Википедија

Јосип Белушиќ

Јосип Белушиќ (12 март 1847[1] – 8 јануари 1905[1]) ― хрватски пронаоѓач и професор по физика и математика. Роден е во селото Жупаниќи, во близу Лабин, Истра, а се школувал во Пазин и Копер. Белушиќ ги продолжил студиите во Виена, подоцна се преселил во Трст пред да се врати во Истра, каде што го изградил својот најпознат изум, брзиномерот. По завршувањето на студиите, Белушиќ се вработил како професор по физика и математика во Кралската школа „Копер“. Подоцна станал директор на Поморското училиште во Подград и се вработил како доцент во таа установа.[1][2][3]

Јосип Белушиќ
Белушиќ околу 1877 година
Роден(а)12 март 1847(1847-03-12)[1]
Жупаниќи, Австриско Царство
Починал(а)8 јануари 1905(1905-01-08) (возр. 57)[1]
Непознато, веројатно Виена, Трст или Копер
НационалностАвстроунгарец
НародностХрват
ОбразованиеПазински лицеј, Виша државна гимназија во Копер; Универзитет Виена[1]
Занимање
  • Изумител
  • претприемач
Познат(а) поОткривање на брзиномерот
Потпис

Во 1887 година[4][5] Белушиќ за прв пат јавно направил опит со својот нов изум, електричен брзиномер.[6][7][8][1] Пронајдокот бил патентиран во Австроунгарија под името велоциметар.[9][10]

Белушиќ го изложил својот изум на Светската изложба во 1889 година во Париз,[9][10][11][12] преименувајќи го Controllore automatico per vetture (Автоматски контролер за автомобили). Истата година, Општина Париз објавила јавен конкурс, при што биле пријавени над 120 патенти за конкурирање. Неговиот дизајн победил како најпрецизен и сигурен и бил прифатен во јуни 1890 година.[11][13] Во рок од една година, стотина уреди биле вградени на париските возила.[1][3] Во 1889 година, хрватскиот весник Naša sloga предвидел дека „[пронајдокот на Белушиќ] ќе се прошири низ целиот свет, а со тоа и името на нашиот доблесен Истарец, пријател и родољубец“.

Пронајдокот на Белушиќ бил и првиот уред за следење во историјата, претходник на мерните уреди за следење што се користени денес во камиони, автобуси и таксиња.[1][3][9][10][14] Така, Белушиќ е заслужен и како татко на уредите за следење и надзор.[15][4][14]

Датум на раѓање, датум на смрт и народност

уреди

Белушиќ бил роден на 12 март 1847 година, во малото село Жупаниќи, на периферијата на Лабин, Истра, тогаш дел од Австриската Империја (сега во Хрватска). Постои одредена дебата околу местото на смртта на Белушиќ, при што Хрватската техничка енциклопедија тврди дека е Трст. Починал на 8 јануари 1905 година. Белушиќ во моментот на смртта имал 57 години. Тој бил етнички Хрват роден во Австриската Империја, подоцна Австроунгарија.[2]

Ран живот и образование

уреди

Малку се знае за раниот живот на Белушиќ. Родителите му биле Марин Белушиќ и Катарина Ружиќ. Белушиќ го поминал своето детство во Жупаниќи, а се школувал во блиското гратче Пазин (3 км североисточно од Жупаниќи) и Копер (денес во Словенија). Во Пазин, свештениците од училиштето кои се грижеле за него биле првите што го забележале неговиот талент за природните науки.[2][13][16] Белушиќ подоцна се запишал во Вишата државна гимназија во Копер.[17][18]

Гимназијата „Копер“ имала осум паралелки. Службени јазици на установата биле италијанскиот и германскиот. Во повисоките одделенија имало и изборни предмети по словенски јазик (српскохрватски). Како државна гимназија, установата била верна на Монархијата и на императорот. Според неговата наставна програма, во сите осум одделенија било изучувано веронаука, италијански, германски, латински и математика. Изборните предмети опфаќале словенски јазик, ликовно и поезија, а почнувајќи од 1901 година физичко образование. Словенскиот јазик како изборен предмет бил воведен во училишната програма во 1867 година.

Во учебната 1865/66 година Белушиќ завршил VI одделение. Во таа година во гимназијата учеле 161 ученик, од кои 149 Италијанци, а 12 Словени. Според службениот попис и именикот од таа година, Јосип Белушиќ бил особено пофален во 6-то одделение, а неговиот клас завршил со најдобри резултати во генерацијата.

За време на средното образование, Белушиќ заработил и стипендија. Тој добил 100 форинти од Покраината и 40 форинти од покраинскиот управник. Неговото однесување, оценки и присуство биле оценети како беспрекорни во текот на неговото високо образование. Неговите курсеви биле латински, атичкогрчки, италијански и германски јазик, географија и историја, математика, физика. Како изборни предмети ги избрал словенскиот јазик и филозофија.

Во 1875 година, по завршувањето на студиите, се вработил како професор по физика и математика во императорското учителско училиште во Копер, каде што им предавал на машките ученици во училиштето. Белушиќ предавал и на германски и на италијански.[3][19] Според извештајот на Императорската и кралската академија на Копер од 1900 година, професорот Белушиќ го положил стручниот испит за стекнување на титулата професор во Трст.[20]

Потоа станал директор на поморското училиште во Подград, во близина на Трст, и ја добил титулата доцент во таа установа. Во сите документарни записи секогаш бил наведуван дека „Јосип Белушиќ од Свети Мартин кај Лабин“ бил Хрват и католик. Истата документација покажува и дека во 1875 година, кога бил вработен на Академијата, бил дипломец. Белушиќ подоцна се оженил. Сепак, не се откриени дополнителни информации за неговото семејство. Останува нејасно каде и како починал.[10]

Брзиномер

уреди
 
Копија од патентот за брзиномерот, 1888 година, Полициски музеј, Загреб.

На 7 февруари 1889 година, хрватскиот весник „Naša sloga“ напишала за нов изум на професорот Белушиќ, за кој му било одобрено имотно право од суверената власт на Австроунгарија. Предвидувајќи светла иднина, Белушиќ наводно изјавил:

Тоа е мал апарат кој како верен слуга го контролира секој потег што го прави кочијарот со коњите и со кочијата што му е доверена. Преку електрична струја, оваа машина забележува дали кочијата стои или се движи и колку брзо се движи; кога кочијата почна да се движи и кога застанува. Дополнително, евидентира дали кочијата била празна или дали имало лице во него; понатаму, се наведува колку луѓе имало во бродот, во кое време секое лице влегло во вагонот и излегло од него; оттаму, колку минути секој се возел во кочијата.[13][21]

 
Копија од патентна пријава за уред за следење возила за изнајмување, 1888 година, Полициски музеј, Загреб.

Службено претставување на изумот на Белушиќ и првиот опит биле одржани во 1887 година.[4][22] На вториот тест, кон крајот на февруари 1889 година, присуствувале четворица новинари кои активно учествувале во опитот на релација Трст-Свети Бартол.[13] За време на опитот, кочијата запрела неколку пати; новинарите излегле од пајтонот и повторно влегоа во него. На враќање за Трст, тие погледнале што регистрирал брзиномерот. Новинарите биле воодушевени од прецизноста на уредот, кој ги забележило сите дејствија на кочијата на хартија со кружен формат.[13][4][3][10][22]

Брзиномерот електронски ја мери брзината на возилото, времетраењето на возењето и стоењето на автомобилот; бројот на превезени лица и времето на влез и излез на патниците. Така, уредот на Белушиќ бил и тахограф и таксиметар, претходник на мерните уреди за следење што се користат денес во камиони, автобуси и таксиња.[1][3][9][10] Поради оваа причина, Белушиќ е сметан и за татко на уредите за следење и надзор.[15][4]

Белушиќ поднел барање за патент во Државниот завод за патенти во Виена во 1888 година, под името Controllore automatico per vetture (Автоматски контролер за автомобили), бидејќи неговиот уред имал и други функции освен мерењето на брзината. Како што е погоре споменато, неговиот уред користел електрична енергија, ја мерел брзината на возилото и го бележел времето на возење и стоење на возилото, бројот на патници и времето на влез и излез на патниците.[10][16][4][23][24][25]

Изворниот патент е чуван во Државниот архив Виена.[10] Копија од патентот е чувана и во Полицискиот музеј во Загреб.[2][21][26][27]

Не е познато како завршил изумот на Белушиќ. Пронаоѓачот веројатно морал да вложи повеќе пари за да го усоврши својот изум и потоа да го пушти на пазарот.[10]

Белушиќ немал корист од многу средства, па неговиот труд паднал во заборав.[26] Документите од Државниот архив Трст сведочат за основањето на претпријатие со цел да биде претставен изумот на Белушиќ во Париз, како и за финансиските проблеми и проблемите на Белушиќ со неговиот деловен партнер.

Во архивата на Канцеларијата за патенти на Соединетите Држави има копија од изворниот патент, пријава за патент од 16 декември 1890 година и извештај од Комисијата за патенти што покажува дека педесет и шест странски пронаоѓачи биле вклучени во базата на податоци на канцеларијата во 1890 година. Меѓу регистрираните во таа година, под пријавата за патент број 442849, е и професорот Белушиќ.[28] Сведоци на Белушиќ за неговиот патент биле Едмунд Ј. Усен и Ото Шифер.[28]

Светка изложба 1889

уреди
 
Разгледница со трамваи кои застануваат кај Машинската галерија, на работ на Изложбата.

Белушиќ го изложил својот брзиномер на Светската изложба 1889 во Париз.[29] Изложбата привлекла дваесет и осум милиони посетители и над шеесет и осум илјади изложувачи, вклучително и многу од познатите светски пронаоѓачи и уметници на тоа време. Иако главните знаменитости на изложбата биле премиерата на Ајфеловата кула и отворањето на колосалниот павилјон изграден за изложбата, Машинската галерија (француски: Galerie des machines; најголемата засводена зграда што досега е изградена), брзиномерот на Белушиќ, исто така, привлекол внимание.[2] Белушиќ бил награден со диплома и златен медал од Француската академија на пронаоѓачи, која исто така го прогласила за почесен член.[30]

Истовремено, Совет на на Град Париз објавил јавен тендер за следење на сообраќајната услуга што ја нудат градските возила со вагони. Советот бил решен да стави крај на постојаните сомнежи за чесноста на кочијарите.[4][10] На конкурсот се пријавиле сто дваесет и девет пронаоѓачи,[10][11][31] и тројца пријавени биле во потесниот избор, вклучувајќи го и Белушиќ. Теренските проби биле закажани за декември 1889 година,[10][31] и, на крајот, бил избран уредот на Белушиќ бидејќи, покрај мерењето на брзината, точно го известувал времето на поаѓање на кочијата, колку пати и колку долго кочијата запрела.[10]

Подоцнежен живот

уреди

Останува нејасно како завршил изумот на Белушиќ. Како што е споменато, пронаоѓачот веројатно морал да вложи повеќе пари за да го усоврши својот изум, а подоцна да го пушти на пазарот.[10]

Малку се знае за подоцнежниот живот на Белушиќ. Тој станал професор по физика и математика на учителскиот колеџ во Копер, каде што работел до 1900 година,[4] а подоцна и директор на поморско училиште во Италија. Сепак, останува нејасно каде ги поминал последните години. Некои шпекулираат дека хрватскиот пронаоѓач ги продал своите патентни права поради сиромаштија.[10] Хрватската техничка енциклопедија објавила дека тој починал во Трст.[1]

Наводи

уреди
  1. ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 „Belušić, Josip“. Хрватска техничка енциклопедија. Архивирано од изворникот 14 февруари 2021. Посетено на 23 април 2024.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 „Belušić, inventor of the speedometer“. narod.hr. 12 март 2016. Архивирано од изворникот на 15 февруари 2021. Посетено на 23 април 2024.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 Alić, Marsela. „Josip Belušić izumio je velocimetar – brzinomjer, tahograf i taksimetar u jednom (1847.)“. povijest. Архивирано од изворникот на 15 февруари 2021. Посетено на 23 април 2024.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 4,6 4,7 Jamičić 2008, стр. 48.
  5. ↑ „"A New Invention",Naša sloga, n.9“. Трст: Naša sloga. 9 февруари 1889. Наводот journal бара |journal= (help)
  6. ↑ Sobey, Ed (2009). A Field Guide to Automotive Technology. Chicago Review Press. стр. 78. ISBN 9781556528125. Посетено на 23 април 2024.
  7. ↑ Figuier, Louis (1891). L'année scientifique et industrielle, volume 34.
  8. ↑ Richard W. Bulliet (2020). The Wheel: Inventions and Reinventions. New York, NY: Columbia University Press. стр. 129. ISBN 9780231540612.
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 „Uređaj koji mjeri brzinu vožnje auta izumio je Istranin“. 24 sata. Архивирано од изворникот на 15 февруари 2021. Посетено на 23 април 2024.
  10. ↑ 10,00 10,01 10,02 10,03 10,04 10,05 10,06 10,07 10,08 10,09 10,10 10,11 10,12 10,13 10,14 Ivanjko, Gordana. „Josip Belušić, an Istrian who invented the speedometer in 1888 and changed the world“. 24 sata. Архивирано од изворникот на 15 февруари 2021. Посетено на 23 април 2024.
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 Jouvin, Bernard. „Compteur de vitesse: saviez-vous qu'il a 130 ans?“. L'Est Républicain. Архивирано од изворникот на 14 февруари 2021. Посетено на 23 април 2024.
  12. ↑ „Znate li čime su sve Hrvati zadužili suvremeni svijet?“. Dnevnik.hr. Архивирано од изворникот на 15 февруари 2021. Посетено на 23 април 2024.
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 13,4 „Josip Belušić“. genius croatia.com. Архивирано од изворникот на 31 јануари 2020. Посетено на 23 април 2024.
  14. ↑ 14,0 14,1 Matica, Volume 25. Фондација „Хрватско наследство“ преку Индијански универзитет. 1975. стр. 36.
  15. ↑ 15,0 15,1 Patricia Kiš Terbovc (11 февруари 2021). „HRVATSKA SVIJETU Na izložbi i prvi ribar na svijetu, otac nadzorne kamere te izumitelj "zaslužan" za treću smjenu“. Jutarnji list. Архивирано од изворникот на 13 февруари 2021. Посетено на 23 април 2024.
  16. ↑ 16,0 16,1 „Josip Belušić - Labin inventor of the speedometer“. Regional Express. Посетено на 23 април 2024.
  17. ↑ „Arhivska građa iz Pokrajinskog arhiva u Kopru; preslik Imenika 6. i 8. razreda Više gimnazije u Kopru“. županja kopra. 1866. Наводот journal бара |journal= (help)
  18. ↑ Babuder, Giacomo (1866). „Atti dell' I. R. ginnasio superiore di Capodistria, Anno scolastico 1865 - 66“. Tipografi adi Giuseppe Tondelli: 48–68. Наводот journal бара |journal= (help)
  19. ↑ „Pokrajinski arhiv Kopar, Elenco di gimnnasia superiore“. županja kopra. 1900. Наводот journal бара |journal= (help)
  20. ↑ Markelj, Johan (1900). Bericht der K.K. Lehrerbildungs- Austalt in Capodistria veröffentlicht am schlusse des schuljares. стр. 72–89.
  21. ↑ 21,0 21,1 „Today Was Born Josip Belušić“. Labin.com. Посетено на 23 април 2024.
  22. ↑ 22,0 22,1 „Naša sloga n. 9“. Naša sloga. 7 февруари 1889: 3–4. Наводот journal бара |journal= (help)
  23. ↑ Lucendo, Jorge (2020). Centuries of Inventions: Encyclopedia and History of Inventions.
  24. ↑ Černjul, Valter (2001). „Istranin izumio brzinomjer“. Franine i Jurine: 87. Наводот journal бара |journal= (help)
  25. ↑ The Electrical Engineer, Vol. 10. New York Public Library. 1892. стр. 707.
  26. ↑ 26,0 26,1 Jamičić, Željko (2006). „Pazi, brzina!“. policija.hr. Посетено на 23 април 2024.
  27. ↑ „A copy of the patent of the tachograph of the Labin inventor Josip Belušić at the exhibition "Driving and traffic, please!" in Koprivnica“. LC.hr. Посетено на 23 април 2024.
  28. ↑ 28,0 28,1 „US442849A United States“. Google Patents. Архивирано од изворникот на 15 февруари 2021. Посетено на 23 април 2024.
  29. ↑ Bulletin des lois de l'Empire français, Volume 41. стр. 710.
  30. ↑ Milanović, Božo (1973). Hrvatski narodni preporod u Istri. Istarsko književno društvo sv. Cirila i Metoda. стр. 406. Посетено на 23 април 2024.
  31. ↑ 31,0 31,1 „Les compteurs de voitures de place“. La science illusttrée, Journal hebdomadaire. 30 November 1889: 133–135. Наводот journal бара |journal= (help)

Библиографија

уреди
  • Jamičić, Željko (јануари 2008). „Josip Belušić – Izumitelj tahografa“ [Јосип Белушиќ - изумител на тахографот] (PDF). Mir Ugled Povjerenje (хрватски). Министерство за внатрешни работи на Хрватска. 3: 48–49.
  • Ageorges, Sylvain (2006), Sur les traces des Expositions Universelles (in French), Parigramme. ISBN 978-28409-6444-5ISBN 978-28409-6444-5
  • Černjul, Valter (2001). „Istranin izumio brzinomjer, Naši ljudi i krajevi“ [An Istrian invented the Speedometer; Our People and Regions]. Franina I Jurina (хрватски): 87.
  • Johan Markelj, Bericht der K.K. Lehrerbildungs- Austalt in Capodistria veröffentlicht am schlusse des schuljares 1899. / 1900., стр. 72, 89.
  • Giacomo Babuder, Atti dell' I. R. ginnasio superiore di Capodistria, Anno scolastico 1865/66., Tipografia di Giuseppe Tondelli, 1866.

Надворешни врски

уреди
Преземено од „https://mk.wikipedia.org/w/index.php?title=Јосип_Белушиќ&oldid=5229801“