Педесет и трета среднобосанска дивизија

Педесет и третата среднобосанска дивизија ― дивизија на НОВЈ создадена на крајот на јули 1944 година. Кога била основана, во него биле вклучени Четиринаесеттата, новосоздадената Осумнаесетта среднобосанска бригада, потоа партизанските одреди Прњаворски, Мотајички, Тешањско-теслички и Влашички и Артилериската дивизија на Единаесеттата ударна бригада.

Педесет и трета среднобосанска дивизија
Pedeset treća srednjobosanska divizija
Создадена	крај на јули 1944 (со спојување на 14. среднобосанска бригада, 18. среднобосанска бригада, Артилериска дивизија на 11. бригада)
Род	Војска
Вид	Пешадија
Големина	3,120 војници и офицери
Операции	Операција Ратвик Втора бањалучка операција Операција за ослободување на Босна

Дивизијата била дел од Петтиот босански корпус. Нејзината оперативна област го опфаќала северниот дел на средишна Босна, ограничен со реките Босна, Сава, Врбас, Врбања и планината Влашиќ на југ.

Веднаш по создавањето располагала со 3120 борци, вооружени со 3059 пушки, 221 пушкомитралез, 22 митралези, 33 минофрлачи и 10 топови. Во август 1944 година, имала близу 6.000 борци.

Во летото 1944 година, нејзиниот Тешањско-теслиќки одред прераснал во Тешањско-Теслиќка бригада, која била преименувана во Деветнаесетта среднобосанска бригада на 1 октомври 1944 година. Во дивизијата бил создаден и Узломачкиот одред. На крајот на 1944 година, во нејзиниот состав бил и Бањалучкиот партизански одред.

Воениот пат на дивизијата

Во август 1944 г дивизијата придонела со еден баталјон во создавањето на Првата бригада на босанско-херцеговската дивизија КНОЈ, го расчистила средишниот дел од оперативната област, уништила делови од Среднобосанскиот корпус на Југословенската војска во татковината (ЈВвТ; четниците) и одбила неколку мали напади од непријателските упоришта во долините на реките Босна и Врбањ.

Како дел од уништувањето на германските комуникации во Југославија од 1 до 7 септември 1944 година, кое НОВЈ го координирала со акцијата на сојузничката авијација (Операција Ратвик), 53-та дивизија засилена со Дваесет и првата славонска бригада на Дваесет и осмата словенечка дивизија го спречила сообраќајот на пругата и патот Славонски Брод-Сараево (уништени биле неколку мостови и вијадукти), успешно извршила притисок врз сите гарнизони од Дервента до Маглај, ги ослободила Теслиќ и Јелах (5 септември), Тешањ (8 септември), Дервента (8/9 септември) и неколку железнички станици меѓу нив, навлегле во Маглај (3 септември) и Добој (8-10 септември), при што е уништено Прво ловечко друштво за домашна стража. Тогаш Шестиот домашен одбранбен полк се префрлил на страната на НОВЈ, па бројчаната сила на дивизијата, со зголемената мобилизација на нови борци, речиси се удвоила.

Од 18 до 28 септември, 53-та дивизија учествувала во Втората бањалучка операција: го окупирала манастирот Трапист, селото Врбањ, притискала кон Врбас и преку Ребровачкиот мост го нападнала средиштето на Бања Лука. За тоа време оперативното подрачје на дивизијата го бранеле послаби сили, па така на 24 септември Босанскокрајишкиот корпус на ЈВвТ успеал да уништи еден баталјон кај селото Клупе и да убие дел од ранетите што дивизијата ги штитела на патот до болницата во Масловаре. Германската Деведесет и втора моторизирана бригада успеала да пробие, на 25-27 август, од Дервент преку Прњавор до селото Клашнице. По повлекувањето од Бања Лука, Педесет и третата дивизија најпрво поразила делови од Првиот среднобосански и босанскокраински корпус на ЈВвТ, кои во меѓувреме зазеле дел од слободната територија, неуспешно го нападнале Котор Варош на 14 октомври, на 22 октомври повторно ја ставиле вон употреба железничката пруга Славонски Брод-Добој и ги завладеала сите непријателски упоришта меѓу Дервент и Добој. Од ноември 1944 до февруари 1945 година, Педесет и третата дивизија ја обезбедувала слободната територија.

За време на повлекувањето на бројните единици на германската армиска група Е низ долината на Босна од Сараево до Славонски Брод, кое започнало во ноември 1944 година, дивизијата успешно го прекинала сообраќајот во текот на зимата, особено на делот помеѓу Жепч и Маглај, и уништила неколку оклопни возови и стотици моторни возила. Во исто време, вршела обезбедување на слободната територија, одбивајќи ги нападите од гарнизонот и ликвидирајќи поединечни пунктови во долините Врбас и Босна. Во битките од 7 и 8 март 1945 година, таа порази силна група на ЈВвТ во Вучјак и соработувала со единиците на Втората југословенска армија во конечното ослободување на градовите во долината на Босна. Бидејќи во март нејзината 18-та бригада станала дел од Зеничката група бригади и учествувала во ослободувањето на Зеница (11/12 април), дивизијата го ослободила Жепче (15 април) и Котор Варош (20 април), а потоа била дел од Третиот босански корпус на НОВЈ (од 25 од април), ангажиран во уништувањето на главните четници Дража Михаиловиќ и преостанатите усташки групи во Оџачкиот регион.

Командната структура на дивизијата

• Команданти на дивизии:
  • Ѓураѓ Предојевиќ — од создавањето на дивизијата до крајот на војната
• Политичките комесари на дивизијата:
  • Симо Тадиќ — од создавањето на дивизијата
  • Радош Раичевиќ - до крајот на војната
• Началници на штабови на дивизии:
  • Алберт Тринки — до крајот на војната

Книжевност

• Воена енциклопедија (втора книга). Белград 1971 година.