Економија на Киргистан

Економијата на Киргистан е во голема мера зависна од земјоделскиот сектор. Памукот, тутунот, волната и месото се главни земјоделски производи, иако единствено тутун и памук се извезуваат во која било количина. Според Хели Консултантс, економијата на Киргистан во голема мера се потпира на силата на индустрискиот извоз, со изобилство резерви на злато, жива и ураниум. Економијата, исто така, многу се потпира на дознаките од странските работници. По независноста, Киргистан бил прогресивен во спроведувањето на реформите на пазарот, како што се подобрен регулаторен систем и реформа на земјиштето . Во 1998 година, Киргистан станала првата земја на Заедницата на независни држави (ЗНД), која била прифатена во Светската трговска организација. во текот на тој период бил продаден голем дел од акциите на владата во претпријатијата. Економските перформанси на Киргистан биле попречени од раширената корупција, ниските странски инвестиции и општата регионална нестабилност. И покрај политичката корупција и регионалната нестабилност, Киргистан е рангиран на 70-то место (заклучно со 2019 година) според индексот на леснотијата за водење бизнис .

Економија на Киргистан
Ош пазар во Бишкек
Валута	киргиски сом (KGS)
Фискална година	Календарска година
Трговски организации	СТО, ЗНД, ЕАЕУ, ЕКО, ШОС, ЦИСФТА
Статистика
БДП	▲ $8.3 милијарди (номинално, 2019.) ▲ $26 милијарди (ПКМ, 2019 est.)
Пораст на БДП	3.8% (2018) 4.5% (2019e) −4.0% (2020f) 5.6% (2021f)
БДП/жит.	▼ $1,293 (номионален, 2019.) ▲ $4,056 (ПКМ, 2019.)
БДП по сектор	Земјоделство: 14,6% Индустрија: 31,2% Услуги: 54,2% (2017.)
Инфлација	10.6% (2020 est.)
Сиромашно население	22.4% под линија на сиромаштија (2018) 19.1% помалку од $3.20 на ден (2020Ф)
Џиниев коефициент	27.7 low (2018, Светска Банка)
Работна сила	▲ 2,635,977 (2020) ▲ 56.1% вработеност (2018)
Работна сила по занимање	Земјоделство: 48% Индустрија: 12,5% Услуги: 39,5% (2005.)
Стапка на невработеност	6.2% (2018) 14.2% навработеност кај младите (2018)
Водечки индустрии	мала машини, текстил, преработка на храна, цемент, обувки, граѓа, фрижидери, мебел, електрични мотори, злато, ретки метали
Ранг според Индекс на леснотија	▼ 80-та (лесно, 2020)
Надворешност
Извоз	▲ $1.84 милијарди (2017.)
Извозни добра	Земјоделски производи 11.3% Горива и рударство 9.5% Производство 22.7% Останато 56.5%
Главни извозни партнери	Швајцарија(+) 27.4% Казахстан(+) 16.5% Русија(+) 14.7% Европска Унија(+) 13.8% Узбекистан(+) 8.2% Останати 19.4%
Увоз	▲ $4.187 милијарди (2017.)
Увозни добра	Земјоделски производи 13.4% Горива и рударство 10.8% Производство 69.7% Останато 6.1%
Главни увозни партнери	Кина(-) 33.4% Русија(+) 26.4% Казахстан(+) 13.1% Европска Унија(+) 6.7% Турција(+) 5.0% Останати 15.5%
Странски директни инвестиции	▲ $6.003 милиони (31 декември 2017.) ▲ Abroad: $709.3 милиони (31 декември 2017.)
Бруто надворешен долг	$8.164 милиони (31 декември 2017.)
Јавни финансии
Јавен долг	56% од БДП (2017.)
Приходи	2.169 милијарди (2017.)
Расходи	2.409 милијарди (2017.)
Економска помош	$50 милиони од САД (2001)
Девизни резерви	▲ $2.177 милијарди (31 декември 2017.)
Главен извор на податоци: Светска книга на факти на ЦИА Сите вредности, освен ако не е запишано поинаку, се во ам. долари

Финансии

Во октомври 2012 година, меѓународните резерви и ликвидноста на девизи на Киргистанската Народната Банка достигнале 1,96 милијарди американски долари, од кои 8,6% биле во злато. Во 2012 година, за диверзификација на активата на Киргистан, кошницата со валути е проширена со помош на кинескиот јуан и сингапурскиот долар. Во 2012 година требало да се потрошат 1 милијарда соми за набавка на злато. Пропорцијата на злато во меѓународните резерви веќе пораснало на 8,6%. Народната банка планира да го зголеми на 12-15% во иднина.

Индустрии

Земјоделството

Наводнувани полиња во долината Чу

Земјоделството останува витален дел од економијата на Киргистан и прибежиште за работниците раселени од индустријата. Егзистенцијалното земјоделство се зголемило во раните 2000-ти. По наглите намалувања на почетокот на 90-тите, до раните 2000-ти земјоделското производство се приближило до нивото од 1991 година. Производството на <a href="./%D0%96%D0%B8%D1%82%D0%BE" rel="mw:WikiLink" data-linkid="undefined" data-cx="{&amp;quot;userAdded&amp;quot;:true,&amp;quot;adapted&amp;quot;:true}">жито</a> во пониските долини и пасењето добиток на планинските пасишта зазема најголемо учество во земјоделската работна сила. Земјоделците се префрлаат на жито и се оддалечуваат од памукот и тутунот. Други важни производи се млечни производи, сено, добиточна храна, компири, зеленчук и шеќерна репка . Земјоделското производство доаѓа од приватни парцели за домаќинства (55 проценти од вкупниот број), приватни фарми (40 проценти) и државните фарми (5 проценти). Понатамошното ширење на секторот зависи од банкарските реформи за зголемување на инвестициите и од реформите на пазарот за рационализирање на распределбата на влезовите. Земјишната реформа, контроверзно прашање во Киргистан, се одвива многу бавно од првичното законодавство во 1998 година. Инфраструктурата за наводнување е во лоша состојба. Земјоделството придонесува околу една третина од БДП и повеќе од една третина од вработеноста.

Киргистан во 2018 година произвел:

• 1,4 милиони тони компир ;
• 773 илјади тони шеќерна репка ;
• 692 илјади тони пченка ;
• 615 илјади тони пченица ;
• 429 илјади тони јачмен ;
• 224 илјади тони домат ;
• 218 илјади тони лубеница ;
• 209 илјади тони кромид ;
• 176 илјади тони морков ;
• 147 илјади тони зелка ;
• 144 илјади тони јаболко ;
• 119 илјади тони краставица ;
• 116 илјади тони зеленчук ;
• 101 илјади тони грав ;
• 74 илјади тони памук ;

Покрај помалото производство на други земјоделски производи се издвојува и кајсија (25 илјади тони).

Шумарство

Само 4 проценти од Киргистан е класифициран како пошумен. Целата таа област е во државна сопственост и ниту една не е класифицирана како достапна за снабдување со дрво. Главен комерцијален производ на шумите се оревите.

Риболов

Локално произведена исушена риба може да се купи покрај патот во Баликчи

Киргистан нема значајна рибарска индустрија. Во 2002 година, аквакултурата придонела за 66% од вкупното производство на земјата од 142 метрички тони риба, но во 2003 година индустријата за аквакултура пропаднала, произведувајќи само 12 од вкупните 26 метрички тони во земјата.

Рударство и минерали

Во постсоветската ера, рударството е сè поважна економска активност. Рудникот за злато „Кумтор“, отворен во 1997 година, е едно од најголемите наоѓалишта на злато во светот. Планирани се нови рудници за злато во Јерој и Талди-Булак, а големо откритие за злато било објавено кон крајот на 2006 година во Тохтонисај. Државата ги поседува сите рудници, од кои многумина работат како заеднички вложувања со странски компании. Ураниум и антимон, важни излезни минерали од советската ера, веќе не се произведуваат во значителни количини. Иако меѓу 1992 и 2003 година, производството на јаглен се намалило од околу 2,4 милиони тони на 411 000 тони, владата планира да ја зголеми експлоатацијата на значителните преостанати наоѓалишта на Киргистан (проценета на 2,5 милијарди тони) со цел да се намали зависноста од странски извори на енергија. Посебна цел на оваа политика е наоѓалиштето Кара-Кече во северен Киргистан, чиешто годишно производство се проценува помеѓу 500.000 и 1 милион тони. Малото домашно производство на нафта и природен гас не ги исполнува националните потреби.

Индустрија и производство

Во постсоветската ера, киргистанските индустрии претрпеле нагло намалување на продуктивноста затоа што снабдувањето со суровини и горива било нарушено, а советските пазари исчезнале. Секторот не се опоравил значително од тоа намалување; ако не се смета производството на злато, во 2005 година индустријата придонела само за 14 проценти од бруто домашниот производ (БДП). Инвестициите и преструктуирањето останале на ниско ниво, а индустријата за електрична енергија (традиционално важен дел од придонесот на индустријата кон БДП) стагнирала во последните неколку години. Владината поддршка се оддалечува од машинската индустрија, која претставувала голем придонесувач за советската економија, кон облеката и текстилот. Преработката на храна до 2004 година сочинувале од 10 до 15 проценти од индустриското производство сè додека не наиде на пад во 2004 година. Во последниве години, индустријата за стакло ги надминала онаа напроизводство на облека и текстил во добиените инвестиции и како придонесувач за БДП. Во раните 2000-ти, градежната индустрија расте стабилно поради големите инфраструктурни проекти како што се автопатите и новите рудници на злато. Меѓутоа, изградбата на станови заостанува поради ниските инвестиции.

Енергија

Повеќе од 90% од произведената електрична енергија е хидроелектрична и земјата може да произведе многу повеќе ваква чиста енергија и да извезува во соседите и регионот. И покрај тоа што Киргистан има изобилство хидро-ресурси, досега е развиен само помалку од десет проценти од неговиот потенцијал. Има ограничени наслаги на фосилни горива и најголемиот дел од увозот на природен гас доаѓа од Узбекистан, со кој Киргистан имал серија несовршени договори за размена. Потрошувачката на енергија по глава на жител е голема со оглед на просечниот приход, а владата нема сеопфатен план за намалување на побарувачката. До 45 проценти од произведената електрична енергија, особено во зимско време, се пренасочува нелегално или протекува од дистрибутивниот систем. Хидроцентралите генерираат околу 92,5 проценти од домашно потрошената електрична енергија, а три комерцијални термоелектрични централи се во функција. Поради своето богато снабдување со хидроелектрична енергија, Киргистан испраќа електрична енергија во Казахстан и Узбекистан за возврат на фосилни горива. Нова хидроцентрала на реката Нарин кај Камбар-Ата ќе снабдува електрична енергија со делови од Кина и Русија, подобрувајќи ја извозната состојба на Киргистан и домашното снабдување со енергија. Фабриката завршила во август 2010 година. Застарената инфраструктура и лошото управување го прават Киргистан зависен од странската енергија во зима кога нивото на водата е ниско. Во раните 2000-ти, Киргистан искористувал само околу 10% од потенцијалот за хидроелектрична енергија. Во 2001 година, Киргистан имал околу 70 000 километри далекуводи, опслужени од околу 500 трафостаници. Киргистан ќе биде член на Азискиот енергетски клуб на Шангајската организација за соработка, што Русија го предложил во 2006 година за да ги обедини производителите на нафта, гас и електрична енергија, потрошувачите и транзитните земји во регионот на Средна Азија во блок што е самодоволен во енергија. Други членки би биле Кина, Казахстан, Таџикистан и Узбекистан.

Киргистан е партнер на енергетската програма ЕУ ИНОГЕТ, која има четири клучни теми: зајакнување на енергетската безбедност, приближување на енергетските пазари на земјите-членки врз основа на принципите на внатрешниот пазар на енергија на ЕУ, поддршка на одржлив развој на енергијата и привлекување инвестиции за енергетски проекти на заеднички и регионален интерес.

Произведениот битуменски јаглен во јужнокорејски стил наречен „ Јонтан“ (йонтан) добива популарност во енергетската индустриска сцена во Киргистан.

Услуги

Базен во одморалиштето Исик-Ата

Значителниот постсоветски раст во услужниот сектор главно се припишува на изгледот на малите приватни претпријатија. Централна банка е Националната банка на Република Киргистан, која номинално е независна, но ја следи владината политика. Иако банкарскиот систем бил реформиран неколку пати од 1991 година, тој не игра значајна улога во инвестициите. Високите каматни стапки го обесхрабриле задолжувањето. Берза се отворила во 1995 година, но нејзината главна функција е трговија со државни хартии од вредност. Поради економските реформи на режимот Акаев, многу мали трговски и угостителски претпријатија се отвориле во постсоветската ера. Иако планините и езерата на Киргистан се привлечно туристичко одредиште, туристичката индустрија расте многу бавно затоа што има добиено малку инвестиции. На почетокот на 2000-тите, просечно годишно посетувале околу 450.000 туристи, главно од земјите на поранешниот Советски Сојуз.

Надворешна трговија

Извоз на Киргистан во 2006 година

Автомобилите на трговците паркирани меѓу низата контејнери за испорака се претвориле во продавници во чаршијата Дордој

Главниот извоз на Киргистан, кој оди претежно во другите земји од ЗНД, се обоени метали и минерали, волнени производи и други земјоделски производи, електрична енергија и одредени инженерски производи. За возврат, Републиката се потпира на другите поранешни советски држави за нафта и природен гас, црни метали, хемикалии, повеќето машини, производи од дрво и хартија, некои јадења и повеќето градежни материјали. Во 1999 година, Киргистан извел во САД стока во вредност од вкупно 11,2 милиони долари, а увозот од САД изнесувал 54,2 милиони долари. Во 2017 година, се проценува дека извозот на Киргистан вреди 1,84 милијарди долари, додека нивниот увоз се проценува на 4,187 милијарди долари. Најголемиот извоз на Киргистан вклучува злато, памук, волна, облека, месо, жива, ураниум, електрична енергија, машини и обувки. Голем увоз вклучува нафта и гас, машини и опрема, хемикалии и прехранбени производи.

Посебно е важно повторно извезување на производи за широка потрошувачка произведени во Кина во Казахстан и Русија, со центар на чаршијата Дордој во Бишкек и во Узбекистан, со центар на чаршијата Кара-Су, во регионот Ош ; според некои економисти е една од двете најголеми економски активности на земјата.

Владата на Киргистан ги намалила трошоците, ставила крај на повеќето субвенции за цени и вовела данок на додадена вредност . Генерално, владата се чини посветена на трансферот на економски систем на слободен пазар преку стабилизирање на економијата и спроведување на реформи, што ќе го поттикне долгорочниот раст. Овие реформи довеле до пристапување на Киргистан во СТО на 20 декември 1998 година.

Инвестиции

Пазар на добиток во Кизил-arар, регионот Јалал-Абад

Берзанската капитализација на котираните компании во Киргистан била проценета на 42 милиони американски долари во 2005 година од Светска банка .

Оданочување

Даночниот режим во Република Киргистан го спроведува Државната даночна служба. Собраните даноци достигнале 18,1% од БДП во 2012 година.

Макро-економски тренд

Следува графикон на трендот на бруто домашниот производ на Киргистан по пазарни цени проценет од Меѓународниот монетарен фонд и „Еконстатс“ со бројки во милиони киргиски соми.

Година	Бруто домашен производ	Размена на американски долар
1995	16.146	10,80 соми
2000	65.358	47,77 соми
2005	100.116	41.01 соми
2010	219 000	47.00 соми
2012	320 000	47,50 соми

За споредба на паритетот на куповната моќ, меѓународниот долар се разменува само со 9,40 соми.

Тековниот БДП по жител на Киргистан се намалил за 54% во 90-тите години на минатиот век. Средните плати биле 0,85 долари по час во 2009 година и поради оваа стапка постои и недоволно вработување, во споредба со делотворната плата на пазарот. Во првата половина на 2012 година, киргистанската економија се намалила за 5,8%. Овој пад во голема мера се должел на падот на производството на злато во рудникот Кумтор .

Буџетскиот дефицит во средината на 2012 година изнесувал 23 милијарди соми и претставувал 7% од БДП, додека целта била да се намали на 6%.

Следната табела ги прикажува главните економски индикатори во периодот 1992-2017 година.

Година	1992 година	1995 година	2000 година	2005 година	2006 година	2007 година	2008 година	2009 година	2010 г.	2011 година	2012 година	2013 година	2014 година	2015 година	2016 година	2017 година
ПКМ на БДП (тековни меѓународни долари)	8.07 милијарди	6,20 милијарди	8,12 милијарди	10,98 милијарди	11,67 милијарди	13.00 милијарди	14.26 Бр.	14,78 милијарди	14,89 милијарди	16,10 милијарди	16,39 милијарди	18,47 милијарди	19,56 милијарди	20,54 милијарди	21,60 милијарди	22,97 милијарди
БДП по глава на жител ЈПП (тековни меѓународни долари)	1.822	1.237	1.649	2.115	2.223	2.458	2.666	2.728	2.719	2.901	2.894	3.198 година	3.318	3.411	3.517	3.677
Раст на БДП (реално)	. . .	.45.4 %	5.4 %	2.6 %	3.1 %	8.5 %	7.6 %	2.9 %	0,5 − %	6.0 %	.10.1 %	10,9 %	4.0 %	3.9 %	3.8 %	4,5 %
Инфлација (во проценти)	. . .	42.1 %	19,7 %	4.3 %	5.6 %	10.2 %	24.5 %	6.8 %	8.0 %	16,6 %	2.8 %	6.6 %	7.5 %	6.5 %	0,4 %	3.2 %
Државен долг (Процент на БДП)	. . .	. . .	122 %	86 %	73 %	57 %	48 %	58 %	60 %	49 %	49 %	46 %	52 %	65 %	58 %	59 %

Други статистички податоци

Приходите или потрошувачката на домаќинствата според процентот на учество:

• најниски 10%: 3,9%
• највисоки 10%: 23,3% (2001)

Распределба на семејниот приход - Џиниев коефициент : 27,3 (2017)

Земјоделство - производи: тутун, памук, компир, зеленчук, грозје, овошје и бобинки; овци, кози, говеда, волна, млечни производи

Стапка на раст на индустриското производство: 6% (проценка на 2000 г.) )

Електрична енергија

• производство: 11.720 GWh (2002)
• потрошувачка: 10.210 GWh (2002)
• извоз: 1.062 GWh (2002)
• увоз: 375 GWh (2002)

Електрична енергија - производство по извор:

• фосилно гориво: 7,6%
• хидро: 92,4%
• друго: 0% (2001)
• јадрено: 0%

Нафта:

• производство: 2,000 barrels per day (320 m³/d) (проценка на 2001 година )
• потрошувачка: 20,000 barrels per day (3,200 m³/d) (проценка на 2001 година )
• извоз: НА
• увоз: НА

Природен гас:

• производство: 16 милиони м³ (проценка на 2001 година) )
• потрошувачка: 2,016 милијарди м³ (проценка на 2001 година) )
• извоз: 0 м³ (проценка на 2001 година) )
• увоз: 2 милијарди м³ (проценка на 2001 година) )

Биланс на тековната сметка: -87,92 милиони американски долари (проценка на 2004 година) )

Извоз - стоки: памук, волна, месо, тутун; злато, жива, ураниум, природен гас, хидроенергија; машини; чевли

Увоз - стоки: нафта и гас, машини и опрема, хемикалии, прехранбени производи

Резерви на девизи и злато: 498,7 милиони американски долари (проценка на 2004 г.)

Девизни курсеви: соми по американски долар - 41,731 (2004), 43,66484 (2003), 46,9371 (2002), 48,378 (2001), 47,7038 (2000), 69,85 (2020)

Поврзано

• Киргистан
• Економија на Азија

Надворешни врски

• Министерот сака поголема улога за локалните рударски фирми
• Трговски совет Киргистан-Северна Америка, Њујорк САД
• Американска трговска комора во Киргистанска Република, Бишкек
• Меѓународен деловен совет, Бишкек
• Бишкек бизнис-клуб
• Киргистан: Киргистан има голем потенцијал да стане центар на органско производство во Средна Азија Архивирано на 27 септември 2013 г.
• Тарифи што ги применува Киргистан, предвидени со Мапата за пристап на пазарот на ITC, мрежна база на податоци за царински тарифи и барања на пазарот