Википедија

Улпијана

Улпијана[1][2][3] бил антички римски град[4] лоциран во денешното Косово. Го добил и името Јустинијана Секунда (латински: Iustiniana Secunda, албански: Justinianë Sekundë, српски: Јустинијана Секунда).[5] Улпијана се наоѓа во општина Грачаница, 12 км југоисточно од Приштина. Minicipium Ulpiana - Iustiniana Secunda бил прогласен за археолошки парк под постојана заштита на Косово[6] од страна на Косовскиот совет за културно наследство во 2016 година.[7] Археолошкото наоќалиште има површина од 161,10 хектари и околна заштитна зона од 96,23 хектари.[8] Улпијана била меѓу најголемите населби на Балканот од доцната антика.[9]

Именување

уреди

Улпијана бил основана на местото на непознат дардански опидум. Веројатно го добил своето име од римскиот император Трајан (Маркус Улпиус Трајанус), за време на чие владеење бил надграден до статус на муниципиум пред 117 година.[10] Земјотресот во 518 година го уништил градот, но императорот Јустинијан, кој се искачил на престолот во 527 година, наредил тој повторно да се изгради, преименувајки го градот Јустинијана Секунда,[11] разликувајќи го од Јустинијана Прима, град новооснован од Јустинијан во 535 г.

Географија

уреди

Улпијана е сместена на плодна земја, во близина на левиот брег на реката Грачаница, лоцирана во близина на рудници кои се користеле уште од античко време. Рудниците имале значителна улога во развојот на значајните градови во римската провинција Дарданија. Урнатините на Улпијана се наоѓаат 12 км југоисточно од Приштина и археолошкиот град се наоѓа во селата Хајвалија, Лапље Село и градот Грачаница.[10][12]

Геофизичките истражувања, направени од археолозите покажале дека на територијата на античкиот град имало објекти на повеќе од 120 хектари.[10] Во градот има два утврдени делови, првиот има површина од 35,5 хектари, а вториот, откриен во 2022 г., има околу 19 хектари.[13] Северно од првиот простор има гробишта со црква изградена на врвот, познати како Северна некропола или Меморија. На исток од градот има каструм, а на северозапад и југ има уште две некрополи, од кои ниту една досега не е откопана.[10]

Улпијана се наоѓал во центарот на Балканот и, со таа форма, играл витална улога во регионот на врвот на неговиот развој. Бил еден од главните гравитациски и комуникациски центри меѓу Рим и Константинопол и се наоѓал блиску до Виа Леска - Наисус и другите патишта што го поврзувале Јадранското Море со Егејското Море. Во 1993 година, биле пронајдени извози на метали од Улпијана до Цезареја во Израел. Во 2013 година, биле пронајдени Амфори со натписи од Улпијана во Форли-Чезена во северна Италија. Тие се користеле за носење стоки како жито, вино и маслиново масло, што укажувале на тоа дека трговските мрежи на Улпијана биле огромни.[10]

Историја

уреди

Градот Улпијана бил основан во 1 век од н.е., веројатно развивајќи се од концентриран дардански опидум. Улпијана бил надграден до статус на римски муниципиум на почетокот на II век.[14] Надградбата до населба се случила за време на владеењето на Трајан, пред 117 н.е. и го добила името по царот.[10][15] Улпијана бил важен град лоциран покрај Виа Лисус - Наисус и бил многу блиску до дарданската престолнина Скупи.[15] Бил и меѓу најголемите населби на Балканот од доцната антика.[9] Се наоѓал во близина на рудниците за злато и сребро во Јањево и Шашкоц, а археолошките наоди укажале дека градот бил населен уште пред римското владеење.[14][16] Првото познато спомнување на Улпијана во античките извори го направил Клавдиј Птоломеј и датира од втората деценија на II век од нашата ера.[12]

 
Поглед на десната цевка која носела вода до Крстилницата на Епископската базилика.

Врвот на својот развој, Улпијана го достигнал во III и IV век од нашата ера, во одреден момент станувајќи епископски центар на Дарданија и домаќин на Архиепископот Дардански. Во тоа време, Улпијана бил познат како Муниципум Улпијана Сплендидиссима (Величествениот град Улпијана) и имал улога на важен политички, културен и економски центар на Римската империја во Дарданија. Имал улична мрежа Декуманус Максимус, станбени простории, комунални згради, како и аквадукт кој ја снабдувал секоја зграда со вода. Неговата близина до рудниците за сребро и злато го направил важен центар за рударство и занаетчиство.[10]

Христијанството започнало да цвета на Балканот уште во 1 век од н.е. и имало важна улога во развојот и значењето на градот. Првото спомнување на христијаните во Улпијана било со мачеништвото на браќата Флор и Лаур. Биле по потекло од Константинопол и граделе пагански храм во Улпијана кога бил откриен нивниот христијански идентитет и биле мачени и убиени.[17] Во втората половина на IV век, пред инвазијата на Готите, седиштето на епископијата Дарданија било поставено во Улпијана. Првиот познат епископ на Улпијана е Махедониј, кој бил член на соборот на Сердика. Други познати епископи биле Павле (синодот на Константинопол во 553 н.е.) и Григентиј, кој бил испратен од Јустин I во Етиопија и Јемен за да ги олесни проблемите меѓу различните христијански групи таму.[16] Улпијана останал епископски центар на Дарданија до формирањето на Јустинијана Прима во 535 г.[15][16]

 
Слој од пепел и јаглерод од времето кога градот бил запален од Словените во 7-8 век од нашата ера.

Археолошките докази покажуваат дека по достигнувањето на својот врв, Улпијана се намалил во 5 и 6 век, поради природни катастрофи, како и варварски напади за време на слабеењето и последователниот пад на Римската империја. Во 358 н.е., Улпијана бил погоден од ударните бранови на разорниот земјотрес во Никомедија, што резултирало со оштетувања на некои згради. Во 472 година од нашата ера, кралот Теодерик Велики од Готите го нападнал градот со 3.000 војници, ограбувајќи го и уништувајќи делови од него.[15][18] Според хрониката и списите на Марцелин Комес, Улпијана бил погоден од друг разорен земјотрес во 518 година н.е., кој сериозно го оштетил Улпијана и уништил уште 24 поголеми градови во регионот.[15] Царот Јустинијан го обновил градот и неговите утврдувања некаде по 535 н.е. и го преименувал градот во Јустинијана Секунда.[19] Сепак, не долго потоа, Улпијана страдал од постојани аварски и словенски напади и по нападот на Балканот во 618 година, тие го запалиле Улпијана до темел. Некои извори велат дека потоа станал ненаселен, но други извори велат дека барем северната црква на градот и некои други градби продолжиле да се користат во текот на целиот VII век. На крајот, градот паднал под урнатини и неговите материјали биле повторно искористени за други градби. Долните делови на ѕидините на манастирот Грачаница биле изградени со надгробни споменици од Улпијана. Епитафите можат да се видат и сега.[16]

Археологија

уреди

Иако се споменува во историските документи од 2 век од н.е., локацијата на Улпијана не била позната во денешно време дури по Втората светска војна. Имало гласини дека градот бил поврзан со Липљан поради сличностите во нивните имиња и пронаоѓањето на некои стари артефакти во Липљан, но недостигаа докази.[15] Во 1953 година, наоѓањето на четири гробови во северниот дел на гробиштата конечно ја потврдило локацијата на Улпијана.[12] Ископувањата започнале веднаш, а првата фаза на ископувања траела помеѓу 1954 и 1959 година. Втората фаза од ископувањата се одржала во 1980-тите и 1990-тите години, а потоа следеле понатамошни ископувања по Косовската војна.[16] Во моментов, тим од косовски и француски археолози го ископуваат секторот IV од археолошкиот парк.

 
Поглед на двете кули на Северната порта, со тесен влез во средината.

Истражувачко внимание досега главно се посветувало на наодите на предметите во северниот влез на градот. Со додавањето на употребата на воздушна фотографија и сателити во изминатите години, археолозите, без скапо копање и без инвазивни процедури, биле во можност да најдат и опишат многу големи антички градби кои вклучиле јавна бања, форумот (административен центар на град), резиденција на епископот во ерата на раното христијанство и капела за крштевање.[11]

Важни наоди

уреди

Најважните наоди на градот се црквата на северните гробишта (Северната некропола), базиликата во близина на северната порта (ранохристијанската базилика), првата главна црква во градот (Епископската базилика со крстилница) и неодамна откриена базилика од 6 век, која била нарачана од самиот Јустинијан (Архиепископска базилика). Други важни градби ја вклучуваат северната порта на градот, терми (јавна бања) и каструм (воен камп). Освен згради, откриени биле и многу други помали предмети како скулптури, монети, оружје, керамика и други лични предмети.

Северна некропола (Меморија)

уреди
 
Поглед на северната некропола.

Северната некропола (Меморија) е градба, сместена надвор од градските ѕидини, на врвот на гробишта. Била откриена за време на првата фаза од ископувањата во 1950-тите.[16] Првичните наоди биле четири гробници, а потоа биле откриени повеќе саркофази направени од мермер. Пронајдени биле и две надгробни споменици, од кои едната била посветена на некоја Аелија Клементила. Вториот надгробен споменик, многу поголем по големина, бил посветен на римскиот магистрат Маркус Понтиус и неговата сопруга Фуриа Кецила.[20] Понатамошното копање во истата експедиција ја открила и самата Некропола. Некрополата датира од 6 век, меѓутоа, постојат докази кои сугерираат дека таа датира уште пред градските ѕидини, што значи дека најверојатно била изградена околу 4 век. Некрополата имала апсида на источната страна и двоколона врата помеѓу припратата и бродот. Некрополата имала и мозаичен под со латински натписи, но тие не биле зачувани и трајно се изгубени.[16]

Епископска базилика со крстилница

уреди
 
Распоредот на епископската базилика (десно) и капелата за крштевање (лево)

Во 2012 година, археолозите откриле остатоци од базилика која била изградена пред 5 век од нашата ера.[21] Била долга 40 цм (130 фт) и широка 20 м (65 фт). Бродот завршувал со една апсида на исток. Апсидата имала синтронон, а подот бил украсен со мозаици со геометриски шари. Базиликата имала три врати на западната страна кои воделе во нартексот, а другите три враќале во наосот. На јужната страна имало уште два влеза.[16] Крстилница, обликувана како осмопетална розета, се наоѓа на 7,5 метри јужно од базиликата.[10] Оригиналната базилика изгледа дека била уништена од земјотрес во 358 н.е., а потоа била повторно изградена неколку децении подоцна, за повторно да биде уништена во 6 век, а во наосот имало дупки длабоки до 1 метар.[16]

Ранохристијанска базилика

уреди
 
Поглед на ранохристијанската базилика од напред

Ранохристијанската базилика е еднокорабна базилика која била откриена во 1950-тите години. Бил долг 33,5 метри и широк 14 метри.[10] Изгледа дека базиликата била изградена во пет различни фази и е позната и како „црква на мачениците“ поради нејзината претпоставена посветеност на мачениците Флор и Лаур. Базиликата била изградена во 6 век од нашата ера и има поден мозаик, кој сè уште не е откриен. Нејзиниот јужен ѕид има три столба, што укажува на тоа дека базиликата во одреден момент имала пареклезија. Ранохристијанската базилика можеби била изградена за да ја замени Епископската базилика со Крштение, која била оштетена до неправилно од земјотресот во 518 н.е.[16]

Архиепископска базилика

уреди

Во август 2022 година, била откриена базилика во четвртиот сектор на археолошкиот парк, сместена во рамките на утврдениот дел од 19 хектари што се наоѓа северо-источно од остатокот од градот.[13] Базиликата, долга 70 м (230 фт) и широка 20 м (66 фт) е најголемата во Улпијана и една од најголемите во регионот и се верува дека припаѓала на улпијанскиот архиепископ. На подот на базиликата има многу мозаици кои во моментов се откопувани.[22] Во 2023 година, во базиликата бил откриен мозаик поврзан со императорот Јустинијан I. Мозаикот покажува дека изградбата на базиликата била нарачана од самиот Јустинијан и веројатно посветена на неговата сопруга Теодора. Во моментално објавениот текст се споменува и град во Дарданија, кој најверојатно е самиот Улпијана. Археолозите веруваат дека тоа сугерира дека Дарданија имал некој вид автономен идентитет и не бил целосно романизиран до 6 век.[13] Од август 2023 година, мозаикот не е целосно откриен, а остатокот од него се очекува да биде откриен до октомври 2023 година. Посветата била напишана на латински јазик, иако е направена од византиски император.[23]

Каструм

уреди

Каструм е теренски воен гарнизон на римската војска, лоциран на 100 метри источно од источниот ѕид на Улпијана, со големина од 16 хектари. Не се знае многу за него, бидејќи е лоциран преку скенирање на земјата и не е ископан.[10]

Објекти

уреди

Во урнатините на градот биле пронајдени неколку предмети, а најважни се скулптурите на женска глава; скулптура на машка глава; главата на Ерос, трагична маска, фигура од теракота, керамика и монети.

 
Надгробната плоча на Аелија Клементила, пронајдена во Северната некропола.

Главата на жена е скулптура висока 18 цм, која претставува средовечна жена и е изработена од ситнозрнест мермер. Се претпоставува дека е од крајот на четвртиот век. Машката глава е скулптура висока 33 цм, и се верува дека во минатото била дел од статуа во природна големина и е уште едно големо откритие. Прикажува средовечен маж и е направен на начин што наликува на римската портретна уметност од 3 век. Друга мермерна глава, главата на Ерос прикажува детско лице со долга коса, но не е јасно која била целта или значењето. На крај, трагична маска висока 27,5 цм, била театарска маска изработена од мермер и пронајдена на местото на Северната некропола. Прикажува лице на човек со гротескни црти и веројатно датира од 2 век од н.е.[12]

Во Улпијана и околу него се пронајдени и многу предмети кои датираат пред римското владеење. Во 1982 г., во центарот на градот биле откриени праисториски гробишта од 13-9 век п.н.е., со керамика и други предмети од бронзеното време. Неолитска теракотна фигурина била откриена во 2016 година во близина на двете кули на северната порта на градот.[24]

Галерија

уреди
  •  
    Надгробна плоча во Улпијана.
  •  
    Ископан гроб во северната некропола Улпијана.
  •  
    Панорама на северната некропола Улпијана.
  •  
    Статок од украсување со јајца и стрела, ископан во Улпијана.
  •  
    Баптистериумот, недалеку од базиликата, но уште поблиску до другата црква која уште не е ископана.
  •  
    Панорама на баптериумот. Забелешка: десно од него е од каде доаѓа водата.
  •  
    Поглед на левата вода која носела вода во Баптистериум.
  •  
    Базиличката апсида.
  •  
    Стели на влезот од базиликата.
  •  
    Ров во Улпијана, кој го покажува континуитетот на животот во овој град од праисторијата до после Јустинијан Велики. Забележете ги многуте компоненти составен еден врз друг кој кулминира со елементи од мермер од времето на Јустинија.
  •  
    Продолжение на мермерниот ѕид, со „временскиот ров“ лево.
  •  
    Двете кули на Северната Порта.

Поврзано

уреди

 

Литература

уреди
  • Berisha, Milot; Haldari, Arben; Goddard, Christophe; Mukai, Tomoo (2017). „Ulpiana (Dardanie). La datation de la fortification de l'église septentrionale“. Chronique des activités archéologiques de l'École française de Rome. doi:10.4000/cefr.2746.
  • Teichner, Felix (2015). „Ulpiana - Iustiniana secunda (Kosovo) : das urbane Zentrum des dardanischen Bergbaubezirks“. Ephemeris Napocensis. 25.
  • Hajdari, Arben; Buqinca, Arianit (2018). „A New Unpublished Inscription Dedicated to Jupiter, Discovered in Ulpiana (Kosovo)“. Human and Social Studies. 7 (3): 80–87. doi:10.2478/hssr-2018-0026. S2CID 133703795.
  • Çetinkaya, Haluk (2016). „Early christian architecture in Ulpiana“. Actas del XIII Congreso AIEMA Madrid, 14-18 de Septiembre de 2015.

Наводи

уреди
  1. ↑ . Prishtinë. Отсутно или празно |title= (help)
  2. ↑ Ulpiana dare.ht.lu.se
  3. ↑ Urbes et Loca: Moesia Superior - Moesia Inferior - Dacia
  4. ↑ Goldsworthy, Adrian Keith; Haynes, Ian; Adams, Colin E. P. (1997). The Roman army as a community. Journal of Roman Archaeology. стр. 100. ISBN 1887829342.
  5. ↑ Perseus edu,"Iustiniāna,1.Prima, a town in Illyria, near Tauresium, was the birthplace of Justinian, and was built by that emperor. It became the residence of the archbishop of Illyria, and, in the Middle Ages, of the Servian kings.2.Secunda, also a town in Illyria, previously called Ulpiana, was enlarged and embellished by Justinian. "
  6. ↑ „State Portal of the Republic of Kosovo“. www.rks-gov.net (албански). Посетено на 2021-12-08.[мртва врска]
  7. ↑ „Kosova Council for Cultural Heritage“. kktk.rks-gov.net. Посетено на 2021-12-08.
  8. ↑ Buqinca, Arianit; Hoxha, Zana (2018-11-15). „KONTRIBUTI I HULUMTUESVE TË HUAJ PËR QYTETIN ANTIK TË ULPIANËS“. ALBANOLOGJIA International Journal of Albanology (англиски). 5 (9–10): 183–187. ISSN 2545-4919.
  9. ↑ 9,0 9,1 Archaeologia Bulgarica. NOUS Publishers. 1999. стр. 44. Ulpiana in the province of Dardania, whose defended area is 35.5 ha, is also among the big Balkan centers of late antiquity. During the reign of Justinian I it was renamed in Iustiniana Secunda
  10. ↑ 10,00 10,01 10,02 10,03 10,04 10,05 10,06 10,07 10,08 10,09 Berisha, Milot. Parku Arkeologjik Ulpiana. Archaeological Institute of Kosova.
  11. ↑ 11,0 11,1 Archaeological Guide of Kosovo Ministry of Culture, Youth and Sport, Archaeological Institute of Kosovo, Prishtina 2012
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 12,3 Parović-Pešikan, Maja (1981). „Antička Ulpijana prema dosadšnjim istraživanjima“. Starinar (32): 58–72.
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 Uka, Arbrita (2023-08-17). „Në arën me kumbulla, mbishkrimi antik 'vulos' lidhjen me Dardaninë (VIDEO)“ [In the field with plums, the ancient inscription "seals" the connection with Dardania (VIDEO)]. Kallxo (албански). Pristina. Посетено на 2023-08-24.
  14. ↑ 14,0 14,1 Gassmann, Guntram; Körlin, Gabriele; Klein, Sabine (2011). „Römischer Erzbergbau im Umfeld der antiken Stadt Ulpiana bei Pristina (Kosovo)“ (PDF). Der Anschnitt. 63: 157–167. Посетено на 2023-08-18.
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 15,4 15,5 Hoxhaj, Enver (1999). „Die frühchristliche dardanische Stadt Ulpiana und ihr Verhältnis zu Rom“. Dardanica. 8: 21–33.
  16. ↑ 16,00 16,01 16,02 16,03 16,04 16,05 16,06 16,07 16,08 16,09 Çetinkaya, Halûk (2016). Zakharova, Anna; Maltseva, Svetlana; Stanyukovich-Denisova, Ekaterina (уред.). „To Excavate or not? Case of Discovery of an Early Christian Baptistery and Church at Ulpiana, Kosovo“ (PDF). Actual Problems of Theory and History of Art. Saint Petersburg: NP-Print Publ. 6: 111–118. doi:10.18688/aa166-2-11. Посетено на 2023-08-18.
  17. ↑ Delehaye, Hippolyte (1940). Propylaeum ad Acta Sanctorum Decembris: Martyrologium Romanum. Société de Bollandistes Publ. стр. 660.
  18. ↑ „The Princeton Encyclopedia of Classical Sites, ÜÇAĞIZ, see TEIMIUSSA, ULPIANA (Gračanica) Yugoslavia“. Perseus.tufts.edu. Посетено на 5 December 2021.
  19. ↑ Berisha, Milot. „Archaeological Guide of Kosovo“. Посетено на 5 December 2021. Наводот journal бара |journal= (help)
  20. ↑ „Honorific inscription from Ulpiana – Graçanicë / Gračanica, bei (Moesia superior)“. University of Heidelberg. 2015-11-10. Посетено на 2023-08-19.
  21. ↑ „Archaeologists find ancient Roman church in Kosovo“. Rtklive.com. Посетено на 5 December 2021.
  22. ↑ Berisha, Diellza (2022-08-23). „Zbulohet Bazilika Arqipeshvnore në Ulpianë - FOTO“ [The Archbishop's Basilica in Ulpiana is revealed - PHOTOS]. Kallxo (албански). Pristina. Посетено на 2023-08-18.
  23. ↑ „Dedikimi nga Perandori Justinian në Ulpianë, nga arkeologët konsiderohet zbulimi i dekadës“ [The dedication by Emperor Justinian in Ulpiana is considered by archaeologists to be the discovery of the decade]. Telegrafi (албански). Pristina. 2023-08-15. Посетено на 2023-08-18.
  24. ↑ Buqinca, Arianit; Culaj, Ilir (2018). „Figurina e Neolitit të hershëm e zbuluar kohët e fundit në Ulpianë“ [Early neolithic figurine discovered lately in Ulpiana]. Albanologjia (International Journal of Albanology). Tetovë. 5 (9–10): 188–191. ISSN 1857-9485.

Надворешни врски

уреди
Преземено од „https://mk.wikipedia.org/w/index.php?title=Улпијана&oldid=5253254“