Википедија

Историја на Евреите во Србија

Историјата на еврејската заедница во денешна Србија е околу две илјади години и започнала пред доаѓањето на Србите. Евреите прво пристигнале во регионот за време на римското владеење на овие простори. Еврејските заедници на Балканот останале мали до крајот на 15 век, кога Евреите побегнале од шпанските и португалските инквизиции, наоѓајќи засолниште во областите под власта на Отоманското Царство, вклучувајќи ја и Србија.

Српски Евреи
Спомен-плоча посветена на 4.000 Евреи од Суботица починати во Холокаустот. Во надгробната плоча стои: „Во спомен на 4000 Евреи со кои живеевме и ја градивме Суботица, кои загинаа во фашистичките логори на смртта во Втората светска војна“.
Вкупен број
787 (попис од 2011)[1]
Јазици
српски, хебрејски, ладино, и јидиш
Вероисповед
Јудаизам

Заедницата својот врв го достигнала пред Втората светска војна кога во земјата живееле од 33.000 евреи (од кои речиси 90% живееле во Белград и Војводина). Околу две третини од српските Евреи загинале во Холокаустот, бидејќи биле особено нападнати додека Хитлер се обидел да ги казни и етничките Срби и Евреи за германскиот пораз во Првата светска војна. По војната, голем дел од преостанатото еврејско српско население е емигрирало, главно во Израел. Во пописот во 2011 година само 787 луѓе се изјасниле како евреи. Денес, Белградската синагога и онаа во Суботица, се синагоги во служба, додека синагогата во Нови Сад е претворена во културен уметнички простор. Самото име на градот Суботица има свое еврејско име - „Шабат“/„Субота“ на српскохрватски јазик.

Историја уреди

Стар период уреди

Евреите за првпат пристигнале на територијата на денешна Србија за време на римското владеење на овие простори, иако има малку документи пред 10 век.

Османлиски период уреди

Еврејските заедници на Балканот биле засилени во 15 и 16 век со доаѓањето на еврејските бегалци од шпанската и португалската инквизиција. Султанот Бајазид II ги поздравил еврејските бегалци во неговото царство. Евреите се вклучиле во трговијата меѓу различните провинции во Отоманското Царство, станувајќи особено важни за трговијата со сол[2]. Во 1663 година, еврејското население во Белград броело 800 луѓе[3].

Независна Србија и Хабсбург Војводина уреди

Многу Евреи биле вклучени во борбата на Србите за независност од Отоманското Царство, снабдувајќи оружје со локалните Срби, а еврејските заедници се соочиле со брутални репресивни напади од отоманските Турци. Борбата за независност траела до 1830 година, кога Србија ја стекнала својата независност.

Новата српска влада не била пријателска кон еврејската заедница, а до 1831 година постоеле забрани против Евреите за работа во некои професии. Ситуацијата за Евреите накратко се подобрила под власта на принцот Михаило Обреновиќ III (1839-1842), но антиеврејските одредби биле вратени под принцот Александар I Караѓорѓевиќ (1842-1858).

Со обновувањето на српскиот престол од страна на кралската куќа Обреновиќ во времето на Милош Обреновиќ во 1858 година, повторно се вратиле ограничувањата на еврејските трговци, но три години подоцна, во 1861 година, Михаил III го наследил престолот и ги вратил антиеврејските ограничувања. Во 1877 година за првпат бил избран за еврејски кандидат во Народното собрание по добивањето на поддршка од сите партии[4][5].

Српскиот парламент ги укинал сите антиеврејски ограничувања во 1889 година.

Во 1879 година во Белград било основано „Српско-еврејско пејачко друштво“ како дел од српско-еврејското пријателство. За време на Првата светска војна и Втората светска војна, на хорот не му било дозволено да настапува. Во 1950 година се преименувало во „Браќа Барух“ и е едно од најстарите еврејски хорови во светот што сè уште постои[6]. Хорот останува симбол на обединување на заедниците, иако само 20% од членовите на хор се, всушност, Евреи, поради намаленото еврејско население во земјата (во Втората светска војна, половина од еврејското население во Србија било убиено)[7]. До 1912 година, еврејската заедница на Кралство Србија изнесувало 5.000. Српско-еврејските односи постигнале висок степен на соработка за време на Првата светска војна, кога Евреите и Србите се бореле рамо до рамо со Централните сили[8].

Додека со остатокот од Србија сѐ уште владеело Отоманското Царство, територијата на денешна Војводина била дел од Хабсбуршката монархија. Во 1782 година, царот Јозеф II го издал Едикт за толеранција, давајќи им на Евреите одредена мерка на верска слобода. Едиктот ги привлекол Евреите во многу делови од монархијата. Еврејските заедници на Војводина цветале и до крајот на 19 век во регионот имало речиси 40 еврејски заедници[9].

  •  
    Суботичка синагога[10]
  •  
    Синагога во Ада, 1900
  •  
    Синагога во Кикинда
  •  
    Куќата на фамилија Винтерштајн, 1910
  •  
    Еврејска синагога на ул. Царот Урош, Белград, 1908 година.
  •  
    Еврејска синагога во Шабац

Кралство Југославија уреди

По Првата светска војна, Црна Гора, Банат, Бачка, Срем и Барања биле вклучени во составот на Србија преку народни избори во овие региони, а потоа Голема Србија се обединила со Државата на Словенци, Хрвати и Срби, формирајќи го Кралството на Србите, Хрватите и Словенците, кое наскоро било преименувано во Кралство Југославија. Српската релативно мала еврејска заедница броела 13.000 (вклучувајќи 500 во Косово)[11], но во комбинација со големите еврејски заедници на другите југословенски територии, била околу 51.700. Во меѓувоените години (1919-1939), еврејските заедници на Кралството Југославија доживеале свој врв.

Пред Втората светска војна, околу 31.000 Евреи живееле во Војводина. Во Белград, еврејската заедница броела 10.000, 80% од еврејските Сефарди, зборувале ладино, а 20% јидиш.

Втора светска војна уреди

 
Споменик во Нови Сад посветен на убиените еврејски и српски цивили во 1942 година

Кралството Југославија се обидело да ја одржи неутралноста во периодот пред Втората светска војна. Премиерот Милан Стојадиновиќ се обидел активно да го привлече Адолф Хитлер додека го одржувал сојузот со поранешните сили на Антантата, Велика Британија и Франција. Самата југословенска политика не била антисемитичка: на пример, Југославија ги отворила своите граници за австриските Евреи по Аншлус. Под зголемен притисок да им се придружи на германските барања за безбедно поминување на своите трупи во Грција, Југославија го потпишала Тројниот пакт со Германија и Италија, заедно со Бугарија и Унгарија. Меѓутоа, за разлика од другите две, владата на потписниците на Мачек и Цветковиќ била соборена три дена подоцна во државен удар од патриотските, антигермански генерали. Новата влада веднаш го повлекла југословенскиот потпис и повикала на строга неутралност. Германскиот одговор бил брз и брутален: Белград бил бомбардиран без објавување на војната на 6 април 1941 година, а германските, италијанските, унгарските и бугарските трупи ја нападнале Југославија.

Холокауст уреди

Во Србија, германските окупатори формирале концентрациони логори и политики за истребување со помош на марионетската влада на Милан Недиќ. [13] [12]

Нацистичкиот геноцид против југословенските Евреи започнал во април 1941 година[13]. Државата Србија била целосно окупирана од нацистите. Главните закони биле усвоени на 30 април 1941 година: Правна уредба за расно потекло (Законска одредба за расна припадност). Евреите од Срем биле испратени во хрватските логори, како и многу Евреи од другите делови на Србија. Во Србија, Германците продолжиле да ги затвораат Евреите од Банат и Белград, формирајќи концентрационен логор преку реката Сава, во српскиот дел на Белград, а потоа дадени на Независна Држава Хрватска. Концентрациониот логор Сајмиште бил основан за процесирање и елиминирање на заробените Евреи и Срби.

До времето кога Србија и Југославија биле ослободени во 1944 година, повеќето српски Евреи биле убиени. Од 82.500 Евреи во Југославија во 1941 година, само 14.000 (17%) го преживеале Холокаустот. Од еврејското население од 16.000 на територијата контролирана од нацистичката марионетска влада на Милан Недиќ, полицијата и тајните служби убиле околу 14.500 лица[14][15].

Слично прогонство на Евреите било и на територијата на денешна Војводина, која била припоена од Унгарија. Во нападот во Нов Сад во 1942 година, унгарските војници убиле многу еврејски и нееврејски српски цивили во Бачка.

Историчарот Кристофер Браунинг кој присуствувал на конференцијата на тема Холокауст и српската вмешаност, изјавил[16]

„ Србија беше единствената земја надвор од Полска и Советскиот Сојуз, каде што сите еврејски жртви беа убиени на самото место без депортација, и беше првата земја по Естонија која беше прогласена за Judenfrei, термин што го користеле нацистите за време на Холокаустот за означување на област ослободена од сите Евреи. " “

Српските цивили биле вклучени во спасувањето илјадници југословенски Евреи во овој период. Миријам Штајнер-Авиезер, истражувач за југословенско еврејство и член на Комитетот за праведните народи на Јад Вашем, вели: „Србите спасиле многу Евреи“[17].

Социјалистичка Југославија уреди

 
Белградска синагога
 
Новосадска синагога

Федерацијата на еврејските заедници во Југославија била формирана по Втората светска војна за да ги координира еврејските заедници во повоена Југославија и да лобира за правото на Евреите да имигрираат во Израел[18]. Повеќе од половина од југословенските преживеани избрале да се емигрираат во Израел по Втората светска војна.

Еврејската заедница на Србија, и навистина од сите конститутивни републики во Југославија, ја одржувала обединувачката моќ на Федерацијата на еврејските заедници во Југославија. Сепак, ова завршило со распадот на Југославија во 1990-тите.

Југословенски војни уреди

Пред етничките конфликти во поранешна Југославија во 1990-тите, во Србија живееле околу 2.500 Евреи, главно во Белград.

Евреите од Србија живееле релативно мирно во Југославија меѓу Втората светска војна и 1990-тите. Сепак, по крајот на Студената војна започнал распадот на Југославија и последователни граѓански војни.

За време на Југословенските војни и меѓународните санкции, многу Евреи побегнале во Израел и во САД. За време на бомбардирањето на НАТО во 1999 година, Федерацијата на еврејските заедници во Југославија преместила многумина белградски еврејски постари, жени и деца во Будимпешта, Унгарија за нивната безбедност. Многу од нив емигрирале трајно.

Современа Србија уреди

Манифестациите на антисемитизмот во Србија се релативно ретки и изолирани. Според Извештајот на американскиот Стејт департмент за практиките на човековите права во Србија за 2006 година: „Еврејските водачи во Србија објавија ретки инциденти на антисемитизам, вклучително и антисемитски графити, вандализам, мали циркулациони антисемитски книги и интернет-објави, инциденти што мора да се гледа во контекст на малиот, но растечки антисемитизам во Србија“.[19]. Во 2013 година центарот на Белград бил покриен со постери, наводно дистрибуирани од српскиот огранок на Blood & Honor, обвинувајќи ги Евреите дека се одговорни за бомбардирањето на поранешна Југославија во 1999 година[20].

Српската влада го препознава јудаизмот како една од седумте традиционални"верски заедници на Србија[21]. Единствените преостанати функционални синагоги во Србија се Белградската синагога и во Суботица.

Демографија уреди

 
Еврејската заедница во 1920 година

Попис:[22]

  • 1953: 1,504
  • 1961: 1,250
  • 1971: 1,128
  • 1981: 683
  • 1991: 1,107
  • 2002: 1,185 (со Косово)
  • 2011: 787 (со Косово)

Во пописот во 2011 година, 787 луѓе се изјасниле како Евреи, додека 578 ја кажале дека се припадници на јудаизмот[1][23]. Околу половина од нив живеат само во Белград, додека скоро сите останати се наоѓаат во Војводина (особено во трите најголеми градови: Нови Сад, Суботица и Панчево). Подолу се прикажани резултатите од пописот од 2002 година врз основа на етничката припадност и пописот од 2011 врз основа на религија:

Град Еврејско
население[24]		 Вкупно
население
БелграД 415 1,576,124
Нови Сад 400 299,294
Суботица 89 148,401
Панчево 42 127,162
Остаток од Србија 239 5,646,314
Вкупно 1,185 7,498,001
Град Јудаизам[23] Вкупно
население
БелграД 286 1,659,440
Нови Сад 84 341,625
Суботица 75 141,554
Панчево 31 123,414
Остаток од Србија 102 4,920,829
Вкупно 578 7,186,862

Наводи уреди

  1. ↑ 1,0 1,1 „2011 Census of Population, Households and Dwellings in the Republic of Serbia: Population according to ethnicity – "Others" – ethnic groups with less than 2.000 members and multiple declared ethnicity“ (PDF). Statistical Office of the Republic of Serbia. 2012. Архивирано од изворникот (PDF) на 2016-04-17. Посетено на 2019-04-08.
  2. ↑ „Virtual Jewish History Tour – Serbia and Montenegro“. Jewish virtual library.
  3. ↑ „The Jewish Community of Belgrade“. The Museum of the Jewish People at Beit Hatfutsot. Архивирано од изворникот на 2020-01-23. Посетено на 2019-04-08.
  4. ↑ "News in Brief", The Times, 22 February 1877
  5. ↑ "Servia", The Times, 22 February 1877
  6. ↑ „Choir "Baruch Brothers"“. Jewish Community of Belgrade.
  7. ↑ „The Baruch Brothers Choir: Serbian Jewry's 136-Year-Old Singing Group“. Посетено на 2018-11-25.
  8. ↑ „Exhibition "Jews of Serbia in WWI" opens in Belgrade“. Tanjug. 5 September 2014.
  9. ↑ „Synagogues Without Jews – Croatia and Serbia“. Beit Hatfutsot. Архивирано од изворникот на 29 April 2006.
  10. ↑ http://rtv.rs/sr_lat/vojvodina/backa/velicanstvena-sinagoga-za-molitvu-ucenje-i-okupljanje_904247.html
  11. ↑ Romano, Jaša (1980). Jews of Yugoslavia 1941–1945. Federation of Jewish Communities of Yugoslavia. стр. 573–590.
  12. ↑ Ljubica Stefan (1995). „Anti-semitism in Serbia During the World War II“. An International Symposium "SOUTHEASTERN EUROPE 1918-1995". Knjige HIC. Архивирано од изворникот на 2019-09-04. Посетено на 9 April 2013.
  13. ↑ Mitrović, M.; Timofejev, A.; Petaković, J. Holocaust in Serbia 1941-1944.
  14. ↑ Encyclopedia of the Holocaust. New York: Macmillan Publishing Company. 1990.
  15. ↑ Ristović, Milan (2010), „Jews in Serbia during World War Two“, Serbia. Righteous among Nations (PDF), Jewish Community of Zemun, Архивирано од изворникот (PDF) на 1 февруари 2014
  16. ↑ Browning, Christopher (29 May 2012). „Serbia WWII Death Camp to 'Multicultural' Development?“. Arutz Sheva - Israel National News. Посетено на 9 April 2013.
  17. ↑ Derfner, Larry; Sedan, Gil (9 April 1999). „Why is Israel waffling on Kosovo?,“. Jweekly.
  18. ↑ „Jews of the Former Yugoslavia After the Holocaust“. Jewish virtual library.
  19. ↑ „Country Reports on Human Rights Practices, Serbia“. 2006.
  20. ↑ „Anti-Semitic posters in downtown Belgrade“. B92/Tanjug. 30 март 2013. Архивирано од изворникот на 1 април 2013.
  21. ↑ International Religious Freedom Report 2005, Serbia and Montenegro (includes Kosovo) (released by US Department of State)
  22. ↑ „Ethno-confessional and language mosaic of Serbia“ (PDF). Statistical Office of the Republic of Serbia. 2014.
  23. ↑ 23,0 23,1 „2011 Census of Population, Households and Dwellings in the Republic of Serbia: Religion, Mother Tongue and Ethnicity“ (PDF). Statistical Office of the Republic of Serbia. 2013. Архивирано од изворникот (PDF) на 15 јули 2014.
  24. ↑ Statistical Office of the Republic of Serbia, 2002 Census Results, p12 Архивирано на 24 февруари 2009 г.

Надворешни врски уреди

Преземено од „https://mk.wikipedia.org/w/index.php?title=Историја_на_Евреите_во_Србија&oldid=4974044“