Македонска музика помеѓу двете светски војни

Македонска музика помеѓу двете светски војни е музиката создадена во периодот помеѓу двете светски војни. Во годините на војните разбирливо се прекинува нишката на творечкиот и општиот музички развиток. Сепак не може да се каже дека овие години не оставиле никаква трага во музичките настани. Промените се одразиле во сите насоки, па така годините на војните донеле во еден дел од Македонија само доминација на одредена земја, што секако има влијание врз репертоарот од наметнувањето на различни песни. Позначајно за тоа време е помасовното усвојување на европските музички инструменти, во голема мера под влијание на разни окупаторски сили, кои во своите редови имале голем број аматери и професионални музичари. Усвојувањето на хармониката, гитарата, виолината, мандолината и на други инструменти и создавање на поголем број инструментални состави, придонеле за прифаќање на новиот начин на музичко мислење и создавање на македонската народна песна од тоа време.

Периодот по Првата светска војна и почетокот на Втората светска војна

По завршување на Првата светска војна, во новосоздаденото Кралство на Србите, Хрватите и Словенците, под различни околности продолжува угнетувањето на нашиот народ и непризнавањето на националноста. Во тие услови не можело да се очекува стимулирање на културните активности што би водело кон афирмација на нашите автохтони вредности. Музичкиот живот, главно се сведувал на дејноста на аматерските колективи, преку чија работа властите настојувале да спроведат културна политика во режимот. Но голем дел од новоформираните пејачки друштва и хорови(основани уште пред војната) станале пунктови на отпорот спрема хегемонистичката политика и идеолигија на Кралството.

Во создавањето на репертоарот на хорските друштва била користена можност за изведување на хармонизирани македонски народни песни. Тоа ги привлекувало пејачите и публиката меѓу другото и покрај забранетата употреба на македонскиот јазик во другите подрачја од јавниот живот. По примерот на хорските композиции на Стеван Мокрањац, во чии руковети или ракатки, се задржани говорите и дијалектите на оние краишта од кои потекнуваат употребените народни песни. И кај нас се создавале и биле дозволени за изведба хармонизирани македонски народни песни, врз основа на еден од „дијалектите на српскиот јазик“ со будно внимание да не се употреби некоја песна со револуционерна содржина и текст, кој алудира на некоја актуелна состојба.

Да се биде музички творец во третата или четвртата деценија од минатиот век значело да се компонира вокална музика за потребите на градските и училишните хорски колективи, кои сè уште се главни носители на музичкиот живот. Групата македонски музичари школувани околу 1930 година во Белград (денес претставници на Првата, односно најстара генерација современи композитори)доживеала први афирмативни одзиви во музичките кругови. Нивните хорски минијатури биле едноставно обликувани врз основа на нашиот градски фолклор.

Традицијата на хорската школа на Мокрањац била пренесена и негувана во Македонија. Споменатата прва повоена генерација македонски композитори ја прифатиле девизата на Мокрањац и неговите следбеници според која народот е оној што создава, а композиторите само го обработуваат народното дело. Тие ги фиксираат уметничките вредности на анонимниот творец, кои уште повеќе доаѓаат до израз со вкусно и инвентивно хармонско обликување. Сепак, традицијата на школата на Мокрањац се одразила помалку на планот на творештвото, а повеќе на интерпретацијата, јакнењето на хорското дело, подготвувањето на концертите, организирање на средби на пејачи и хорски друштва и спроведување на натпревари. Во однос на творештвото од кое биле инспирирани, првите хорски обработки на македонските автори меѓу двете светски војни, главно биле во поскромен хармонски третман на фолклорната мелодика. Во однос на формалното обликување, тие песните ги пишувале во вид на хорски минијатури(поретко како сплетови ракатки како што е случајот со Мокрањац), со употреба на наједноставни хорски средства соодветни на мелодиите од градскиот фолклор.

Уште од тој почетен период, кај некои од авторите забележуваме проникнување на латентна хармонија на употребениот мелос, што не упатува на модални хармонски односи. Освен тоа се гледа и употребата на нерамноделни тактови структури. Во овој период може да се најдат написи кои упатуваат кон важноста за чистотата на фолклорниот израз, односно зачувувањето на автентичноста на текстот, мелодијата и ритамот при запишувањето и интерпретацијата.

Македонските композитори и музичари од првата генерација и нивните најистакнати претставници се: Стефан Гајдов, Живко Фирфов, Трајко Прокопиев, Тодор Скаловски и Петре Богданов - Кочко. Тие се здобиле со музички знаења во една средина која била отворена за сите нови уметнички вредности. Влијанието на прославените аматерски хорови сè уште се чувствувало во Белград, а нивната работа привлекувала искусни професионални музичари и љубители на хорското дело. Од друга страна, помладата повоена генерација, школувана во Прага, го пренесува во музичкиот живот духот на авангардата на своето време. Придонесот за осовременување на музичкиот јазик кај овие автори се чувствувал и во доменот на уметничката обработка на фолклорната материја.

Во професионалната практика на творечки план, веднаш по завршеното школување, македонските музичари соработуваат со низа хорски друштва во својата национална средина. Во тие концертни програми видно место заземале и некои нивни композиции со фолклорна ориентација. Кон ова да додадеме дека во периодот меѓу двете светски војни во поголемите македонски градови се забележува неизбежниот тренд за модернизација на музичкиот живот. Тоа важи особено за Скопје каде се поставуваат темелите на професионалната музичка работа на некои институции.

Во 1934 година по иницијатива на хорското друштво Мокрањац во Скопје е формирана истоимената музичка школа, во која биле застапени предметите: виолина, виолончело, пијано, соло пеење и теорија на музиката. Музичкиот живот се збогатува и со дејност на воениот оркестар кој приредува симфониски концерти, а учествува и во изведба на некои вокално-инструментални дела. Како раководител на оркестар се истакнал капелникот Леополд Дворжак. Во истиот период во Скопје се прикажуваат, целосно или фрагментарно, и некои опери и оперети на аматерска база. Генерално, во музичкиот живот во градот се чувствува присуство на школувани домашни кадри. Композиторот Тодор Скаловски, меѓу другите активности, се зафаќа со пишување и на статии и рецензии, кои се публикуваат во скопскиот печат. Трајко Прокопиев, исто така се афирмира во неколку музички области, како автор на хорски дела, диригент, пејач и учесник во првиот инструментален камерен состав. Работата на домашните музичари станува поценета со појавата на првите печатени збирки на хармонизирани македонски народни песни, за потребите на училиштата и градските хорови. Покрај друштвото Вардар, од 1922 година работат и пејачките друштва Мокрањац, Абрашевиќ и Гусле.

Во периодот меѓу двете светски војни, до доаѓањето на првата генерација школувани македонски музичари, во Скопје работи група професионални музички работници, кои даваат особен придонес за развојот на хорското музицирање. Тоа се српските музичари, ученици на Мокрањац - Пеја Илиќ и Стеван Шијачки.

Од 1918 до 1941 година се основаат пред сè хорски музички друштва и во други градови низ Македонија. Од 1922 година во Тетово работи пејачкото друштво Банчики, а од 1930 година Кирил Пејчиновиќ. Во 1923 година, Битола ги добива хорските друштва Кајмакчалан и Мокрањац. Во овој град воениот оркестар, како и скопскиот гарнизон, приредуваат популарни симфониски концерти. Слична е ситуацијата и во другите поголеми македонски градови. Во Прилеп од 1926 година работи Градско пеачко друштво, а во Штип од 1925 година друштвото Јединство. Музичкиот живот во Штип се збогатува со дејноста на Сергеј Михајлов, кој на аматерска база, организира изведба на музичко-сценски дела од најпознатиот оперски и оперетски репертоар.

Скромна музичка активност меѓу двете светски бојни даваат и домашните инструментални ансамбли, од трубадурските групи и чалгии, какви што имавме уште во времето на турското владеење, дури до разни дувачки и мандолински оркестри.

Музиката за време на НОБ

Од поколение на поколение, низ борбената песна се пренесувала верата на народот во поубава и посветла иднина. Личностите на јунаците се менувале во зависност на околностите од етапите на вековното ропство низ нови или трансформирани песни кои секогаш ја одразувале основната цел - ослободувањето од јеремот и насилството. Процесот на создавање на партизанските песни започна во првите денови на Востанието и се развива во текот на војната, продолжува и во годините по Ослободувањето. Факт е дека нашата партизанска песна произлегува непосредно од последниот голем циклус народни борбени песни - Илинденските. И македонските народни песни носат печат на поднебјето каде што настанале, попримајќи во тоа време и влијанието од партизанските песни на братските југословенски народи и на револуционерната пролетерска поезија и музика. Песната е придружник на борците, таа ги бодри и ги поттикнува кон нови подвизи. Песната меѓу другото е сведоштво за растежот на колективната свест за вистинските цели на борбата. Во тоа време е создаден маршот на Првата македонска бригата на текст на Владо Малески. Авторот на музиката од овој марш останал непознат. Третата македонска бригата исто така добива свој марш на текст на Ацо Шопов, а музиката ја пишува композиторот и револуционер Панче Пешев.

Целата творечка активност на Панче Пешев е проникната со револуционерниот дух на борбата на неговиот народ за ослободување. Неговата прва масовна песна, компонирана врз сопствен текст на српски јазик датира од 1936 година и го носи насловот Класје зелено. Музичкото образование на Пешев започнува во Куманово, каде што неговата фамилија се преселила од Велес. Школувањето го продолжува во Белград во музичката школа „Станковиќ“ и приватно кај Јосип Славенски и Јуриј Арбатски. Потоа работел како диригент на работнички хорови во Куманово и организатор на музичкиот живот. Загинал во јуни 1944 за целите на народноослободителната борба.

Во текот на 1944 година напишани се маршеви кои се здобиваат со широка популарност. Во репертоарот на бригадските хорови се внесуваат руски песни(така македонската партизанска песна се збогатува со музичка тематика од разни извори), кратки епски песни, љубовни, печалбарски, хумористични, автентични и/или адаптирани од домашни и странски автори. Меѓу овие форми на партизанско пеење, мошне карактеристично е пеењето на таканаречено врапче - духовити актуелни песни-куплети, што зборуваат за брзиот слом на фашистичките окупатори, во придружба на гитара.

Првата збирка на македонски народноослободителни песни е излезена од печат во јуни 1943 година, подготвена и редактирана од поетот Кочо Рацин. Збирката е печатена во 1000 примероци. И втората е во редактура на Кочо Рацин, кој загинува пред да се издаде. Двете збирки содржат 31 песна и претставуваат најпопуларна партизанска публикација. Рациновите збирки содржат само текстови на партизански песни, но се мошне интересни и од музички аспект, бидејќи песните се подоцна мелографирани врз основа на теренски снимки.

Генерално за музичката активност за времето на НОБ може да се каже дека недостасува стручен кадар, поради тоа покрај професионалните музичари како Петре Богданов Кочко, Тодор Скаловски и Трајко Прокопиев го формира хорот на Главниот Штаб на НОБ, кој под негово раководство, доживува афирмација и настапи во повеќе градови. По ослободувањето на земјата од споментатите композитори ја продолжуваат творечката активност и меѓу другото и од партизанските песни.