми од Битола, Охрид и Велес имале претставништва на своите фирми, претежно во Виена. Фирмите биле во сопственост на „браќата Робеви“ кои се занимавале и со банкарство, а нивниот зет Кецкаров, имал кожарско претпријатие во Лајпциг. Кај таквите граѓански дејци, занаетчии и трговци, кои имале можности да согледаат и други култури, се родила некаква „елитност“ во однос на останатото население, односно селското, кое било во чифлигарски однос на имотите на беговите и спахиите.

Влијанија

Чалгии

На културен план, односно на музички, во поголемите градови се формираат т.н. музички „тајфи“, кои во почетокот се всушност, чалгиски. Овој вид чалгиско песнопојно и инструментално творештво во Македонија, носи белези на музички ориентализам, мелодијата е украсена со бројни мелизми и карактеристична боја на чалгискиот оркестар:

„Едни од постарите градски песни во Македонија се чалгиските, односно трубадурското чалгиско пеење и творење, настанувајќи во развиените македонски градови, како Охрид, Битола, Велес и Скопје“.

Чалгискиот оркестар бил составен од инструменти од арапско-персиско потекло, или: виолина, (во народот позната како ќемане), ут, лејта, канун, кларинет (познат и како грнета) и дајре. Во народот е присутно едно општо сознание дека чалгијата во Македонија има повеќевековна традиција, а нејзиното доаѓање и создавање, се поврзува со доаѓањето на Турците на Балканот. Интересно е тоа што овој музички состав скоро и да не се споменува во народните преданија и легенди кои често пати ги регистрираат историските настани, што укажува на тоа дека се работи за прифатен, донесен, наддаден во нашата традиција. Од известувањата на веќе споменатиот австриски вицеконзул во Битола, Петер Окули, дознаваме дека конзулите на Англија, Франција, Русија и Австрија често биле на приеми, кои ги организирале сами или претставниците на Турската власт. На тие приеми покрај властите и претставниците на конзулатите, биле поканувани и присуствувале и видните граѓани од еснафите, трговците и претставниците на црковно-училишните општини. На почетоците на таквите приеми, свирел воениот оркестар на турската армија во Битола, (во Битола била командата на Третиот турски армиски корпус), додека во вториот, неформален дел, настапувале чалгиски оркестри кои свиреле и пееле локални градски песни, за на крајот од приемите, да играат и ориентални танчерки.

Македонското население своите слави и црковни празници ги празнувало дома или во блиските манастири, каде што се играле и пееле локалните градски песни и игри. За таквите карактеристични настани има податоци од истражувањата на етномузикологот, Боривоје Џимревски. Интересен е податокот за создавањето на охридската староградска песна „Фанче ојде во Калишча“. Според истражувањата, песната е испеана некаде околу 1860 година, што укажува на постоењето и популарноста на чалгиските тајфи во Охрид и во поблиската и поширока околина. Во неа се споменува еден од најстарите охридски чалгаџии, Ангеле Караѓуле, кој бил автор на многу староградски песни, кои и денес се пеат во овој крај. Во Охридскиот крај се правеле панаѓури во манастирите св. Наум, св. Петка во село Велгошти, кај Калишта, кај манастирот Сисвети во Лешани. Охриѓани во Калишта оделе со кајчиња уште одвечер, низ езерото. Убавата Фанче била во придружба на Димитрија Пармак, и бидејќи немало место во манастирот, му предложила да одат во меаната на Коста Беле, каде што свирел Караѓуле. Фанче не знаела добро да го игра чамчето, па затоа Беле му се заканува на Караѓуле со следните стихови:

„Свири убо Караѓуле,

Да нˋти земам ќемането,

Да нˋти гˋудрам од главата,

Да го фрљам в езероно,

Да го јадет рибите,

и рибите-летниците.“

Мандолински оркестри

За разлика од бројните чалгиски ансамбли присутни во Македонија, во XIX век во македонската градска средина навлегува мандолината. Мандолината потекнува од Италија и во тоа време е доста популарен инструмент низ цела Европа. Мандолината била донесена во Македонија преку трговските врски што нашите трговци ги одржувале со Италија, па и со европските држави. Во Македонија овој инструмент на почетокот бил прифатен во градските средини, како придружба на градските песни, со што тие сега добиваат поинаков призвук, поафтентичен за пратење на звукот на градските песни. Со прифаќањето на мандолината како инструмент кој звучел поприкладно во пратењето на градските песни, постепено се формирале и мандолински оркестри, кои и денес опстојуваат на овој простор. Со формирањето на мандолинските оркестри кои биле составени од неколку мандолини, мандоли, гитари, бас мандоли (таканаречени „бедри“) или контрабаси, се констатира дека градската песна добила посоодветен звук во својата намена, па така, се среќаваат формации на такви оркестри и во некои училишни општини (Скопје, Битола, Прилеп):

„Во составот на мандолинските оркестри среќаваме и виолини, кои по штимот се идентични со мандолините. Виолината, во составот на мандолинскиот оркестар, ја игра улогата на некакво звучно консордино, односно ја смирува и ублажува треперливата мандолинска мелодија“.

Со овие оркестри и со нивниот специфичен звук, творците добиле инспирација за создавање на народни песни во таканаречен „староградски дух“, со побогата мелодиска, хармонска и ритмична содржина. Според Боривоје Џимревски, многу лирски градски народни песни го добиле својот целосен мелодиски израз, доколку се придружувани од мандолински оркестри.

Тамбурашки оркестри

Кон крајот на XIX и почетокот на XX век, но поизразито помеѓу двете светски војни, во Македонија се формираат тамбурашки оркестри. Тие продираат со српското влијание во Македонија и се пренесени од Славонија и Војводина:

„Тамбурашките оркестри биле составени од примови, контри, разни тамбури (бугарии), гитари, и бас (бедра). Иако овие тамбурашки оркестри не соодветствувале на фолклорниот бит на македонскиот народ, тие биле особено популарни меѓу берберите, како и меѓу други љубители на песните, и затоа биле организирани и дејствувале преку градските пејачки друштва.“

„Народната градска песна се разликува од другите песни (изворни, архаични, уметнички), по тоа што произлегува од хомогена средина и група, која што ја создава и прима. Народната песна изразува претежно емотивни содржини, кои се заедничка сопственост на средината од која произлегува, што значи дека таа не е ничија сопственост, и никој за тоа не може и не бара некакви посебни привилегии. Творбите во принцип можат да бидат оригинални, но никогаш не тежнеат кон таквата оригиналност.“

Улогата на црквата

Развитокот на народната уметност во Македонија во XIX век, во голема мера се должи и на улогата и значењето на црковно-училишните општини. Македонските општини дале мошне важен придонес во остварувањето на граѓанските и исповеднички интереси на македонскиот народ. Во таа смисла, македонските општини израснале во вистински јавни установи, во чиј домен на решавање биле бројни нормативни, судски, управни, но и имотни, семејни, наследни, старателски, комунални, исповеднички и културни компетенции. На тој начин, општините се зафатиле во речиси сите сфери од животот и интересите на граѓаните, освен во оние кои биле во надлежност на турската власт:

„Тие на прво место ги презеле црковните и училишните работи, ги подвеле под граѓанска управа и придонеле кон значајни измени во тие области. Биле носители на словенска служба во црквите, отвориле и издржувале световни училишта во кои извршиле суштествени промени, менувајќи го видот на наставата, методот и работата и образувајќи ги младите за модерните содржини од прородните и општествените науки.“

Со продорот на граѓанството и неговата се позначајна улога во општеството, општините станале демократски установи, соодветно одговарајќи на тогашните граѓански структури. Во општнските собранија, членувале претставници на еснафите, трговците и „маалмухтерите“, претставници од поодделните маала, кои биле првенци на своите територии. Во училиштата покрај наставата се организирале и разни приредби, по повод крајот на школската година, или по повод на разни празници, локални и државни. На нив биле рецитирани и пеени песни, па дури се прикажувале и некакви сценски приредби. Во побогатите општини на поголемите градови се формираат и пејачки друштва, па и оркестарски состави, кои настапувале по разни поводи, а кои функционирале и во приватните забави и серенади.

Развој

Градската песна како жанр се профилирала постепено низ развојот на општествените околности кои ги диктирала историјата на македонскиот народ. По жанрот се разликуваат патриотски, печалбарски, епски, лирски, љубовни, свадбарски, песни кои се пееле на серенади, такви кои се пееле за време на работите в поле или дома, и по повод на разни други пригоди.

За музикалноста на македонскиот народ искажани се многу комплименти. Интересен текст обработил познатиот македонски музиколог Марко Коловски во списанието „Музика“, што го издава Сојузот на композитори на Македонија. Имено, во 1931 година, во Македонија, во време кога таа е изложена на двете најсилни антимакедонски пропаганди, „великобугарската“ и „великосрпската“, направено е истражување за музикалноста, или поточно, за музичката чувствителност на Македонците, споредувајќи ги со две други групи од тогашното Кралство Југославија, шумадинците и црногорците. Можеби целта била друга, како што вели Коловски, но важна е констатацијата на тогашните авторитетни истражувачи:

„Битно е дека исказите на голем број авторитетни истражувачи (Коста Манојловиќ, Лудвиг Куба, Милое Милоевиќ, сестрите Јанковиќ итн.) содржат една значителна доза на опиеност од македонската, главно народна музика и восхит од музикалноста на луѓето што неа ја создале и ја практикуваат. Нивните констатации подоцна се масовно цитирани како уште еден доказ дека на просторот на Македонија живее народ со исклучителни музички способности“.

Помеѓу двете светски војни во Македонија се формираат многу хорови, пејачки друштва, разни оркестри и сл. Исто така, насекаде се основани т.н., соколски друштва, изградени се сали за соколите (гимнастичари), па покрај спортските настани, во тие исти сали се одржувале разни музички приредби, игранки, матинеа и сл. Во тоа време доаѓа до израз „меконската“ староградска песна, па покрај тоа што македонскиот народ политички сèуште е негиран, неговата песна масовно била прифаќана и пеена од сите. Нашата градска песна има свои специфики и одлики, кои се однесуваат претежно на нашето поднебје, пред сè, во однос на текстот и интерпретацијата:

„Народната песна создадена во градот, со себе ја носи природната поставеност на гласот во чија интерпретација се присутни отворени и на моменти заоблени вокали. Овој начин на интерпретација бил условен од звучниот карактер на самите песни, кои во себе носат една раздвижена мелодиска структура. Специфични за својата интерпретација се некои бавни песни, во кои се присутни ситни мелизматични украси, карактеристични за ориенталното пеење“.

По втората светска војна, со создавањето на македонската држава, можеме да зборуваме за вистински изблик на квалитет во музичкиот живот на македонскиот народ.

Благодарение на етномузиколозите и формирањето на Македонското радио, уште во почетокот на 1945-1946 година, почнуваат да се запишуваат староградските песни, за потоа да бидат снимени во студијата на Радио Скопје. Познатите творци и собирачи на народни творби, Васил Хаџиманов, Живко Фирфов, Стефан Гајдов и многу други, не само што ги собирале народните песни, туку правеле и аудиции за талентирани интерпретатори, со што почнува да се збогатува снимениот музички фонд. Македонците со особена почит се однесуваат кон народното творештво и со голема љубов ги изведуваат народните песни, посебно староградските. Познато е дека едно од многуте интересни и комплексни прашања во македонската народна музика денес, претставува интерпретацијата - важен репродуктивен и креативен елемент, преку кој народната песна опстојувала кај народот. Човечкиот глас е најраспространетиот и најупотребуваниот звучен инструмент, преку кој се изразува духовната и поединечната музичка способност:

„Бидејќи народната уметност во принцип не е средство за стопанисување и не е предмет на конкуренција, таа е ослобедена од претераниот субјективизам на интелигенцијата, таа не се доживува како израз на личност, иако често носи таква нота“.

Распространување

„Омасовувањето“ на староградската песна се должи и на грижата и богатата фонотека на Македонското радио. Распространетоста и популарноста на македонската староградска песна продолжила преку неколкуте фестивали во поновата историја. Пред сė, „Охридските староградски средби“, битолските „Илинденски денови“, фестивалите „Валандово“ и „Цветници“, „Серенада на Широк Сокак“ и други. Следен напор за зачувување и популаризацијата на македонската староградска песна бил направен во седумдесеттите години од XX век, со емисијата на Македонската телевизија - „Распеани градови“. Тогаш биле откриени и некои, за широкиот аудиториум, непознати песни, како и некои ансамбли кои се популаризирале, ги снимиле своите творби, со што придонеле за пошироко запознавање на публиката со новооткриените староградски песни.

Во последните децении во Македонија, па и на Балканот, се случува комерцијализација на можеби она што народот го препознава како староградска народна песна. Зголемен е бројот на продукции на песни кои го во себе имаат терминот „фолк“, но и каде што се испреплетуваат повеќе модерни жанрови. Со хиперпродукцијата на народна музика без квалитативни критериуми, кај новите генерации можеби ќе се изгуби селективниот момент на она кое претставува белег на македонската староградска песна. Работата на музиколозите и останатите музички работници е да оценат што е добро, а што не.

Дефинирањето на денешното „омасовување“ на сето она кое се повикува на народна песна би било прерано и неможно, поради фактот што народната песна и музичкиот инструментариум се во една секојдневна и перманентна творечка активност. Разните звучно-фолклорни појави во однос на песната, претставуваат предмет на една временска условеност, новоформирани критериуми и понекогаш одраз на социјални норми, појави и структури во општеството. Од ова произлегува, а тоа и досега во практиката се потврдувало, дека народот во извесни моменти е незаменлив анонимен творец, исполнител и селектор, кој разните новонастанати појави без колебање ги прифаќа или отфрла.

Денес, во науката, јасна е спротивставеноста на елитната против масовната култура, на квалитетот наспроти кичот, уметноста наспроти комерцијалноста. Затоа, интересен е феноменот на староградската песна како појава на едно друго време, како зародиште на некоја „елитност“ на ова поднебје, во некои други социјални околности, а сепак популарна и прифатена до денес. Иако според Хаузер, народната уметност не треба да биде гледана низ маркетиншка призма и е ослободена од интелегентен субјективизам, токму кај староградската песна и „субјективизмот или објективизмот на народниот творец“, се препознава паралела на елитистичката уметност каква што се подразбира во Европската култура и квалитетен спој на нејзината масовност и прифатеност од народот. Сè од појавата, преку тајфите, снимките на македонските познати исполнители, па сè до денешните преработки, староградската песна го задржала континуитетот на она што е квалитетно, градско, препознатливо, па дури денес и национално во македонското општеството, а притоа постигнала голема популарност и останува и понатаму извор за креативност кај новите генерации.

Значајно е да се води грижа за зачувувањето на староградската песна, која постепено изчезнува, а е дел од културното богатство на македонскиот народ, и да се врши селекција на новите и прогресивни дела кои се белег на денешницата, како што се разните квалитетни аранжмански обработки на народни теми, за разни оркестри, хорови, пејачки групи и поединечни интерпретатори, бидејќи „денешниот ден е сега, а утре ќе биде минато“.

Список на народни и староградски песни

Благодарение на поединци и напредокот на технологијата, постојат приватни дигитализирани записи на овие песни, кои, освен таму, можат да се разгледаат и тука.

Надворешни врски

• pesna.org - најобемна дигитална збирка на Народни и Староградски песни.

• ВБУ Музички регистар - каталог на македонски музички изданија