Википедија

Дан Шехтман

израелски научник и нобеловец

Дан Шехтман (хебрејски: דן שכטמן, латинизирано: Dan Shechtman; роден на 24 јануари 1941 година)[1] ― професор по материјална наука на Технион – Израелскиот институт за технологија, соработник на Ејмската национална лабораторија на Министерството за енергија на Соединетите Држави и професор по наука за материјали на Државниот универзитет во Ајова. На 8 април 1982 година, додека бил на работа во странство во Националното биро за стандарди на Соединетите Држави во Вашингтон, Шехтман ја открил икозаедралната фаза, која го отворила новото поле на квазипериодични кристали.[2]

Дан Шехтман
דן שכטמן
Шехтман во Институтот за хемија, ПМФ, Скопје, 2023 година
Роден(а)24 јануари 1941(1941-01-24) (83 г.)
Тел Авив, Мандат Палестина
ПолињаМатеријална наука
УстановиВоздухопловна воена база „Рајт-Патерсон“
Универзитет „Џон Хопкинс“
Национален институт за стандарди и технологија
Државен универзитет во Ајова
Технион
ОбразованиеТехнион
Познат поКвазикристали
Поважни наградиНаграда „Израел“ (1998)
Волфова нагрда за физика (1999)
Награда „Грегори Аминоф“ (2000)
Нобелова награда за хемија (2011)
СопружникЦипора Шехтман

Тој бил награден со Нобеловата награда за хемија во 2011 година за откривање на квазикристали, што го прави еден од шесте Израелци кои ја добиле Нобеловата награда за хемија.[3][4]

Животопис уреди

Ден Шехтман е роден во 1941 година во Тел Авив, во тогашниот Мандат Палестина; градот станал дел од новата држава Израел во 1948 година. Тој пораснал во Петах Тиква и Рамат Ган во еврејско семејство.[5] Неговите баба и дедо се преселиле во Палестина за време на Втората Алија (1904–1914) и основале печатница. Како дете, Шехтман бил фасциниран од „Таинствениот остров“ од Жил Верн (1874), кој го читал многу пати. Неговиот детски сон бил да стане инженер како главниот протагонист Сајрус Смит.

Мислев дека тоа е најдоброто нешто што човек може да го направи. Инженерот во книгата знае механика и физика и од ништо создава цел начин на живот на островот. Сакав да бидам таков.

— Дан Шехтман[6]

Шехтман е во брак со проф. Ципора Шехтман, раководител на Одделот за советување и човечки развој на Универзитетот во Хаифа и автор на две книги за психотерапија.[7][8] Тие имаат син Јоав Шехтман (последокторски истражувач во лабораторијата на Вилијам Моернер) и три ќерки: Тамар Финкелштајн (организациски психолог во центарот за раководство на израелската полиција), Ела Шехтман-Кори (д-р по клиничка психологија) и Рут Дагуд-Нево (исто така доктор по клиничка психологија).[9][10] Тој е атеист.[11]

Академска кариера уреди

 
Состанок во Националниот институт за стандарди и технологија во 1985 година каде Шехтман (лево) ја објаснува атомската структура на квазикристалите.

По добивањето на докторатот по материјално инженерство од Технион во 1972 година, каде што се стекнал и додипломец по машинство во 1966 година и магистер во материјално инженерство во 1968 година, Шехтман бил соработник на Националниот истраживачки совет во Воздухопловните истражувачки лаборатории во Воздухопловната база „Рајт Патерсон“, Охајо, каде што студирал три години за микроструктурата и физичката металургија на титаниумските алуминиди. Во 1975 година, тој се приклучил на одделот за инженерство на материјали во Технион. Во 1981-1983 година тој бил на периодична работа на Универзитетот „Џонс Хопкинс“, каде што изучувал брзо зацврстени алуминиумски преодни метални легури, во заедничка програма со Националното биро за стандарди (денес НИСТ). Во текот на оваа студија тој ја открил икозаедралната фаза која го отвори новото поле на квазипериодични кристали.

Во 1992-1994 година тој бил на периодична работа во Националниот институт за стандарди и технологија (НИСТ), каде што го проучувал ефектот на дефектната структура на хемиското парно таложење на дијамантот врз неговиот раст и својства. Истражувањето на Шехтман и Технион било спроведувано во Центарот „Луис Еделштајн“ и во Волфсоновиот центар, кој е предводен од него. Служел во неколку комисии на Сенатот на Технион и бил на чело на еден од нив.

Шехтман се приклучил на Државниот факултет во Ајова во 2004 година. Тој моментално поминува околу пет месеци годишно во Ејмс на состанок со скратено работно време.[3][12]

Од 2014 година е раководител на Меѓународниот научен совет на Политехничкиот универзитет Томск.[13]

 
Предавањето во Скопје.

На 23 мај 2023 година, тој го посетил Институтот за хемија при ПМФ во Скопје, и го направил предавањето насловено „Демографија, технолошко претприемништво и иднината на Македонија“ во тамошниот амфитеатар.[14]

Работење на квазикристалите уреди

 
Нобеловата награда на Шехтман била во областа на квазикристали, нарачани кристални материјали на кои им недостигаат повторливи структури, како што е оваа легура Al-Pd-Mn.[15]
Интервју со Дан Шехтман после неговото нобелово предавање.

Од денот кога Шехтман ги објавил своите наоди за квазикристалите во 1984 година до денот кога умрел Лајнус Полинг (1994), Шехтман доживеал непријателство од него кон непериодичното толкување. „Долго време бев јас против светот“, рече тој. „Бев предмет на потсмев и предавања за основите на кристалографијата. Водачот на противењето на моите откритија бил двократниот нобеловец Лајнус Полинг, идол на Американското хемиско друштво и еден од најпознатите научници во светот. Со години, до својот последен ден, тој се борел против квази-периодичноста во кристалите. Тој не бил во право, а по некое време уживав во секој момент од оваа научна битка, знаејќи дека погрешил.“[16]

Лајнус Полинг е забележан велејќи: „Не постои такво нешто како квазикристали, само квази-научници“.[17] Полинг очигледно не бил свесен за трудот во 1981 година од Х. Клајнерт и К. Маки кој ја истакнал можноста за непериодична икозаедрална фаза во квазикристалите[18] (види историски белешки). Шефот на истражувачката група на Шехтман му рекол „да се врати и да го прочита учебникот“, а неколку дена подоцна „го замоли да си замине за да „нанесе срам“ во работниот состав.[19] Шехтман се чувствувал отфрлен.[17] По објавувањето на неговиот труд, други научници почнале да ги потврдуваат и прифаќаат емпириските наоди за постоењето на квазикристали.[20][21]

Нобеловиот комитет при Кралската шведска академија на науките рекол дека „неговото откритие е крајно контроверзно“, но дека неговата работа „на крајот ги принудила научниците да ја преиспитаат нивната концепција за самата природа на материјата“.[17] Преку откритието на Шехтман, неколку други групи можеле да образуваат слични квазикристали до 1987 година, откривајќи дека овие материјали имаат ниска топлинска и електрична спроводливост, додека поседуваат висока структурна стабилност.[22][23][24] Квазикристали исто така се пронајдени и во природата.[25][26]

Квазипериодичен кристал, или накратко, квазикристал, е структура која е подредена, но не периодична. Квазикристална шема може постојано да го пополнува целиот расположлив простор, но нема преводна симетрија.[27] „Апериодичните мозаици, како оние пронајдени во средновековните исламски мозаици на дворецот Алхамбра во Шпанија и светилиштето Дарб-и Имам во Иран, им помогнаа на научниците да разберат како изгледаат квазикристалите на атомско ниво. Во тие мозаици, како и кај квазикристалите, шаблоните се редовни – тие следат математички правила – но никогаш не се повторуваат.“[17] Интригантна одлика на таквите обрасци, [кои] се наоѓаат и во арапските мозаици, е тоа што математичката константа позната како грчката буква tau [sic] , или „златниот пресек“, се појавува одново и одново. Во основата е низа разработена од Фибоначи во 13 век, каде што секој број е збир од претходните два.“[17]

Во првата деценија на 21 век, квазикристалните материјали можеле да бидат користени во голем број примени, вклучително и образување на издржлив челик кој е користен за фина инструментација и нелеплива изолација за електрични жици и опрема за готвење,[28][29] но во моментов немаат технолошки примени.

Нобеловата награда била 10 милиони шведски круни (приближно 1,5 милиони долари).[17]

Претседателска кандидатура уреди

На 17 јануари 2014 година, во интервју за израелскиот Канал 1, Шехтман ја објавил својата кандидатура за претседател на Израел.[30] Шехтман добил поддршка од десетте пратеници на Кнесетот (израелското собрание) потребни за да се кандидира. На изборите, одржани на 10 јуни 2014 година, му бил доделен само еден глас. Ова ги навело израелскиот печат и израелските хумористи да го приложат Шехтман како „квазипретседател“ во однос на цитатот „квазинаучник“.

Награди уреди

 
Шехтман во Стокхолм, јуни 2016 година.
  • Почесен титула„ Професор Џон фон Нојман“ во 2019 година[31]
  • Фрајова меѓународна награда за одржливост, СИПС 2014[32]
  • Почесен докторат на Универзитетот Бар-Илан во 2013 година[33]
  • Нобеловата награда за хемија во 2011 година за откривање на квазикристали
  • Награда за 25-годишнината на Европското друштво за истражување на материјали во 2008 година
  • Награда ЕМЕТ награда за хемија во 2002 година
  • Награда за извонредност во наставата „Мјуриел Дејвид Џакноу“ на Технион во 2000 година
  • Награда „Грегори Аминоф“ на Кралската шведска академија на науките во 2000 година
  • Волфова награда за физика во 1999 година[34]
  • Награда „Израел“, за физика во 1998 година[35]
  • Вајцманова награда за наука во 1993 година[36]
  • Ротшилдова награда за инженерство во 1990 година[37]
  • Академска награда „Нова Англија“ на Технион во 1988 година
  • Меѓународна награда за нови материјали на Американското физичко друштво во 1988 година
  • Награда за физика на Фриденберговиот фонд за унапредување на науката и образованието во 1986 година

Објавени дела уреди

  • Shechtman, D.; Blech, I.; Gratias, D.; Cahn, J.W. (1984). „Metallic Phase with Long-Range Orientational Order and No Translational Symmetry“. Physical Review Letters. 53 (20): 1951. Bibcode:1984PhRvL..53.1951S. doi:10.1103/PhysRevLett.53.1951.
  • Swartzendruber, L.; Shechtman, D.; Bendersky, L.; Cahn, J.W. (1985). „Nuclear γ-ray resonance observations in an aluminum-based icosahedral quasicrystal“. Physical Review B. 32 (2): 1383–1385. Bibcode:1985PhRvB..32.1383S. doi:10.1103/PhysRevB.32.1383. PMID 9937171.
  • Cahn, John W.; Gratias, Denis; Shechtman, Dan (1986). „Pauling's model not universally accepted“. Nature. 319 (6049): 102. Bibcode:1986Natur.319..102C. doi:10.1038/319102a0.
  • Shechtman, Dan (1988). „The Icosahedral Quasiperiodic Phase“. Physica Scripta. T23: 49. Bibcode:1988PhST...23...49S. doi:10.1088/0031-8949/1988/T23/008.
  • Cahn, John W.; Shechtman, Dan; Gratias, Denis (1986). „Indexing of icosahedral quasiperiodic crystals“. Journal of Materials Research. 1 (1): 13. Bibcode:1986JMatR...1...13C. doi:10.1557/JMR.1986.0013.

Поврзано уреди

Наводи уреди

  1. ↑ Dan Shechtman Архивирано на 10 ноември 2011.. (PDF). Посетено на 25 мај 2023.
  2. ↑ „Israeli Wins Chemistry Nobel For Quasicrystals“. npr.org. Посетено на 25 мај 2023.
  3. ↑ 3,0 3,1 Iowa State, Ames Laboratory, Technion Scientist Wins Nobel Prize in Chemistry. Newswise.com (5 октомври 2011). Посетено на 25 мај 2023.
  4. ↑ Повеќе извори:
  5. ↑ JINFO. „Jewish Nobel Prize Winners in Chemistry“. www.jinfo.org. Посетено на 25 мај 2023.
  6. ↑ „Clear as crystal“. Haaretz. 1 април 2011. Посетено на 25 мај 2023.
  7. ↑ Professor Zipora Shechtman Архивирано на 1 април 2012.. Edu.haifa.ac.il. Посетено на 25 мај 2023.
  8. ↑ He deserves it, wife of 2011 Nobel Chemistry laureate says Архивирано на 26 октомври 2011.. Monstersandcritics.com (5 октомври, 2011). Посетено на 25 мај 2023.
  9. ↑ Shechtman Wins Chemistry Nobel for Crystal Find Архивирано на 18 декември 2011.. Mobile.bloomberg.com (5 октомври 2011). Посетено на 25 мај 2023.
  10. ↑ Genealogy of the Shechtman family. Geni.com (12 август 2010). Посетено на 25 мај 2023.
  11. ↑ „Dan Shechtman: 'Linus Pauling said I was talking nonsense'“. TheGuardian.com. 6 јануари 2013.
  12. ↑ Iowa State prof wins Nobel in chemistry (Chicago Tribune, 5 октомври 2011)
  13. ↑ „В ТПУ впервые прошло заседание Международного научного совета“. Архивирано од изворникот на 3 септември 2014. Посетено на 25 мај 2023.
  14. ↑ Дан Шехтман. (23 мај 2023) (in en). Technological Entrepreneurship - Key to World Prosperity and Peace. Скопје: Институт за хемија. https://www.youtube.com/watch?v=b5KzJTOwl14. 
  15. ↑ Ünal, B; V. Fournée; K.J. Schnitzenbaumer; C. Ghosh; C.J. Jenks; A.R. Ross; T.A. Lograsso; J.W. Evans; P.A. Thiel (2007). „Nucleation and growth of Ag islands on fivefold Al-Pd-Mn quasicrystal surfaces: Dependence of island density on temperature and flux“ (PDF). Physical Review B. 75 (6): 064205. Bibcode:2007PhRvB..75f4205U. doi:10.1103/PhysRevB.75.064205.
  16. ↑ Iowa State University (5 октомври 2011). "Iowa State, Ames Laboratory, Technion scientist wins Nobel Prize in Chemistry". Соопштение за печат.
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 17,3 17,4 17,5 Lannin, Patrick (5 октомври 2011). „Ridiculed crystal work wins Nobel for Israeli“. Reuters. Посетено на 25 мај 2023.
  18. ↑ Kleinert H., Maki K. (1981). „Lattice Textures in Cholesteric Liquid Crystals“ (PDF). Fortschritte der Physik. 29 (5): 219–259. Bibcode:1981ForPh..29..219K. doi:10.1002/prop.19810290503.
  19. ↑ Jha, Alok (5 јануари 2013). „Dan Shechtman: 'Linus Pauling said I was talking nonsense'“. Guardian. Посетено на 25 мај 2023.
  20. ↑ Bradley, David (5 октомври 2011). „Dan Shechtman discusses quasicrystals“. ScienceBase. Посетено на 25 мај 2023. Shechtman video interview
  21. ↑ „Clear as crystal“. Haaretz. 1 април 2011. Посетено на 25 мај 2023.
  22. ↑ Day, Charles (1 февруари 2001). „Binary Quasicrystals Discovered That Are Stable and Icosahedral“. Physics Today. 54 (2): 17–18. Bibcode:2001PhT....54b..17D. doi:10.1063/1.1359699. ISSN 0031-9228.
  23. ↑ Wang, N.; Chen, H.; Kuo, K. H. (31 август 1987). „Two-dimensional quasicrystal with eightfold rotational symmetry“. Physical Review Letters. 59 (9): 1010–1013. Bibcode:1987PhRvL..59.1010W. doi:10.1103/PhysRevLett.59.1010. PMID 10035936.
  24. ↑ Bancel, Peter A.; Heiney, Paul A. (15 јуни 1986). „Icosahedral aluminum--transition-metal alloys“. Physical Review B. 33 (12): 7917–7922. Bibcode:1986PhRvB..33.7917B. doi:10.1103/PhysRevB.33.7917. PMID 9938181.
  25. ↑ Crane, Leah (8 декември 2016). „Third-ever natural quasicrystal found in Siberian meteorite“. New Scientist (англиски). Посетено на 25 мај 2023.
  26. ↑ Bindi, Luca; Eiler, John M.; Guan, Yunbin; Hollister, Lincoln S.; MacPherson, Glenn; Steinhardt, Paul J.; Yao, Nan (31 јануари 2012). „Evidence for the extraterrestrial origin of a natural quasicrystal“. Proceedings of the National Academy of Sciences (англиски). 109 (5): 1396–1401. doi:10.1073/pnas.1111115109. ISSN 0027-8424. PMC 3277151. PMID 22215583.
  27. ↑ Janot, Christian (1997). Quasicrystals – a primer, 2nd ed. Oxford University Publishing. ISBN 0-19-856551-8.
  28. ↑ Van Noorden, Richard (5 октомври 2011). „Impossible crystals snag chemistry Nobel“. nature. doi:10.1038/news.2011.572. Посетено на October 5, 2011.
  29. ↑ Carpenter, Jennifer (5 октомври 2011). „Nobel win for crystal discovery“. BBC. Посетено на October 5, 2011.
  30. ↑ „Nobel Prize winning professor announces run for president of Israel“.
  31. ↑ Recipients are listed on Budapest University of Technology and Economics website: „John von Neumann Professors“. Будимпештански универзитет за технологија и економија. Посетено на 25 мај 2023.[мртва врска]
  32. ↑ „Dan Shechtman Winner of the Fray Award“. www.flogen.org.
  33. ↑ „Honorary Doctorate Recipients, Bar-Ilan University“. Архивирано од изворникот на 2017-05-24. Посетено на 25 мај 2023.
  34. ↑ „Wolf Prize Recipients in Physics“. Wolffund.org.il. Архивирано од изворникот на 2 октомври 2006. Посетено на 25 мај 2023.
  35. ↑ „Israel Prize Official Site – Recipients in 1998 (in Hebrew)“. Архивирано од изворникот на 6 октомври 2014. Посетено на 25 мај 2023.
  36. ↑ „פרס ויצמן למדעים מדויקים יוענק לפרופ' מיקי אלעד – Technion – Israel Institute of Technology“. Technion – Israel Institute of Technology – (хебрејски). 26 јули 2021. Посетено на 25 мај 2023.
  37. ↑ Ziv, Jacob (2010). „Engineering“. Rothschild Prizes 2010: Fifty Years (PDF) (англиски). Jerusalem. стр. 26, 32.

Дополнителна книжевност уреди

  • DP DiVincenzo и PJ Steinhardt, eds. 1991 година. Quasicrystals: The State of the Art. Directions in Condensed Matter Physics, том 11.ISBN 981-02-0522-8ISBN 981-02-0522-8 .
  • Т. Јансен. 2007 година. Quasicrystals: Comparative dynamics. Nature Materials, том 6., 925-926.

Надворешни врски уреди

Награди
Претходник
Ричард Хек 		Нобелови добитници за хемија Наследник
Брајан Кобилка
Преземено од „https://mk.wikipedia.org/w/index.php?title=Дан_Шехтман&oldid=4991268“