Кечуански јазици
Кечуански јазици (кечуански: Qhichwa rimaykuna) — поим со кој се опфатени кечуанскиот јазик, негови дијалекти или многу сродни помали варијанти. Оваа група се зборува во западна Јужна Америка и е најголем староседелски јазик на тој континент со околу 6 до 8 милиони говорници, но можеби и повеќе. Јазикот (или јазиците) се зборува во регионот на Андите. Оваа група всушност опфаќа само еден голем кечуански јазик, но во различни литертаури може да се набројат и јазици кои во поширока гледна точка се сметаат за дијалекти на истиот.
| Кечуански јазици | |
|---|---|
| Географска распространетост: | западна Јужна Америка |
| Класификација: | кечуамарски?
|
| Гранки: |
кечуански I
кечуански II
|
| ISO 639-5: | qwe |
 | |
Сите дијалекти или јазични варијации, вклучително и кечуанскиот јазик потекнуваат од заеднички стар јазик наречен пракечуански јазик. Пред еден милениум стариот јазик се проширил низ Јужна Америка и со тоа се создале различни варијанти на јазикот, па денес може да се сретнат кечуански дијалекти кои не се разбираат меѓу себе, што е и причина за создавање на кечуанска фамилија на јазици кои досега се сметаат за негови дијалекти.
Именувањата на дијалектите или јазиците се според местоположбата, па така има: куско кечуански, јужен кечуански, анкашки кечуански или кичва кој е назив за северниот или еквадорскиот кечуански јазик.
Говорници
уреди| Цивилизација на Инките |
|---|
Вкупниот број на говорници на кечуанскиот јазик варира од извор до извор. Најверодостојните извори за бројот на кечуанците се пописите на Перу и Боливија.
Фонологија
уредиСледната анализа на фонологијата на кечуанскиот јазик е заснована на најдоминантниот дијалект на јазикот, односно на куску-кулав дијалект. Меѓу овој и другите дијалекти се забележуваат некои разлики од фонолошка гледна точка.
Самогласки
уредиКечуанскиот јазик има само три самогласни фонеми, и тоа: /a/ /i/ и /u/ исто како и во ајмарскиот јазик. Луѓето кои го зборуваат само кечуанскиот јазик овие фонеми ги изговараат како [æ] [ɪ] и [ʊ], за разлика од луѓето кои зборуваат и шпански јазик кои ги користат и фонемите /a/ /i/ и /u/ покрај оригиналните кечуански. Кога самогласките се во близина на меконепчаните /q/, /qʼ/, и /qʰ/, тие се изговараат како [ɑ], [ɛ] и [ɔ].
Согласки
уреди| Проблеми со пуштањето? Помош. | |
| лабијални | алвеоларни | посталвеоларно-/ непчани |
веларни | увуларни | глотални | ||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| назални | m | n | ɲ | ||||
| стопни | чисти | p | t | tʃ | k | q | |
| безвоздушни | pʰ | tʰ | tʃʰ | kʰ | qʰ | ||
| ејективни | p’ | t’ | tʃ’ | k’ | q’ | ||
| фрикативни | s | h | |||||
| апроксимантни | j | w | |||||
| латерални | l | ʎ | |||||
| вевни | ɾ | ||||||
Ниту една од плозивните гласови се звични, односно звучноста на фонемите не е дел од кечуанскиот фонетски систем, или на куско дијалектот.
Класификација
уредиПомеѓу кечуанскиот јазик или кечуанските јазици има слаби разлики помеѓу различни дијалекти и варијации. Често се смета за еден голем јазик, одошто како јазично семејство на повеќе кечуански јазици, но сепак јазичарите направиле три поделби на кечуанскиот според регионот, па така има:
- Кичвански јазик или дијалект познат и како еквадорски кечуански, се зборува во Еквадор, Перу и мали делови на Колумбија,
- централен кечуански, се зборува во Перу,
- Јужен кечуански јазик, најголем јазик/дијалект кој се зборува во сите јужни делови од централно Перу, во Боливија и Аргентина.
Говорниците од овие три региони можат лесно меѓу себе да се разберат, но се разбира има и мали разлики помеѓу локалните дијалекти. Така, говорниците на централниот кечуански и јужниот кечуански имаат потешкотии да се разберат. Поради тоа, јазичарите го сметале овој јазик, односно, го поделиле јазикот на неколку јазици (трите погоре) и се именувани како јазично семејство.
_mk.svg)
| пракечуански |
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Кечуански и ајмарски
уредиКечуанскиот и ајмарскиот јазик споделуваат значителен дел од зборовниот фонд и одредени граматички структури. Поради тоа, одредени јазичари ги групираат овие јазици во една фамилија на кечуанско-ајмарски јазици. Сепак, овој предлог е отфрлен од голем број на специјалисти од тоа поле. Сличностите се објаснети како последица на заемна соработка низ вековите на двата народа.
Статус
уредиДенес, кечуанскиот јазик има статус на официјален во Боливија, Перу и Еквадор, заедно со шпанскиот и ајмарскиот јазик. Пред доаѓањето на Шпанците нивната колонизација, јазикот не бил пишан, но со колонизацијата кечуанскиот јазик почнал да користи латиница. Воведувањето на латиницата довело до создавање на кечуанската азбука која е официјална во трите земји. Иако денес, кечуанскиот и ајмарскиот, се службени јазици, сепак тие се повеќе разговорни јазици поради тоа што нема доволен број печатени материјали што би се користеле за масовно писмено изучување.
Кечуаните и остаатите народи кои користат кечуански јазик го прифатиле јазикот како симбол на својот идентитет и нација, сепак има одреден број Кечуани кои престануваат да го користат кечуанскиот и започнуваат со користење на шпански, пред сè поради социјални причини.[1]
Поради јазичаричката измешаност, кечуанскиот јазик има голем број шпански позајмени зборови, но и обратни, шпанскиот во овие земји користи голем број фрази и зборови од кечуанскиот јазик.
Примери
уредиКечуански јазик
| |
| Писмо | латиница |
| Пример | Прв член од „Декларацијата за човекови права“ |
| Текст | (стандарден кечуански) Tukuy kay pachaman paqarimujkuna libres nasekuntu tukuypunitaj kikin obligacionesniycjllataj, jinakamalla honorniyojtaj atiyniyojtaj, chantaqa razonwantaj concienciawantaj dotasqa kasqankurayku, kawsaqe masipura jina, tukuy uj munakuyllapi kawsakunanku tian. |
| Македонски | Сите човечки суштествa се раѓaaт слободни и еднакви по достоинство и правa. Tиe се обдарени со разум и совест и требa да се однесувaaт еден кон друг во дуxот на општо човечкaтa припaдност. |
| Портал: Јазици | |
Примери на зборови на различни кечуански варијанти:
| Стандардизиран јужен кечуански |
Ајакучо | Куско | Боливија | Еквадор | Кахамарка | Сан Мартин | Хунин | Анкаш | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 'десет' | chunka | chunka | chunka | chunka | chunga | trunka | chunka | trunka | chunka |
| 'слатко' | misk'i | miski | misk'i | misk'i | mishki | mishki | mishki | mishki | mishki |
| 'тој дава' | qun | qun | qun | qun | kun | qun | kun | un | qun |
| 'еден' | huk | huk | hux | ux | shuk | suh | suk | huk | huk |
| 'бело' | yuraq | yuraq | yuraq | yuraq | yurak | yuraq | yurak | yulaq | yuraq |
Поврзано
уредиНаводи
уреди- Torero, Alfredo (1983), „La familia lingüística quechua“, América Latina en sus lenguas indígenas, Caracas: Monte Ávila, ISBN 9233019268
- Torero, Alfredo (1974), El quechua y la historia social andina, Lima: Universidad Ricardo Palma, Dirección Universitaria de Investigación, ISBN 9786034502109
- Heggarty, Paul (2007), Linguistics for archaeologists: principles, methods and the case of the Incas, Cambridge: Cambridge Archaeological Journal 17(3), 311-40, ISBN 9786034502109
- Heggarty, Paul (2007), Linguistics for archaeologists: a case-study in the Andes, Cambridge: Cambridge Archaeological Journal 18(1), 35-56
- Heggarty and David Beresford-Jones, Paul (2009), Not the Incas? Weaving Archaeology and Language into a Single New Prehistory, London: British Academy Review 12: 11-15 Not the Incas? Weaving Archaeology and Language into a Single New Prehistory
- ↑ Adelaar, Willem F. H. and Pieter Muysken. 2004. The languages of the Andes. P.258–259: "The Quechua speakers' wish for social mobility for their children is often heard as an argument for not transmitting the language to the next generation. ... As observed quite adequately by Cerrón Palomino, "Quechua (and Aymara) speakers seem to have taken the project of assimilation begun by the dominating classes and made it their own."
Надворешни врски
уреди- Список на кечуанските дијалекти Архивирано на 5 мај 2012 г. на Ethnologue
- Граматика на аргентински кечуански Архивирано на 12 декември 2009 г. (шпански)
- runasimi.de Повеќејазичен кечуански портал со речник
- Кечуански јазик и лингвистика
- Потеклото и различноста на кечуанскиот
- Звуците на андските јазици Архивирано на 9 јануари 2007 г.
- CyberQuechua Архивирано на 21 октомври 2007 г.
- Повеќејазичен речник: шпанско- кечуанско- ајмарски Архивирано на 27 јануари 2009 г.
- Кечуански топоними од Јунгај, Перу Архивирано на 11 мај 2009 г.
- Sacred Hymns of Pachacutec
- Кечуански речник Архивирано на 7 февруари 2006 г.
- Кечуански часови на шпански и англиски
- Кечуански курс на шпански Архивирано на 8 август 2012 г.
- Карта на кечуанските Архивирано на 26 јули 2011 г.
- Google Quechua
- 5 кечуански речници Архивирано на 18 август 2009 г.