Хаплогрупа Е-М123

Хаплогрупа E-M123
Можно место на потекло	Среден Исток, североисточна Африка или Африкански Рог
Предок	E-Z830
Потомци	E-M34
Дефинирање на мутации	M123, L798.1, L799, L857

Во човечката генетика, Y-Хаплогрупата E-M123 е хаплогрупа на Y-хромозомот и добиена со мутација на M123 на еднонуклеотиден полиморфизам (ЕНП или SNP). Како и неговите најблиски роднини во рамките на поголемата хаплогрупа E-M215, E-M123 се наоѓа во Азија, Европа и Африка.

Потекло уреди

Блискиот Исток е предложен како најверојатното потекло за оваа лоза наместо Источна Африка. Всушност, E-M34 се смета дека е ограничена на Етиопија, бидејќи не е откриена кај други популации во регионот како што се Сомалија, Кенија Круцијани и др. 2004

Распространетост уреди

E-M123 е најпозната по својата главна под-клада E-M34, која доминира во оваа клада. ^{[Note 1]} Сепак, претходните иследувања не тестирале за E-M34. Гледајќи подалеку од неговите географски обрасци, Е-М123 е исто така доста честа појава во многу семитски јазични заедници, вклучително и кај Ашкеназите и кај сефардските Евреи, што претставува над 10% од сите машки линии Семино и др. 2004.

Регион и популација	N	E-M34	Проучување
Натуфијци (Северен Израел, 10,000 п.с.)	5	40-100 (нецелосен податок)	Лазаридис и сор. 2016
Јорданци (Мртво Море)	45	31.1	Флорес и сор. 2005
Етиопски Амхарци	34	23.5	Круцијани и сор. 2004
Маронити Кипарци	57	21.05	Компаративна анализа на Y-хромозомот меѓу Кипарците во контекст на историски настани и миграции. 2021 година
Либиски евреи	20	20.0	Шен и сор. 2004
Грички Кипрјани	344	13.10	Y-хромозомската анализа на кипарските Грци открива првенствено заедничко пред-отоманско татковско потекло со кипарските Турци. 2017 година
Етиопси евреи	22	13.6	Круцијани и сор. 2004
Курди	59	13.6	Гругни и сор. 2012
Италијанска Калабрија	68	13.2	Семино и сор. 2004
Јорданци	146	13.01	Флорис и сор. 2005
Бежа, Португалија	8	12.5	Белеза и сор. 2006
Оман	121	12.0	Абу-амеро и сор. 2009
Сахара/Мавританија	189	11.1	Бекада и сор. 2013
Асирски техерански Иранци	9	11.1	Гругни и сор. 2012
Мазара дел Вало, Сицијалија, Италија	18	11.1	Де Гетано и сор. 2009
Пјаца Армерина, Сицијалија, Италија	28	10.71	Де Гетано и сор. 2009
Троина Сицијалија, Италија	30	10.0	Де Гетано и сор. 2009
Алжирски Кабили	19	10.5	Ареди и сор. 2004
Северни Египеќани	49	10.2	Тромбета и сор. 2015
Хазари (Бамијани)	69	10.1	Де Кристофаро и сор. 2013
Јеменски евреи	20	10.0	Шен и сор. 2004
Сефардски евреи	40	10.0	Семино и сор. 2004
Ашкенази не-леванти, не-Коени	74	10.0	Hammer et al. 2009^[1]
Палестинци	367	9.5	Залуа и сор.
Азери, Иран	63	9.5	Гругнии сро. 2012
Етиопски Волајти	12	8.3	Круцијани и сор. 2004
Јемсн	62	8.1	Канедас и сор. 2007
Етиопски Ороми	25	8	Круцијани и сор. 2004
Ерзурум, Турција	25	8	Круцијани и сор. 2004
Оманити	13	7.7	Круцијани и сор. 2004
Бедуини	28	7.1	Круцијани и сор. 2004
Сицилијанци	136	6.6	Круцијани и сор. 2004
Сефардски Турци	19	5.3	Круцијани и сор. 2004
ОАЕ	41	4.9	Круцијани и сор. 2004
Северни Египќани	21	4.8	Круцијани и сор. 2004
Југоисточна Турција	24	4.2	Круцијани и сор. 2004
Ерменци	413	4.1	Херера и сор. 2011
Арапски Друзи	28	3.6	Круцијани и сор. 2004
Сардинци	367	3.5	Круцијани и сор. 2004
Маракешки Бербери	29	3.4	Круцијани и сор. 2004
Палестинци	29	3.4	Круцијани и сор. 2004
Средна Анадолаија	61	3.3	Круцијани и сор. 2004
Истанбул, Турција	35	2.9	Круцијани и сор. 2004
Југозападна турција	40	2.5	Круцијани и сор. 2004
Јужна Италија	87	2.3	Круцијани и сор. 2004
Турски Кипарци	46	2.2	Круцијани и сор. 2004
Азери	97	2.1	Круцијани и сор. 2004
Северна Италија	67	1.5	Круцијани и сор. 2004
Корзиканци	140	1.4	Круцијани и сор. 2004
Астуријанци	90	1.1	Круцијани и сор. 2004
Кавказ	1952	0.4	Јунусбајев и сор. 2011
Северна Португалија	50	...	Круцијани и сор. 2004
Јужна Португалија	49	...	Круцијани и сор. 2004
Расеигос од Кантабрија	56	...	Круцијани и сор. 2004
Јужна Шпанија	62	...	Круцијани и сор. 2004
Шпански Баскијци	55	...	Круцијани и сор. 2004
Французи	85	...	Круцијани и сор. 2004
Француски Баскијци	16	...	Круцијани и сор. 2004
Оркниски Острови	7	...	Круцијани и сор. 2004
Данци	35	...	Круцијани и сор. 2004
Средна Италија	89	...	Круцијани и сор. 2004
Полјаци	38	...	Круцијани и сор. 2004
Естонци	74	...	Круцијани и сор. 2004
Руси	42	...	Круцијани и сор. 2004
Романци	14	...	Круцијани и сор. 2004
Бугари	808	1.9	Карачанак и сор. 2013
Албанци	19	...	Круцијани и сор. 2004

Распространетост на подклада уреди

E-M123* (тестиран и дефинитивно без E-M34) уреди

Ваквите случаи се релативно ретки, но забележани се следниве.

Круцијани и др. (2004) лоцирале еден поединец во Бугарија по тестирање на 3401 поединци од пет континенти (од кои 116 биле бугарски) и Андерхил и др. (2000) лоцирле еден поединец во Централна Азија од 1062 тестирани луѓе, вклучително и 184 од Централна Азија и Сибир.
Во студија од 568 лица во Иберија, Флорес и др. (2005) откриле две E-M123* индивидуи, и двете во Северна Португалија од 109 луѓе тестирани таму.
Во студија од 553 лица за Португалија, Гончалвес и др. (2005) исто така откриле две E-M123* поединци во Северна Португалија, од 101 лице, како и 2 во Мадејра од 129 луѓе тестирани таму.
Флорес и др. (2005) пронашле една личност од 146 Јорданци, а ова е едно од 101 лице тестирано во Аман.
Ареди и др. (2004) пронашле 1 Тунижанец од Тунис во нивната студија на 275 мажи во Северна Африка, во која биле вклучени 148 луѓе од Тунис.
Студиите кои тестирале за E-M123*, но не откриле ниту еден, вклучуваат ...

Џиниоглу и др. (2004), со 523 лица во Анадолија;
Каденас и др. (2007) не пронашле ниту еден меѓу значителното присуство на E-M34 што го пронашле во нивната студија за ОАЕ, Јемен и [ [Катар]].
Мартинез и др. (2007) не пронашле ниту еден во нивната студија на Крит од 168 лица.
Шен и др. (2004) не пронашле ништо во нивната студија на 169 Израелци и Палестинци од различно потекло.

E-M123 понекогаш е пријавен без проверка на M-34 SNP, на пример:

Бош и др. (2006) пронашле примери на E-M123 во Грција, Македонија и Романија.
Белеза и др. (2006) пронашле примери и во Португалија.
Санчес и др. (2005) пронашле еден примерок во Сомалија.
Семино и др. (2004) известуваат за релативно високи нивоа од 13% во албанската заедница во Козенца, во Калабрија. Забележително висока регионална фреквенција за E-M123 било во Оман, каде што очигледно е доминантниот клад на E-M35.
Луис и др. (2004) откриле дека 12 мажи од 121 биле позитивни на E-M123, додека во Египет имало 7 од 147. Но, во таа студија, различноста на Оманите, E-M123 имплицирала помлада возраст од E-M123 пронајден во Египет. (Круцијани и др. (2004) тестирле за E-M34 во Оман и откриле дека 7,7% е E-M34+, без E-M123*.)
Де Гаетано и др. (2009) пронашле 4,66% вкупно во нивната студија за Сицилија од 236 лица, со повисоки нивоа на истокот на островот. Тие не најдоа ниту еден во Трапани (33 луѓе), Алкамо (24 луѓе) и Какамо (16 луѓе) долж западниот дел на северниот брег; 3,23% во Сан Нинфа (31 лице) во внатрешноста на запад; 3,57% во Шака (28 луѓе) и Рагуза (28 луѓе) долж јужниот брег; а потоа високи нивоа на исток во Троина (10% од 30 луѓе), Пјаца Армерина (10,71% од 28 луѓе), како и во близина на југозападниот крај со кој се соочува Африка во Мацаро де Вало (11,11% од 18 луѓе).
Адамс и др. (2008) пронашле 11 E-M123 луѓе во нивната студија од 1140 лица за Иберија: 1 од 95 источни Андалузијци; 1 од 100 Кастилци од СЗ; 1 од 80 Каталонци; 2 од 52 Екстрамадурани; 2 од 60 северен португалски, 1 од 78 јужен португалски, 1 од 73 јужнопортугалски; 1 од 73 Валенсијани; и највисоките нивоа очигледно во Балеарските Острови со 5 од 37 Манорканци и 4 од 54 Ибизани. Немало ниту во Мајорка (62 лица), Гасконија (24), Галиција (88), НЕ Кастилја (31), Кастиља ла Манча (63), Баскија (116), Астурија (20), Западна Андалусија (73), и Арагон (34).
Конту и др. (2008) пронашле 9 од 323 луѓе во 3 области на Сардинија. 4 од 187 во Каљари, 1 од 103 во Соргоно и 4 од 86 во Темпио.
Шен и др. (2004) откриле дека 10 од 169 Израелци и Палестинци од различно потекло се M123+ и M34+, а групата на највисоко ниво е 4 од 20 израелски Евреи со либиско потекло

И E-M34 понекогаш е тестиран без тестирање за M123:

Според Круцијани и др. (2004), E-M34 се наоѓа на мали фреквенции во Северна Африка и Јужна Европа (6,6% на пример во Сицилија) и има најголема концентрација во Етиопија и Блискиот Исток (со највисоки нивоа во Оман и Турција). Меѓутоа, бидејќи различноста е очигледно мала во Етиопија, авторите сугерираат дека Е-М34 најверојатно бил воведен во Етиопија од Блискиот Исток.
Во Турција, Џиниоглу и др. (2004) откриле малку повеќе E-M34 (29) од E-M78 (26) од 523 тестирани лица (далеку различна популација E1b1b отколку што е пронајдена во блискиот Балкан).
Флорес и др. (2004) објавиле E-M34 во неколку делови на Иберија, но највпечатливо околу 10% во Галиција.
Гончалвес и др. (2005) пронашле приближно исто ниво на E-M34 во Португалија како E-M123*, но E-M34 главно во Централна Португалија (4 лица од 102 тестирани таму) со уште едно лице пронајдено во Азорски Острови.
Зачудувачки, Флорес и др. (2005) откриле дека 14 од 45 мажи тестирани во областа Мртво Море во Јордан се позитивни на М34 (31,1%), додека во главниот град Аман имал само 4 од 101.
Каденас и др. (2007) откриле дека 8,1% од 62 мажи тестирани во Јемен биле позитивни на М34, во споредба со многу пониски нивоа во Катар (1,4% ) и ОАЕ (3,1%).
Ареди и др. (2004) во нивната студија на 275 мажи во Северна Африка откриле 2 од 148 Тунижани од Тунис, 2 од 19 Алжирски Бербери од Тизи Узу во Кабилие (10,5%), и 3 од 44 Северноегипќани, 4 од 29 Јужни Египќани (Значи 9,5% во сите Египќани).
Мартинес и др. (2007) пронашле 3 во нивната студија на Крит од 168 лица, 2 во Ираклион и 1 во Ласити.
Реквиеро и др. (2006) пронашле еден во Јужен Иран од 117 луѓе и ниту еден во Северен Иран од 33 луѓе.
Залуа и др. (2008) пронаашле 26 случаи на E-M123 во Кипар, од 164 тестирани мажи; и 27 Палестинци од 291 тестирани. Ова станало очигледно повисоко од нивото на E-M78.

Подклади на E-M34 уреди

E-M84, дефиниран со SNP мутација M84, со M136 што дефинира под-клада од октомври 2008 година ^[2] Проектот E-M35 Phylogeny^{[мртва врска]} проценува врз основа на досегашното тестирање (јануари 2009 година) дека E-M84 е доминантна во 6 од 8-те кластери на E-M34 кои тој проект ги идентификувал.
E-M290, дефиниран со SNP мутација M290. Шен и др. (2004) пронашле 1 палестински примерок.
E-V23, дефинирана со SNP мутација V23. Тромбета и др. (2011) го објавиле откривањето на овој клад. Го пронашле кај две африкански единки. Авторите предупредиле дека сè уште не потврдиле дека овој клад не е под-клад или родител на M84 или M290, така што филогенетската позиција E1b1b1c1c е пробна.

Античка ДНК уреди

Според генетските анализи направени на шест Натуфијански остатоци од северен Израел, Натуфијците ја поседувале хаплогрупата Y-ДНК E-Z830, донекаде наспроти кладата на E-M123 (а со тоа и негови предци). Натуфијците биле еден од првите населени народи во светот и можеби придонеле за припитомување на одредени култури, а со тоа и за појавата на земјоделството. Откривањето на E-Z830 (без други клади) сугерира домородно присуство во Ханан и Израел што претходи на сите останати клади, за кои не е познато дека постоеле во регионот во тоа време (10.000 години пред сегашноста). Се смета дека E-M123 има најблизок предок пред околу 18.000 години, ^[3] 8.000 години пред да потекнат остатоците од Натуфијаните (веројатно предците).

Хаплогрупата E1b1b1b2 била пронајдена кај 75% од популацијата на Ајните Газали, заедно со 60% од популациите од предкерамичен неолит околу 8.800–6.500 п.н.е.

Едно проучување за популациската геномика на Анадолија, Кавказ и Левант открило во Арслантепе една единка која живеела околу 3369-3110 п.н.е., припаѓала на E-M84 (E1b1b1b2a1a1~). ^[4] ^[5]

Проучување за популациската геномика на Евроазија од бронзеното доба пронајдена во остатоците од Неркин Геташен во Ерменија, живееле за време на средното бронзено доба, две E-M84. ^[6]

Проучување за популациската геномика на Анадолија, Кавказ и Левант пронајде во античкиот град Ебла за време на бронзеното доба, еден машки поединец кој е E-M84 (E1b1b1b2a1a1~). ^[7]

Проучување за историјата на Јужна Азија, Нарасимхан и сор. (2019), ^[8] пронашле неколку поединци кои припаѓале на E-Y31991 во примероците од доцното бронзено време/раното железно време во долината Сват, современ северен Пакистан.

Проучување од 137 примероци на антички евроазиски геноми откри еден централен Скит кој припаѓал на E-M123* (E-Y31991), во современиот североисточен Казахстан, датиран од 800-750 п.н.е. ^[9] Според датотеката BAM, достапна од авторите, се претпоставува дека тој е E-Y168273, ^[10] клад низводно од PF4428 кој самиот е под E-M123*.

Филогенетика уреди

Филогенетска историја уреди

Пред 2002 година, во академската литература постоеле најмалку седум системи за именување на филогенетското дрво на Y-хромозомот. Ова довело до значителна конфузија. Во 2002 година, главните истражувачки групи се собрале и го формирале Y-хромозомот конзорциум (YCC). Тие објавиле заеднички труд кој создал единствено ново дрво кое сите се согласиле да го користат. Подоцна, група граѓански научници со интерес за популациската генетика и генетската генеалогија формирале работна група за да се создаде аматерско дрво со цел да биде пред сè навремено. Табелата подолу ги обединува сите овие дела на точката на знаменитото дрво на YCC од 2002 година. Ова му овозможува на истражувачот што прегледува постара објавена литература брзо да се движи помеѓу номенклатурите.

YCC 2002/2008	(α)	(β)	(γ)	(δ)	(ε)	(ζ)	(η)	YCC 2002	YCC 2005	YCC 2008	YCC 2010r	ISOGG 2006	ISOGG 2007	ISOGG 2008	ISOGG 2009	ISOGG 2010	ISOGG 2011	ISOGG 2012
E-P29	21	III	3A	13	Eu3	H2	B	E*	E	E	E	E	E	E	E	E	E	E
E-M33	21	III	3A	13	Eu3	H2	B	E1*	E1	E1a	E1a	E1	E1	E1a	E1a	E1a	E1a	E1a
E-M44	21	III	3A	13	Eu3	H2	B	E1a	E1a	E1a1	E1a1	E1a	E1a	E1a1	E1a1	E1a1	E1a1	E1a1
E-M75	21	III	3A	13	Eu3	H2	B	E2a	E2	E2	E2	E2	E2	E2	E2	E2	E2	E2
E-M54	21	III	3A	13	Eu3	H2	B	E2b	E2b	E2b	E2b1	-	-	-	-	-	-	-
E-P2	25	III	4	14	Eu3	H2	B	E3*	E3	E1b	E1b1	E3	E3	E1b1	E1b1	E1b1	E1b1	E1b1
E-M2	8	III	5	15	Eu2	H2	B	E3a*	E3a	E1b1	E1b1a	E3a	E3a	E1b1a	E1b1a	E1b1a	E1b1a1	E1b1a1
E-M58	8	III	5	15	Eu2	H2	B	E3a1	E3a1	E1b1a1	E1b1a1	E3a1	E3a1	E1b1a1	E1b1a1	E1b1a1	E1b1a1a1a	E1b1a1a1a
E-M116.2	8	III	5	15	Eu2	H2	B	E3a2	E3a2	E1b1a2	E1b1a2	E3a2	E3a2	E1b1a2	E1b1a2	E1ba12	removed	removed
E-M149	8	III	5	15	Eu2	H2	B	E3a3	E3a3	E1b1a3	E1b1a3	E3a3	E3a3	E1b1a3	E1b1a3	E1b1a3	E1b1a1a1c	E1b1a1a1c
E-M154	8	III	5	15	Eu2	H2	B	E3a4	E3a4	E1b1a4	E1b1a4	E3a4	E3a4	E1b1a4	E1b1a4	E1b1a4	E1b1a1a1g1c	E1b1a1a1g1c
E-M155	8	III	5	15	Eu2	H2	B	E3a5	E3a5	E1b1a5	E1b1a5	E3a5	E3a5	E1b1a5	E1b1a5	E1b1a5	E1b1a1a1d	E1b1a1a1d
E-M10	8	III	5	15	Eu2	H2	B	E3a6	E3a6	E1b1a6	E1b1a6	E3a6	E3a6	E1b1a6	E1b1a6	E1b1a6	E1b1a1a1e	E1b1a1a1e
E-M35	25	III	4	14	Eu4	H2	B	E3b*	E3b	E1b1b1	E1b1b1	E3b1	E3b1	E1b1b1	E1b1b1	E1b1b1	removed	removed
E-M78	25	III	4	14	Eu4	H2	B	E3b1*	E3b1	E1b1b1a	E1b1b1a1	E3b1a	E3b1a	E1b1b1a	E1b1b1a	E1b1b1a	E1b1b1a1	E1b1b1a1
E-M148	25	III	4	14	Eu4	H2	B	E3b1a	E3b1a	E1b1b1a3a	E1b1b1a1c1	E3b1a3a	E3b1a3a	E1b1b1a3a	E1b1b1a3a	E1b1b1a3a	E1b1b1a1c1	E1b1b1a1c1
E-M81	25	III	4	14	Eu4	H2	B	E3b2*	E3b2	E1b1b1b	E1b1b1b1	E3b1b	E3b1b	E1b1b1b	E1b1b1b	E1b1b1b	E1b1b1b1	E1b1b1b1a
E-M107	25	III	4	14	Eu4	H2	B	E3b2a	E3b2a	E1b1b1b1	E1b1b1b1a	E3b1b1	E3b1b1	E1b1b1b1	E1b1b1b1	E1b1b1b1	E1b1b1b1a	E1b1b1b1a1
E-M165	25	III	4	14	Eu4	H2	B	E3b2b	E3b2b	E1b1b1b2	E1b1b1b1b1	E3b1b2	E3b1b2	E1b1b1b2a	E1b1b1b2a	E1b1b1b2a	E1b1b1b2a	E1b1b1b1a2a
E-M123	25	III	4	14	Eu4	H2	B	E3b3*	E3b3	E1b1b1c	E1b1b1c	E3b1c	E3b1c	E1b1b1c	E1b1b1c	E1b1b1c	E1b1b1c	E1b1b1b2a
E-M34	25	III	4	14	Eu4	H2	B	E3b3a*	E3b3a	E1b1b1c1	E1b1b1c1	E3b1c1	E3b1c1	E1b1b1c1	E1b1b1c1	E1b1b1c1	E1b1b1c1	E1b1b1b2a1
E-M136	25	III	4	14	Eu4	H2	B	E3ba1	E3b3a1	E1b1b1c1a	E1b1b1c1a1	E3b1c1a	E3b1c1a	E1b1b1c1a1	E1b1b1c1a1	E1b1b1c1a1	E1b1b1c1a1	E1b1b1b2a1a1

Оригинални истражувачки публикации уреди

Следниве истражувачки тимови по нивните публикации биле претставени во создавањето на дрвото.

α Џоблинг и Тајлер-Смит 2000 и Калаџиева 2001
β Ундерхил 2000
γ Хамер 2001
δ Карафет 2001
ε Семино 2000
ζ Су 1999
η Капели 2001

Филогенетски дрвја уреди

E-M123 (M123)
- E-M34 (M34)
  - E-M84 (M84)
    - E-M136 (M136)
  - E-M290 (M290)
  - E-V23 (V23)
  - E-L791 (L791,L792)

Забелешки уреди

↑ На пример, од 11 ноември 2008 година, E-M35 филогенскиот проект поседувал записи од четири тестови E-M123* (20 записи; 26 мај 2017), споредено со 93 резултати од тестот со E-M34.

Наводи уреди

↑ Hammer, Michael F.; Behar, Doron M.; Karafet, Tatiana M.; Mendez, Fernando L.; Hallmark, Brian; Erez, Tamar; Zhivotovsky, Lev A.; Rosset, Saharon; Skorecki, Karl (November 2009). „Extended Y chromosome haplotypes resolve multiple and unique lineages of the Jewish priesthood“. Human Genetics. 126 (5): 707–717. doi:10.1007/s00439-009-0727-5. PMC 2771134. PMID 19669163.
↑ ISOGG (2011)
↑ Y-DNA E-M123; A Closer Look, yfull, 3 March 2019, Посетено на 3 March 2019
↑ „E-M84 YTree“.
↑ Skourtanioti, Eirini; Erdal, Yilmaz S.; Frangipane, Marcella; Balossi Restelli, Francesca; Yener, K. Aslıhan; Pinnock, Frances; Matthiae, Paolo; Özbal, Rana; Schoop, Ulf-Dietrich (2020). „Genomic History of Neolithic to Bronze Age Anatolia, Northern Levant, and Southern Caucasus“. Cell. 181 (5): 1158–1175.e28. doi:10.1016/j.cell.2020.04.044. PMID 32470401. |hdl-access= бара |hdl= (help)
↑ Allentoft M.E., Sikora M., Sjogren K.G., Rasmussen S., Rasmussen M., Stenderup J., Damgaard P.B., Schroeder H., Ahlstrom T., Vinner L., et al. 2015 Population genomics of Bronze Age Eurasia. Nature 522(7555), 167-172. (doi:10.1038/nature14507).
↑ Skourtanioti, Eirini; Erdal, Yilmaz S.; Frangipane, Marcella; Balossi Restelli, Francesca; Yener, K. Aslıhan; Pinnock, Frances; Matthiae, Paolo; Özbal, Rana; Schoop, Ulf-Dietrich (2020). „Genomic History of Neolithic to Bronze Age Anatolia, Northern Levant, and Southern Caucasus“. Cell. 181 (5): 1158–1175.e28. doi:10.1016/j.cell.2020.04.044. PMID 32470401. |hdl-access= бара |hdl= (help)
↑ Narasimhan, Vagheesh M.; Patterson, Nick; Moorjani, Priya; Rohland, Nadin; Bernardos, Rebecca; Mallick, Swapan; Lazaridis, Iosif; Nakatsuka, Nathan; Olalde, Iñigo (5 September 2019). „The formation of human populations in South and Central Asia“. Science. 365 (6457): eaat7487. doi:10.1126/science.aat7487. PMC 6822619. PMID 31488661.CS1-одржување: display-автори (link)
↑ Damgaard, Peter de Barros; Marchi, Nina; Rasmussen, Simon; Peyrot, Michaël; Renaud, Gabriel; Korneliussen, Thorfinn; Moreno-Mayar, J. Víctor; Pedersen, Mikkel Winther; Goldberg, Amy (May 2018). „137 ancient human genomes from across the Eurasian steppes“. Nature. 557 (7705): 369–374. Bibcode:2018Natur.557..369D. doi:10.1038/s41586-018-0094-2. PMID 29743675. |hdl-access= бара |hdl= (help)
↑ „Genetic Landscape of the West Eurasian Steppe before and after the Scythian Dominance - Page 4“.

Извори уреди

Capelli, Cristian; Wilson, James F.; Richards, Martin; Stumpf, Michael P.H.; и др. (February 2001). „A Predominantly Indigenous Paternal Heritage for the Austronesian-Speaking Peoples of Insular Southeast Asia and Oceania“. The American Journal of Human Genetics. 68 (2): 432–443. doi:10.1086/318205. PMC 1235276. PMID 11170891.
Hammer, Michael F.; Karafet, Tatiana M.; Redd, Alan J.; Jarjanazi, Hamdi; и др. (1 July 2001). „Hierarchical Patterns of Global Human Y-Chromosome Diversity“. Molecular Biology and Evolution. 18 (7): 1189–1203. doi:10.1093/oxfordjournals.molbev.a003906. PMID 11420360.
Jobling, Mark A.; Tyler-Smith, Chris (2000), „New uses for new haplotypes“, Trends in Genetics, 16 (8): 356–62, doi:10.1016/S0168-9525(00)02057-6, PMID 10904265
Kaladjieva, Luba; Calafell, Francesc; Jobling, Mark A; Angelicheva, Dora; и др. (February 2001). „Patterns of inter- and intra-group genetic diversity in the Vlax Roma as revealed by Y chromosome and mitochondrial DNA lineages“. European Journal of Human Genetics. 9 (2): 97–104. doi:10.1038/sj.ejhg.5200597. PMID 11313742. S2CID 21432405.
Karafet, Tatiana; Xu, Liping; Du, Ruofu; Wang, William; и др. (September 2001). „Paternal Population History of East Asia: Sources, Patterns, and Microevolutionary Processes“. The American Journal of Human Genetics. 69 (3): 615–628. doi:10.1086/323299. PMC 1235490. PMID 11481588.
Semino, O.; Passarino, G; Oefner, PJ; Lin, AA; и др. (2000), „The Genetic Legacy of Paleolithic Homo sapiens sapiens in Extant Europeans: A Y Chromosome Perspective“, Science, 290 (5494): 1155–9, Bibcode:2000Sci...290.1155S, doi:10.1126/science.290.5494.1155, PMID 11073453
Su, Bing; Xiao, Junhua; Underhill, Peter; Deka, Ranjan; и др. (December 1999). „Y-Chromosome Evidence for a Northward Migration of Modern Humans into Eastern Asia during the Last Ice Age“. The American Journal of Human Genetics. 65 (6): 1718–1724. doi:10.1086/302680. PMC 1288383. PMID 10577926.
Underhill, Peter A.; Shen, Peidong; Lin, Alice A.; Jin, Li; и др. (November 2000). „Y chromosome sequence variation and the history of human populations“. Nature Genetics. 26 (3): 358–361. doi:10.1038/81685. PMID 11062480. S2CID 12893406.

Дополнителни извори уреди

Adams, Susan M.; Bosch, Elena; Balaresque, Patricia L.; Ballereau, Stéphane J.; Lee, Andrew C.; Arroyo, Eduardo; López-Parra, Ana M.; Aler, Mercedes; Grifo, Marina S. Gisbert; Brion, Maria; Carracedo, Angel; Lavinha, João; Martínez-Jarreta, Begoña; Quintana-Murci, Lluis; Picornell, Antònia; Ramon, Misericordia; Skorecki, Karl; Behar, Doron M.; Calafell, Francesc; Jobling, Mark A. (December 2008). „The Genetic Legacy of Religious Diversity and Intolerance: Paternal Lineages of Christians, Jews, and Muslims in the Iberian Peninsula“. The American Journal of Human Genetics. 83 (6): 725–736. doi:10.1016/j.ajhg.2008.11.007. PMC 2668061. PMID 19061982.
Alvarez; Santos, Cristina; Montiel, Rafael; Caeiro, Blazquez; Baali, Abdellatif; Dugoujon, Jean-Michel; Aluja, Maria Pilar (2009), „Y-chromosome variation in South Iberia: Insights into the North African contribution“, American Journal of Human Biology, 21 (3): 407–409, doi:10.1002/ajhb.20888, PMID 19213004, S2CID 7041905
Arredi, B; Poloni, E; Paracchini, S; Zerjal, T; Fathallah, D; Makrelouf, M; Pascali, V; Novelletto, A; Tylersmith, C (2004), „A Predominantly Neolithic Origin for Y-Chromosomal DNA Variation in North Africa“, American Journal of Human Genetics, 75 (2): 338–345, doi:10.1086/423147, PMC 1216069, PMID 15202071
Battaglia, Vincenza; Fornarino, Simona; Al-Zahery, Nadia; Olivieri, Anna; Pala, Maria; Myres, Natalie M; King, Roy J; Rootsi, Siiri; и др. (2008), „Y-chromosomal evidence of the cultural diffusion of agriculture in southeast Europe“, European Journal of Human Genetics, 17 (6): 820–830, doi:10.1038/ejhg.2008.249, PMC 2947100, PMID 19107149
Behar, Doron M.; Thomas, Mark G.; Skorecki, Karl; Hammer, Michael F.; Bulygina, Ekaterina; Rosengarten, Dror; Jones, Abigail L.; Held, Karen; Moses, Vivian; Goldstein, David; Bradman, Neil; Weale, Michael E. (October 2003). „Multiple Origins of Ashkenazi Levites: Y Chromosome Evidence for Both Near Eastern and European Ancestries“. The American Journal of Human Genetics. 73 (4): 768–779. doi:10.1086/378506. PMC 1180600. PMID 13680527.
Behar, Doron M.; Garrigan, Daniel; Kaplan, Matthew E.; Mobasher, Zahra; Rosengarten, Dror; Karafet, Tatiana M.; Quintana-Murci, Lluis; Ostrer, Harry; Skorecki, Karl; Hammer, Michael F. (1 March 2004). „Contrasting patterns of Y chromosome variation in Ashkenazi Jewish and host non-Jewish European populations“. Human Genetics. 114 (4): 354–365. doi:10.1007/s00439-003-1073-7. PMID 14740294. S2CID 10310338.
Beleza, Sandra; Gusmao, Leonor; Lopes, Alexandra; Alves, Cintia; Gomes, Iva; Giouzeli, Maria; Calafell, Francesc; Carracedo, Angel; Amorim, Antonio (March 2006). „Micro-Phylogeographic and Demographic History of Portuguese Male Lineages“. Annals of Human Genetics. 70 (2): 181–194. doi:10.1111/j.1529-8817.2005.00221.x. PMID 16626329. S2CID 4652154.
Bird, Steven (2007), „Haplogroup E3b1a2 as a Possible Indicator of Settlement in Roman Britain by Soldiers of Balkan Origin“, Journal of Genetic Genealogy, 3 (2), Архивирано од изворникот на 2016-04-22, Посетено на 2012-05-11
Bortolini, Maria Cátira; Thomas, Mark G.; Chikhi, Lourdes; Aguilar, Juan A.; Castro-De-Guerra, Dinorah; Salzano, Francisco M.; Ruiz-Linares, Andres (2004). „Ribeiro's typology, genomes, and Spanish colonialism, as viewed from Gran Canaria and Colombia“. Genetics and Molecular Biology. 27 (1): 01–08. doi:10.1590/S1415-47572004000100001. hdl:10183/23369.
Bosch, Elena; Calafell, Francesc; Comas, David; Oefner, Peter J.; Underhill, Peter A.; Bertranpetit, Jaume (2001), „High-resolution analysis of human Y-chromosome variation shows a sharp discontinuity and limited gene flow between north-western Africa and the Iberian Peninsula“, Am J Hum Genet, 68 (4): 1019–1029, doi:10.1086/319521, PMC 1275654, PMID 11254456
Bosch, E.; Calafell, F.; Gonzalez-Neira, A.; Flaiz, C.; Mateu, E.; Scheil, H.-G.; Huckenbeck, W.; Efremovska, L.; Mikerezi, I.; Xirotiris, N.; Grasa, C.; Schmidt, H.; Comas, D. (July 2006). „Paternal and maternal lineages in the Balkans show a homogeneous landscape over linguistic barriers, except for the isolated Aromuns“. Annals of Human Genetics. 70 (4): 459–487. doi:10.1111/j.1469-1809.2005.00251.x. PMID 16759179. S2CID 23156886.
Cadenas; Zhivotovsky, Lev A; Cavalli-Sforza, Luca L; Underhill, Peter A; Herrera, Rene J (2007), „Y-chromosome diversity characterizes the Gulf of Oman“, European Journal of Human Genetics, 16 (3): 1–13, doi:10.1038/sj.ejhg.5201934, PMID 17928816
Capelli, Cristian; Redhead, Nicola; Abernethy, Julia K.; Gratrix, Fiona; Wilson, James F.; Moen, Torolf; Hervig, Tor; Richards, Martin; Stumpf, Michael P.H.; Underhill, Peter A.; Bradshaw, Paul; Shaha, Alom; Thomas, Mark G.; Bradman, Neal; Goldstein, David B. (May 2003). „A Y Chromosome Census of the British Isles“ (PDF). Current Biology. 13 (11): 979–984. doi:10.1016/s0960-9822(03)00373-7. PMID 12781138. S2CID 526263.
Caratti; Gino, S.; Torre, C.; Robino, C. (2009), „Subtyping of Y-chromosomal haplogroup E-M78 (E1b1b1a) by SNP assay and its forensic application“, International Journal of Legal Medicine, 123 (4): 357–360, doi:10.1007/s00414-009-0350-y, PMID 19430804, S2CID 5657112
Capelli, Cristian; Onofri, Valerio; Brisighelli, Francesca; Boschi, Ilaria; Scarnicci, Francesca; Masullo, Mara; Ferri, Gianmarco; Tofanelli, Sergio; и др. (2009), „Moors and Saracens in Europe: estimating the medieval North African male legacy in southern Europe“, European Journal of Human Genetics, 17 (6): 848–852, doi:10.1038/ejhg.2008.258, PMC 2947089, PMID 19156170
Cinnioğlu, Cengiz; King, Roy; Kivisild, Toomas; Kalfoglu, Ersi; Atasoy, Sevil; Cavalleri, Gianpiero L.; Lillie, Anita S.; Roseman, Charles C.; и др. (2004), „Excavating Y-chromosome haplotype strata in Anatolia“, Hum Genet, 114 (2): 127–48, doi:10.1007/s00439-003-1031-4, PMID 14586639, S2CID 10763736
Contu, Daniela; Morelli, Laura; Santoni, Federico; Foster, Jamie W.; Francalacci, Paolo; Cucca, Francesco; Hawks, John (9 January 2008). „Y-Chromosome Based Evidence for Pre-Neolithic Origin of the Genetically Homogeneous but Diverse Sardinian Population: Inference for Association Scans“. PLOS ONE. 3 (1): e1430. Bibcode:2008PLoSO...3.1430C. doi:10.1371/journal.pone.0001430. PMC 2174525. PMID 18183308.
Cruciani, Fulvio; Santolamazza, Piero; Shen, Peidong; Macaulay, Vincent; Moral, Pedro; Olckers, Antonel; Modiano, David; Holmes, Susan; Destro-Bisol, Giovanni; Coia, Valentina; Wallace, Douglas C.; Oefner, Peter J.; Torroni, Antonio; Cavalli-Sforza, L. Luca; Scozzari, Rosaria; Underhill, Peter A. (May 2002). „A Back Migration from Asia to Sub-Saharan Africa Is Supported by High-Resolution Analysis of Human Y-Chromosome Haplotypes“. The American Journal of Human Genetics. 70 (5): 1197–1214. doi:10.1086/340257. PMC 447595. PMID 11910562.
Cruciani, Fulvio; La Fratta, Roberta; Santolamazza, Piero; Sellitto, Daniele; Pascone, Roberto; Moral, Pedro; Watson, Elizabeth; Guida, Valentina; Colomb, Eliane Beraud; Zaharova, Boriana; Lavinha, João; Vona, Giuseppe; Aman, Rashid; Calì, Francesco; Akar, Nejat; Richards, Martin; Torroni, Antonio; Novelletto, Andrea; Scozzari, Rosaria (May 2004). „Phylogeographic Analysis of Haplogroup E3b (E-M215) Y Chromosomes Reveals Multiple Migratory Events Within and Out Of Africa“. The American Journal of Human Genetics. 74 (5): 1014–1022. doi:10.1086/386294. PMC 1181964. PMID 15042509.
Cruciani; La Fratta; Torroni; Underhill; Scozzari (2006), „Molecular Dissection of the Y Chromosome Haplogroup E-M78 (E3b1a): A Posteriori Evaluation of a Microsatellite-Network-Based Approach Through Six New Biallelic Markers“, Human Mutation, 27 (8): 831–2, doi:10.1002/humu.9445, PMID 16835895, S2CID 26886757
Cruciani, F.; La Fratta, R.; Trombetta, B.; Santolamazza, P.; Sellitto, D.; Colomb, E. B.; Dugoujon, J.-M.; Crivellaro, F.; Benincasa, T.; Pascone, R.; Moral, P.; Watson, E.; Melegh, B.; Barbujani, G.; Fuselli, S.; Vona, G.; Zagradisnik, B.; Assum, G.; Brdicka, R.; Kozlov, A. I.; Efremov, G. D.; Coppa, A.; Novelletto, A.; Scozzari, R. (10 March 2007). „Tracing Past Human Male Movements in Northern/Eastern Africa and Western Eurasia: New Clues from Y-Chromosomal Haplogroups E-M78 and J-M12“. Molecular Biology and Evolution. 24 (6): 1300–1311. doi:10.1093/molbev/msm049. PMID 17351267.
Di Gaetano; Cerutti, Francesca; Crobu, Carlo; Robino (2009), „Differential Greek and northern African migrations to Sicily are supported by genetic evidence from the Y chromosome“, European Journal of Human Genetics, 17 (1): 91–99, doi:10.1038/ejhg.2008.120, PMC 2985948, PMID 18685561
Ehret, C.; Keita, SO; Newman, P (2004), „The Origins of Afroasiatic“, Science, 306 (5702): 1680, doi:10.1126/science.306.5702.1680c, PMID 15576591, S2CID 8057990
El-Sibai, Mirvat; Platt, Daniel E.; Haber, Marc; Xue, Yali; Youhanna, Sonia C.; Wells, R. Spencer; Izaabel, Hassan; Sanyoura, May F.; Harmanani, Haidar; Bonab, Maziar Ashrafian; Behbehani, Jaafar; Hashwa, Fuad; Tyler-Smith, Chris; Zalloua, Pierre A.; Genographic, Consortium. (November 2009). „Geographical Structure of the Y-chromosomal Genetic Landscape of the Levant: A coastal-inland contrast“. Annals of Human Genetics. 73 (6): 568–581. doi:10.1111/j.1469-1809.2009.00538.x. PMC 3312577. PMID 19686289.
Firasat; Khaliq, Shagufta; Mohyuddin, Aisha; Papaioannou, Myrto; Tyler-Smith, Chris; Underhill, Peter A; Ayub, Qasim (2006), „Y-chromosomal evidence for a limited Greek contribution to the Pathan population of Pakistan“, European Journal of Human Genetics, 15 (1): 121–126, doi:10.1038/sj.ejhg.5201726, PMC 2588664, PMID 17047675
Flores, Carlos; Maca-Meyer, Nicole; González, Ana M; Oefner, Peter J; Shen, Peidong; Pérez, Jose A; Rojas, Antonio; Larruga, Jose M; Underhill, Peter A (28 July 2004). „Reduced genetic structure of the Iberian peninsula revealed by Y-chromosome analysis: implications for population demography“. European Journal of Human Genetics. 12 (10): 855–863. doi:10.1038/sj.ejhg.5201225. PMID 15280900.
Flores; Maca-Meyer, Nicole; Larruga, Jose M.; Cabrera, Vicente M.; Karadsheh, Naif; Gonzalez, Ana M. (2005), „Isolates in a corridor of migrations: a high-resolution analysis of Y-chromosome variation in Jordan“, J Hum Genet, 50 (9): 435–441, doi:10.1007/s10038-005-0274-4, PMID 16142507
Francalacci, P.; Morelli, L.; Underhill, P.A.; Lillie, A.S.; Passarino, G.; Useli, A.; Madeddu, R.; Paoli, G.; и др. (2003), „Peopling of Three Mediterranean Islands (Corsica, Sardinia, and Sicily) Inferred by Y-Chromosome Biallelic Variability“, American Journal of Physical Anthropology, 121 (3): 270–279, doi:10.1002/ajpa.10265, PMID 12772214
Fregel, Rosa; Gomes, Verónica; Gusmão, Leonor; González, Ana M; Cabrera, Vicente M; Amorim, António; Larruga, Jose M (2009), „Demographic history of Canary Islands male gene-pool: replacement of native lineages by European“, BMC Evolutionary Biology, 9 (1): 181, Bibcode:2009BMCEE...9..181F, doi:10.1186/1471-2148-9-181, PMC 2728732, PMID 19650893
Gérard, Nathalie; Berriche, Sala; Aouizérate, Annie; Diéterlen, Florent; Lucotte, Gérard (2006). „North African Berber and Arab Influences in the Western Mediterranean Revealed by Y-Chromosome DNA Haplotypes“. Human Biology. 78 (3): 307–316. doi:10.1353/hub.2006.0045. PMID 17216803. S2CID 13347549.
Gonçalves, Rita; Freitas, Ana; Branco, Marta; Rosa, Alexandra; Fernandes, Ana T.; Zhivotovsky, Lev A.; Underhill, Peter A.; Kivisild, Toomas; Brehm, António (July 2005). „Y-chromosome Lineages from Portugal, Madeira and Açores Record Elements of Sephardim and Berber Ancestry“. Annals of Human Genetics. 69 (4): 443–454. doi:10.1111/j.1529-8817.2005.00161.x. hdl:10400.13/3018. PMID 15996172. S2CID 3229760.
Hammer (2003), „Human population structure and its effects on sampling Y chromosome sequence variation“, Genetics, 164 (4): 1495–1509, doi:10.1093/genetics/164.4.1495, PMC 1462677, PMID 12930755
Hassan, Hisham Y.; Underhill, Peter A.; Cavalli-Sforza, Luca L.; Ibrahim, Muntaser E. (November 2008). „Y-chromosome variation among Sudanese: Restricted gene flow, concordance with language, geography, and history“. American Journal of Physical Anthropology. 137 (3): 316–323. doi:10.1002/ajpa.20876. PMID 18618658.
Henn, B. M.; Gignoux, C.; Lin, A. A.; Oefner, P. J.; Shen, P.; Scozzari, R.; Cruciani, F.; Tishkoff, S. A.; Mountain, J. L.; Underhill, P. A. (4 August 2008). „Y-chromosomal evidence of a pastoralist migration through Tanzania to southern Africa“. Proceedings of the National Academy of Sciences. 105 (31): 10693–10698. Bibcode:2008PNAS..10510693H. doi:10.1073/pnas.0801184105. PMC 2504844. PMID 18678889.
ISOGG (2011), Y-DNA Haplogroup E and its Subclades - 2011, International Society of Genetic Genealogists "ISOGG"
Jobling, M.A.; Tyler-Smith, C. (2000), „New uses for new haplotypes the human Y chromosome, disease and selection“, Trends Genet., 16 (8): 356–362, doi:10.1016/S0168-9525(00)02057-6, PMID 10904265
Karafet, T. M.; Mendez, F. L.; Meilerman, M. B.; Underhill, P. A.; Zegura, S. L.; Hammer, M. F. (21 February 2008). „New binary polymorphisms reshape and increase resolution of the human Y chromosomal haplogroup tree“. Genome Research. 18 (5): 830–838. doi:10.1101/gr.7172008. PMC 2336805. PMID 18385274.
John D. Bengtson; Keita, Shomarka (2008), „Geography, selected Afro-Asiatic families, and Y chromosome lineage variation“, In Hot Pursuit of Language in Prehistory: Essays in the Four Fields of Anthropology : in Honor of Harold Crane Fleming, John Benjamins, ISBN 978-90-272-3252-6
Keita, S.O.Y.; Boyce, A.J. (9 May 2014). „Genetics, Egypt, and History: Interpreting Geographical Patterns of Y Chromosome Variation“. History in Africa. 32: 221–246. doi:10.1353/hia.2005.0013. S2CID 163020672.
King, R. J.; Özcan, S. S.; Carter, T.; Kalfoğlu, E.; Atasoy, S.; Triantaphyllidis, C.; Kouvatsi, A.; Lin, A. A.; Chow, C‐E. T.; Zhivotovsky, L. A.; Michalodimitrakis, M.; Underhill, P. A. (5 February 2008). „Differential Y‐chromosome Anatolian Influences on the Greek and Cretan Neolithic“. Annals of Human Genetics. 72 (2): 205–214. doi:10.1111/j.1469-1809.2007.00414.x. PMID 18269686. S2CID 22406638.
King; Underhill (2002), „Congruent distribution of Neolithic painted pottery and ceramic figurines with Y-chromosome lineages“, Antiquity, 76 (293): 707–14, doi:10.1017/S0003598X00091158, S2CID 160359661
Kujanova; Pereira; Fernandes; Pereira; Cerný (2009), „Near Eastern Neolithic Genetic Input in a Small Oasis of the Egyptian Western Desert“, American Journal of Physical Anthropology, 140 (2): 336–346, doi:10.1002/ajpa.21078, PMID 19425100
Lacan, Marie; Keyser, Christine; Ricaut, François-Xavier; Brucato, Nicolas; Tarrús, Josep; Bosch, Angel; Guilaine, Jean; Crubézy, Eric; Ludes, Bertrand (2011), „Ancient DNA suggests the leading role played by men in the Neolithic dissemination“, PNAS, 108 (45): 18255–9, Bibcode:2011PNAS..10818255L, doi:10.1073/pnas.1113061108, PMC 3215063, PMID 22042855
Lancaster, Andrew (2009), „Y Haplogroups, Archaeological Cultures and Language Families: a Review of the Multidisciplinary Comparisons using the case of E-M35“ (PDF), Journal of Genetic Genealogy, 5 (1), Архивирано од изворникот (PDF) на 2016-05-06, Посетено на 2012-05-11
Luis, J.R.; Rowold, D.J.; Regueiro, M.; Caeiro, B.; Cinnioğlu, C.; Roseman, C.; Underhill, P.A.; Cavalli-Sforza, L.L.; Herrera, R.J. (March 2004). „The Levant versus the Horn of Africa: Evidence for Bidirectional Corridors of Human Migrations“. The American Journal of Human Genetics. 74 (3): 532–544. doi:10.1086/382286. PMC 1182266. PMID 14973781.
Maca-Meyer, N.; Sánchez-Velasco, P.; Flores, C.; Larruga, JM; González, AM; Oterino, A; Leyva-Cobián, F; и др. (2003), „Y Chromosome and Mitochondrial DNA Characterization of Pasiegos, a Human Isolate from Cantabria (Spain)“, Annals of Human Genetics, 67 (Pt 4): 329–339, CiteSeerX 10.1.1.584.4253, doi:10.1046/j.1469-1809.2003.00045.x, PMID 12914567, S2CID 40355653. Занемарен непознатиот параметар |name-list-style= (help)
Martinez, Laise; Underhill, Peter A; Zhivotovsky, Lev A; Gayden, Tenzin; Moschonas, Nicholas K; Chow, Cheryl-Emiliane T; Conti, Simon (2007), „Paleolithic Y-haplogroup heritage predominates in a Cretan highland plateau“, European Journal of Human Genetics, 15 (4): 485–93, doi:10.1038/sj.ejhg.5201769, PMID 17264870
Mendizabal, Isabel; Sandoval, Karla; Berniell-Lee, Gemma; Calafell, Francesc; Salas, Antonio; Martinez-Fuentes, Antonio; Comas, David (2008), „Genetic origin, admixture, and asymmetry in maternal and paternal human lineages in Cuba“, BMC Evol. Biol., 8 (1): 213, Bibcode:2008BMCEE...8..213M, doi:10.1186/1471-2148-8-213, PMC 2492877, PMID 18644108
Nebel; Filon, D; Brinkmann, B; Majumder, P; Faerman, M; Oppenheim, A (2001), „The Y Chromosome Pool of Jews as Part of the Genetic Landscape of the Middle East“, American Journal of Human Genetics, 69 (5): 1095–1112, doi:10.1086/324070, PMC 1274378, PMID 11573163
Onofri, Valerio; Alessandrini, Federica; Turchi, Chiara; Pesaresi, Mauro; Buscemi, Loredana; Tagliabracci, Adriano (February 2006). „Development of multiplex PCRs for evolutionary and forensic applications of 37 human Y chromosome SNPs“. Forensic Science International. 157 (1): 23–35. doi:10.1016/j.forsciint.2005.03.014. PMID 15896936.
Paracchini; Pearce, CL; Kolonel, LN; Altshuler, D; Henderson, BE; Tyler-Smith, C (2003), „A Y chromosomal influence on prostate cancer risk: the multi-ethnic cohort study“, J Med Genet, 40 (11): 815–819, doi:10.1136/jmg.40.11.815, PMC 1735314, PMID 14627670
Pelotti; Ceccardi, S; Lugaresi, F; Trane, R; Falconi, M; Bini, C; Willuweit, S; Roewer, L (2007), „Microgeographic genetic variation of Y chromosome in a population sample of Ravenna's area in the Emilia-Romagna region (North of Italy)“, Forensic Science International: Genetics Supplement Series, 1 (1): 242–243, doi:10.1016/j.fsigss.2007.10.025
Pereira, Luísa; Černý, Viktor; Cerezo, María; Silva, Nuno M; Hájek, Martin; Vašíková, Alžběta; Kujanová, Martina; Brdička, Radim; Salas, Antonio (17 March 2010). „Linking the sub-Saharan and West Eurasian gene pools: maternal and paternal heritage of the Tuareg nomads from the African Sahel“. European Journal of Human Genetics. 18 (8): 915–923. doi:10.1038/ejhg.2010.21. PMC 2987384. PMID 20234393.
Peričić, Marijana; Lauc, Lovorka Barać; Klarić, Irena Martinović; Rootsi, Siiri; Janićijević, Branka; Rudan, Igor; Terzić, Rifet; Čolak, Ivanka; Kvesić, Ante; Popović, Dan; Šijački, Ana; Behluli, Ibrahim; Đorđević, Dobrivoje; Efremovska, Ljudmila; Bajec, Đorđe D.; Stefanović, Branislav D.; Villems, Richard; Rudan, Pavao (October 2005). „High-Resolution Phylogenetic Analysis of Southeastern Europe Traces Major Episodes of Paternal Gene Flow Among Slavic Populations“. Molecular Biology and Evolution. 22 (10): 1964–1975. doi:10.1093/molbev/msi185. PMID 15944443.
Ramos-Luisa, E.; Blanco-Verea, A.; Brión, M.; Van Huffel, V.; Carracedo, A.; Sánchez-Diz, P. (2009), „Phylogeography of French male lineages (unpublished data 23rd International ISFG Congress)“, Forensic Science International, 2: 439–441, doi:10.1016/j.fsigss.2009.09.026, S2CID 85134429^{[мртва врска]}
Regueiro, M.; Cadenas, A.M.; Gayden, T.; Underhill, P.A.; Herrera, R.J. (2006), „Iran: Tricontinental Nexus for Y-Chromosome Driven Migration“, Hum Hered, 61 (3): 132–143, doi:10.1159/000093774, PMID 16770078, S2CID 7017701
Robino, C.; Crobu, F.; Gaetano, C.; Bekada, A.; Benhamamouch, S.; Cerutti, N.; Piazza, A.; Inturri, S.; Torre, C. (2008), „Analysis of Y-chromosomal SNP haplogroups and STR haplotypes in an Algerian population sample“, Journal International Journal of Legal Medicine, 122 (3): 251–5, doi:10.1007/s00414-007-0203-5, PMID 17909833, S2CID 11556974
Rosa, Alexandra; Ornelas, Carolina; Jobling, Mark A; Brehm, António; Villems, Richard (2007). „Y-chromosomal diversity in the population of Guinea-Bissau: a multiethnic perspective“. BMC Evolutionary Biology. 7 (1): 124. Bibcode:2007BMCEE...7..124R. doi:10.1186/1471-2148-7-124. PMC 1976131. PMID 17662131.
Rosser, Zoë H.; Zerjal, Tatiana; Hurles, Matthew E.; Adojaan, Maarja; Alavantic, Dragan; Amorim, António; Amos, William; Armenteros, Manuel; Arroyo, Eduardo; Barbujani, Guido; Beckman, Gunhild; Beckman, Lars; Bertranpetit, Jaume; Bosch, Elena; Bradley, Daniel G.; Brede, Gaute; Cooper, Gillian; Côrte-Real, Helena B.S.M.; de Knijff, Peter; Decorte, Ronny; Dubrova, Yuri E.; Evgrafov, Oleg; Gilissen, Anja; Glisic, Sanja; Gölge, Mukaddes; Hill, Emmeline W.; Jeziorowska, Anna; Kalaydjieva, Luba; Kayser, Manfred; Kivisild, Toomas; Kravchenko, Sergey A.; Krumina, Astrida; Kučinskas, Vaidutis; Lavinha, João; Livshits, Ludmila A.; Malaspina, Patrizia; Maria, Syrrou; McElreavey, Ken; Meitinger, Thomas A.; Mikelsaar, Aavo-Valdur; Mitchell, R. John; Nafa, Khedoudja; Nicholson, Jayne; Nørby, Søren; Pandya, Arpita; Parik, Jüri; Patsalis, Philippos C.; Pereira, Luísa; Peterlin, Borut; Pielberg, Gerli; Prata, Maria João; Previderé, Carlo; Roewer, Lutz; Rootsi, Siiri; Rubinsztein, D.C.; Saillard, Juliette; Santos, Fabrício R.; Stefanescu, Gheorghe; Sykes, Bryan C.; Tolun, Aslihan; Villems, Richard; Tyler-Smith, Chris; Jobling, Mark A. (December 2000). „Y-Chromosomal Diversity in Europe Is Clinal and Influenced Primarily by Geography, Rather than by Language“. The American Journal of Human Genetics. 67 (6): 1526–1543. doi:10.1086/316890. PMC 1287948. PMID 11078479.
Sanchez, Juan J; Hallenberg, Charlotte; Børsting, Claus; Hernandez, Alexis; Morling, Niels (9 March 2005). „High frequencies of Y chromosome lineages characterized by E3b1, DYS19-11, DYS392-12 in Somali males“. European Journal of Human Genetics. 13 (7): 856–866. doi:10.1038/sj.ejhg.5201390. PMID 15756297.
Scozzari, Rosaria; Cruciani, Fulvio; Pangrazio, Alessandra; Santolamazza, Piero; Vona, Giuseppe; Moral, Pedro; Latini, Veronica; Varesi, Laurent; Memmi, Marc M.; Romano, Valentino; De Leo, Giacomo; Gennarelli, Massimo; Jaruzelska, Jadwiga; Villems, Richard; Parik, Jüri; Macaulay, Vincent; Torroni, Antonio (September 2001). „Human Y-chromosome variation in the Western Mediterranean area: implications for the peopling of the region“. Human Immunology. 62 (9): 871–884. CiteSeerX 10.1.1.408.4857. doi:10.1016/S0198-8859(01)00286-5. PMID 11543889.
Semino, O.; Passarino, G; Oefner, PJ; Lin, AA; Arbuzova, S; Beckman, LE; De Benedictis, G; Francalacci, P; Kouvatsi, A; Limborska, S; Marcikiae, M; Mika, A; Mika, B; Primorac, D; Santachiara-Benerecetti, AS; Cavalli-Sforza, LL; Underhill, PA (10 November 2000). „The Genetic Legacy of Paleolithic Homo sapiens sapiens in Extant Europeans: A Y Chromosome Perspective“. Science. 290 (5494): 1155–1159. Bibcode:2000Sci...290.1155S. doi:10.1126/science.290.5494.1155. PMID 11073453.
Semino, Ornella; Santachiara-Benerecetti, A. Silvana; Falaschi, Francesco; Cavalli-Sforza, L. Luca; Underhill, Peter A. (January 2002). „Ethiopians and Khoisan Share the Deepest Clades of the Human Y-Chromosome Phylogeny“. The American Journal of Human Genetics. 70 (1): 265–268. doi:10.1086/338306. PMC 384897. PMID 11719903.
Semino, Ornella; Magri, Chiara; Benuzzi, Giorgia; Lin, Alice A.; Al-Zahery, Nadia; Battaglia, Vincenza; MacCioni, Liliana; Triantaphyllidis, Costas; и др. (2004), „Origin, Diffusion, and Differentiation of Y-Chromosome Haplogroups E and J: Inferences on the Neolithization of Europe and Later Migratory Events in the Mediterranean Area“, American Journal of Human Genetics, 74 (5), стр. 1023–1034, doi:10.1086/386295, PMC 1181965, PMID 15069642
Shen, Peidong; Lavi, Tal; Kivisild, Toomas; Chou, Vivian; Sengun, Deniz; Gefel, Dov; Shpirer, Issac; Woolf, Eilon; Hillel, Jossi; Feldman, Marcus W.; Oefner, Peter J. (September 2004). „Reconstruction of patrilineages and matrilineages of Samaritans and other Israeli populations from Y-Chromosome and mitochondrial DNA sequence Variation“. Human Mutation. 24 (3): 248–260. doi:10.1002/humu.20077. PMID 15300852. S2CID 1571356.
Silva, Dayse A.; Carvalho, Elizeu; Costa, Guilherme; Tavares, Lígia; Amorim, António; Gusmão, Leonor (November 2006). „Y-chromosome genetic variation in Rio De Janeiro population“. American Journal of Human Biology. 18 (6): 829–837. doi:10.1002/ajhb.20567. PMID 17039481. S2CID 23778828.
Shlush; Behar, Doron M.; Yudkovsky, Guennady; Templeton, Alan; Hadid, Yarin; Basis, Fuad; Hammer, Michael; Itzkovitz, Shalev; Skorecki, Karl (2008), Gemmell, Neil John (уред.), „The Druze: A Population Genetic Refugium of the Near East“, PLOS ONE, 3 (5): e2105, Bibcode:2008PLoSO...3.2105S, doi:10.1371/journal.pone.0002105, PMC 2324201, PMID 18461126
Sykes, Bryan (2006), Blood of the Isles: Exploring the Genetic Roots of Our Tribal History, Bantam, ISBN 978-0-593-05652-3
Thomas, Mark G; Stumpf, Michael P.H; Härke, Heinrich (18 July 2006). „Evidence for an apartheid-like social structure in early Anglo-Saxon England“. Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences. 273 (1601): 2651–2657. doi:10.1098/rspb.2006.3627. PMC 1635457. PMID 17002951.
Trombetta, Beniamino; Cruciani, Fulvio; Sellitto, Daniele; Scozzari, Rosaria (2011), MacAulay, Vincent (уред.), „A New Topology of the Human Y Chromosome Haplogroup E1b1 (E-P2) Revealed through the Use of Newly Characterized Binary Polymorphisms“, PLOS ONE, 6 (1): e16073, Bibcode:2011PLoSO...616073T, doi:10.1371/journal.pone.0016073, PMC 3017091, PMID 21253605
Underhill, Peter A.; Shen, Peidong; Lin, Alice A.; Jin, Li; Passarino, Giuseppe; Yang, Wei H.; Kauffman, Erin; Bonné-Tamir, Batsheva; и др. (2000), „Y chromosome sequence variation and the history of human populations“, Nat Genet, 26 (3), стр. 358–361, doi:10.1038/81685, PMID 11062480, S2CID 12893406
UNDERHILL, P. A.; PASSARINO, G.; LIN, A. A.; SHEN, P.; MIRAZON LAHR, M.; FOLEY, R. A.; OEFNER, P. J.; CAVALLI-SFORZA, L. L. (January 2001). „The phylogeography of Y chromosome binary haplotypes and the origins of modern human populations“. Annals of Human Genetics. 65 (1): 43–62. doi:10.1046/j.1469-1809.2001.6510043.x. PMID 11415522. S2CID 9441236.
Underhill (2002). „Inference of Neolithic Population Histories using Y-chromosome Haplotypes“. Во Bellwood and Renfrew (уред.). Examining the farming/language dispersal hypothesis, McDonald Institute for Archaeological Research. Cambridge: McDonald Institute for Archaeological Research. ISBN 978-1-902937-20-5.
Underhill, Peter A.; Kivisild, Toomas (December 2007). „Use of Y Chromosome and Mitochondrial DNA Population Structure in Tracing Human Migrations“. Annual Review of Genetics. 41 (1): 539–564. doi:10.1146/annurev.genet.41.110306.130407. PMID 18076332.
Weale, Michael E.; Weiss, Deborah A.; Jager, Rolf F.; Bradman, Neil; Thomas, Mark G. (July 2002). „Y Chromosome Evidence for Anglo-Saxon Mass Migration“. Molecular Biology and Evolution. 19 (7): 1008–1021. doi:10.1093/oxfordjournals.molbev.a004160. PMID 12082121.
Weale, Michael E; Shah, Tina; Jones, Abigail L; Greenhalgh, John; Wilson, James F; Nymadawa, Pagbajabyn; Zeitlin, David; Connell, Bruce A; Bradman, Neil; Thomas, Mark G (2003). „Rare deep-rooting Y chromosome lineages in humans: lessons for phylogeography“. Genetics. 165 (1): 229–234. doi:10.1093/genetics/165.1.229. PMC 1462739. PMID 14504230.
Y Chromosome Consortium "YCC" (2002), „A Nomenclature System for the Tree of Human Y-Chromosomal Binary Haplogroups“, Genome Research, 12 (2), стр. 339–348, doi:10.1101/gr.217602, PMC 155271, PMID 11827954
Zalloua, Pierre A.; Xue, Yali; Khalife, Jade; Makhoul, Nadine; Debiane, Labib; Platt, Daniel E.; Royyuru, Ajay K.; Herrera, Rene J.; и др. (2008), „Y-Chromosomal Diversity in Lebanon Is Structured by Recent Historical Events“, American Journal of Human Genetics, 82 (4): 873–882, doi:10.1016/j.ajhg.2008.01.020, PMC 2427286, PMID 18374297
Zalloua, Pierre A.; Platt, Daniel E.; El Sibai, Mirvat; Khalife, Jade; Makhoul, Nadine; Haber, Marc; Xue, Yali; Izaabel, Hassan; и др. (2008), „Identifying Genetic Traces of Historical Expansions: Phoenician Footprints in the Mediterranean“, The American Journal of Human Genetics, 83 (5): 633–642, doi:10.1016/j.ajhg.2008.10.012, PMC 2668035, PMID 18976729
Zerjal (1999), The use of Y-chromosomal DNA variation to investigate population history; in Papiha SS, Deka R, Chakraborty R (eds): Genomic diversity: applications in human population genetics, Kluwer Academic/Plenum Publishers, стр. 91–101
Zhao; Khan, Faisal; Borkar, Minal; Herrera, Rene; Agrawal, Suraksha (2009), „Presence of three different paternal lineages among North Indians: A study of 560 Y chromosomes“, Annals of Human Biology, 36 (1): 1–14, doi:10.1080/03014460802558522, PMC 2755252, PMID 19058044

[1] На пример, од 11 ноември 2008 година, E-M35 филогенскиот проект поседувал записи од четири тестови E-M123* (20 записи; 26 мај 2017), споредено со 93 резултати од тестот со E-M34.

[2] Hammer, Michael F.; Behar, Doron M.; Karafet, Tatiana M.; Mendez, Fernando L.; Hallmark, Brian; Erez, Tamar; Zhivotovsky, Lev A.; Rosset, Saharon; Skorecki, Karl (November 2009). „Extended Y chromosome haplotypes resolve multiple and unique lineages of the Jewish priesthood“. Human Genetics. 126 (5): 707–717. doi:10.1007/s00439-009-0727-5. PMC 2771134. PMID 19669163.

[isogg-3] ISOGG (2011)

[4] Y-DNA E-M123; A Closer Look, yfull, 3 March 2019, Посетено на 3 March 2019

[5] „E-M84 YTree“.

[6] Skourtanioti, Eirini; Erdal, Yilmaz S.; Frangipane, Marcella; Balossi Restelli, Francesca; Yener, K. Aslıhan; Pinnock, Frances; Matthiae, Paolo; Özbal, Rana; Schoop, Ulf-Dietrich (2020). „Genomic History of Neolithic to Bronze Age Anatolia, Northern Levant, and Southern Caucasus“. Cell. 181 (5): 1158–1175.e28. doi:10.1016/j.cell.2020.04.044. PMID 32470401. |hdl-access= бара |hdl= (help)

[7] Allentoft M.E., Sikora M., Sjogren K.G., Rasmussen S., Rasmussen M., Stenderup J., Damgaard P.B., Schroeder H., Ahlstrom T., Vinner L., et al. 2015 Population genomics of Bronze Age Eurasia. Nature 522(7555), 167-172. (doi:10.1038/nature14507).

[8] Skourtanioti, Eirini; Erdal, Yilmaz S.; Frangipane, Marcella; Balossi Restelli, Francesca; Yener, K. Aslıhan; Pinnock, Frances; Matthiae, Paolo; Özbal, Rana; Schoop, Ulf-Dietrich (2020). „Genomic History of Neolithic to Bronze Age Anatolia, Northern Levant, and Southern Caucasus“. Cell. 181 (5): 1158–1175.e28. doi:10.1016/j.cell.2020.04.044. PMID 32470401. |hdl-access= бара |hdl= (help)

[9] Narasimhan, Vagheesh M.; Patterson, Nick; Moorjani, Priya; Rohland, Nadin; Bernardos, Rebecca; Mallick, Swapan; Lazaridis, Iosif; Nakatsuka, Nathan; Olalde, Iñigo (5 September 2019). „The formation of human populations in South and Central Asia“. Science. 365 (6457): eaat7487. doi:10.1126/science.aat7487. PMC 6822619. PMID 31488661.CS1-одржување: display-автори (link)

[10] Damgaard, Peter de Barros; Marchi, Nina; Rasmussen, Simon; Peyrot, Michaël; Renaud, Gabriel; Korneliussen, Thorfinn; Moreno-Mayar, J. Víctor; Pedersen, Mikkel Winther; Goldberg, Amy (May 2018). „137 ancient human genomes from across the Eurasian steppes“. Nature. 557 (7705): 369–374. Bibcode:2018Natur.557..369D. doi:10.1038/s41586-018-0094-2. PMID 29743675. |hdl-access= бара |hdl= (help)

[11] „Genetic Landscape of the West Eurasian Steppe before and after the Scythian Dominance - Page 4“.

[Note 1]

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]