Крупник (пченица)
Крупник[2][3] или пира[4][5] (Triticum spelta; Triticum dicoccum) — вид пченица што се одгледува од петтото илјадалетие пред новата ера.[6]
| Крупник или пира | |
|---|---|
| |
| Научна класификација [ у ] | |
| Непознат таксон (попр): | Triticum |
| Вид: | Крупник или пира |
| Научен назив | |
| Triticum spelta L. | |
| Синоними[1] | |
| |
Од бронзеното време до средниот век, крупникот бил важна животна намирница во многу делови на Европа. Денес е реликтен вид кој главно се одгледува во Средна Европа и Северна Шпанија. Често се смета за подвид на обичната пченица (Triticum aestivum) со која е тесно поврзан, во тој случај неговото ботаничко име би било Triticum aestivum subsp. spelta. Пченицата е хексаплоидна, што значи дека има шест групи на хромозоми.
Еволуција уреди
Крупникот има сложена историја. Станува збор за вид пченица познат врз основа на генетски докази дека потекнува како природен хибрид на домашна тетраплоидна пченица како што се пченицата емер и дивата козја трева. Оваа хибридизација мора да се случила на Блискиот Исток, бидејќи Aegilops tauschii расте таму, и веројатно се случила пред појавата на обичната или обичната пченица (хексаплоиден дериват на крупникот) во археолошките записи пред околу 8.000 години.
Генетските докази покажуваат дека крупникот може да се појавил и како резултат на хибридизација на лебната пченица и емер-пченицата, иако само во одреден миг по почетната хибридизација на тетраплоидната пченица. Многу подоцнежното појавување на крупникот во Европа затоа би можело да биде резултат на подоцнежна, втора, хибридизација помеѓу емерот и лебното жито. Неодамнешните ДНК докази го поддржуваат независното потекло на европскиот крупник преку оваа хибридизација.[7][8] Во моментов не е јасно дали крупникот има две одделни потекла, од Азија и Европа, или едно потекло од Блискиот Исток.[7][9]
Историја уреди
Историјата на крупникот е доста сложена. Генетските докази покажуваат дека се работи за тетраплоиден хибрид на пченица. Оваа хибридизација најверојатно се случила на Блискиот Исток, пред појавата на обичната или лебната пченица (Triticum aestivum).
Според грчката митологија, крупникот им бил даден на Старите Грци од божицата Деметра. Најраните археолошки наоди на крупник доаѓаат од Јужен Кавказ, североисточно од Црното Море (5-ти милениум пр. н. е.), иако најбројните и најдобро документираните наоди се забележани во Европа. Остатоци од крупник се пронајдени во некои неолитски наоѓалишта во Средна Европа[10][11] (2500–1700 пр. н. е.). За време на бронзената доба, крупникот бил широко распространет во Средна Европа. Во железното време (750–15 пр. н. е.) станува главен вид пченица во јужна Германија и Швајцарија.
Во средниот век се одгледувал во делови од Швајцарија, Тирол, Германија, Северна Франција и Јужна Холандија[12]. Во 9 век пр. н. е. станува главен посев во Европа, веројатно поради неговата лушпа што го штити зрното, што го прави подобро прилагоден на постудена клима од другите житарки, а со самото тоа е попогоден за складирање.
Нутрициона вредност уреди
| Хранлива вредност на 100 г | |
|---|---|
| Енергија | 1,410 kJ (340 kcal) |
70,19 g | |
| Скроб | 53,92 g |
| Влакна | 10,7 g |
2.43 g | |
| Полинезаситени | 1.258 g |
14,57 g | |
| Витамини | |
| Тиамин (Б1) | (32 %) 0,364 мг |
| Рибофлавин (Б2) | (9 %) 0,113 мг |
| Ниацин (Б3) | (46 %) 6,843 мг |
| Витамин Б6 | (18 %) 0,230 мг |
| Фолна кис. (Б9) | (11 %) 45 μг |
| Витамин Е | (5 %) 0,79 мг |
| Минерали | |
| Калциум | (3 %) 27 мг |
| Железо | (34 %) 4,44 мг |
| Магнезиум | (38 %) 136 мг |
| Манган | (143 %) 3,0 мг |
| Фосфор | (57 %) 401 мг |
| Калиум | (8 %) 388 мг |
| Натриум | (1 %) 8 мг |
| Цинк | (35 %) 3,28 мг |
| Други состојки | |
| Вода | 11,02 g |
| |
| Постотоците се приближно пресметани според препораките за возрасни лица во САД. | |
Крупникот содржи 338 калории на 100 грама. Одличен извор е на белковини, диетални влакна, витамини од групата Б и бројни минерали. Многу е богат со манган (143% DV), фосфор (57% DV) и ниацин (46% DV). Содржината на јаглехидрати е околу 70%, диетални влакна 11%, додека процентот на масти е низок.
Крупникот содржи глутен и е погоден за печење, но не се препорачува за луѓе кои се нетолерантни на глутен,[13] како оние што имаат целијачна болест,[14] нецелијачна чувствителност на глутен,[15][16][17][18] и алергија на пченица.[13] Во споредба со тврдата црвена зимска пченица, крупникот има порастворлива протеинска матрица која се одликува со повисок сооднос глиадин - глутенин.[19][20]
Производи уреди
Во Германија и Австрија, лебовите и кифличките (Динкелброт) се широко достапни во пекарниците, а брашното од крупник е достапно во супермаркетите. Незрелите зрна од крупник се сушат и се јадат како Гринкерн („зелено зрно“). Во Полска, лебот и брашното се најчесто достапни како здрава храна и се широко достапни во пекарниците.
Холандските генерички производители го дестилираат крупникот.[21] Пивото што се прави од крупник го има во Баварија и Белгија,[22] а крупникот се користи за правење вотка во Полска.[23]
Наводи уреди
- ↑ The Plant List: A Working List of All Plant Species, Посетено на 11 May 2016
- ↑ „крупник“ — Дигитален речник на македонскиот јазик
- ↑ „крупник“ — Официјален дигитален речник на македонскиот јазик
- ↑ „пира“ — Дигитален речник на македонскиот јазик
- ↑ „пира“ — Официјален дигитален речник на македонскиот јазик
- ↑ Извори за научна истраживања сродности врста пшенице: нпр., ,, :, из „Генома“ () 47, 2004, стр. 1043–1054
- ↑ 7,0 7,1 Blatter, R.H.; Jacomet, S.; Schlumbaum, A. (January 2004). „About the Origin of European Spelt ( Triticum spelta L.): Allelic Differentiation of the HMW Glutenin B1-1 and A1-2 Subunit Genes“ (PDF). Theoretical and Applied Genetics. 108 (2): 360–367. doi:10.1007/s00122-003-1441-7.
- ↑ De Oliveira, Romain; Rimbert, Hélène; Balfourier, François; Kitt, Jonathan; Dynomant, Emeric; Vrána, Jan; Doležel, Jaroslav; Cattonaro, Federica; Paux, Etienne (18 August 2020). „Structural Variations Affecting Genes and Transposable Elements of Chromosome 3B in Wheats“. Frontiers in Genetics. 11: 891. doi:10.3389/fgene.2020.00891.
- ↑ Ehsanzadeh, Parviz (December 1998). „Agronomic and Growth Characteristics of Spring Spelt Compared to Common Wheat (thesis)“ (PDF). ecommons.usask.ca. National Library of Canada. Архивирано од изворникот (PDF) на 08. 01. 2017. Посетено на 7 January 2017. Проверете ги датумските вредности во:
|archive-date=(help) - ↑ Belton, Peter S.; Taylor, John R. N. (2002-07-10). Pseudocereals and Less Common Cereals: Grain Properties and Utilization Potential (англиски). Springer Science & Business Media. ISBN 978-3-540-42939-5.
- ↑ „Plant remains from a Bell Beaker site in Switzerland, and the beginni…“. archive.vn. 2012-12-27. Архивирано од изворникот на 27. 12. 2012. Посетено на 2020-05-19. Проверете ги датумските вредности во:
|archive-date=(help) - ↑ Bakels, Corrie C. (2005-06-21). „Crops produced in the southern Netherlands and northern France during the early medieval period: a comparison“. Vegetation History and Archaeobotany. 14 (4): 394–399. doi:10.1007/s00334-005-0067-x. ISSN 0939-6314.
- ↑ 13,0 13,1 Tovoli F.; Masi C.; Guidetti E.; и др. (March 16, 2015). „Clinical and Diagnostic Aspects of Gluten Related Disorders“. World Journal of Clinical Cases. 3 (3): 275–284. doi:10.12998/wjcc.v3.i3.275. PMC 4360499. PMID 25789300.
- ↑ Wieser H. (2001). „Comparative Investigations of Gluten Proteins from Different Wheat Species“. European Food Research and Technology. 213 (3): 183–186. doi:10.1007/s002170100365.
- ↑ „The Oslo definitions for coeliac disease and related terms“. Gut (Consensus Development Conference. Research Support, N.I.H., Extramural. Research Support, Non-U.S. Gov't). 62 (1): 43–52. January 2013. doi:10.1136/gutjnl-2011-301346. PMC 3440559. PMID 22345659. Занемарен непознатиот параметар
|coauthors=(се препорачува|author=) (help) - ↑ „Nonceliac gluten sensitivity“. Gastroenterology (Review). 148 (6): 1195–204. May 2015. doi:10.1053/j.gastro.2014.12.049. PMID 25583468.
Since 2010, the definition of NCGS has been discussed at 3 consensus conferences, which led to 3 publications. Given the uncertainties about this clinical entity and the lack of diagnostic biomarkers, all 3 reports concluded that NCGS should be defined by the following exclusionary criteria: a clinical entity induced by the ingestion of gluten leading to intestinal and/or extraintestinal symptoms that resolve once the gluten-containing foodstuff is eliminated from the diet, and when celiac disease and wheat allergy have been ruled out.
Занемарен непознатиот параметар|coauthors=(се препорачува|author=) (help) - ↑ „Spectrum of gluten-related disorders: consensus on new nomenclature and classification“. BMC Medicine (Review). 10: 13. 2012. doi:10.1186/1741-7015-10-13. PMC 3292448. PMID 22313950. Занемарен непознатиот параметар
|coauthors=(се препорачува|author=) (help)
- ↑ „Non-celiac gluten sensitivity: a work-in-progress entity in the spectrum of wheat-related disorders“. Best Pract Res Clin Gastroenterol (Review). 29 (3): 477–91. Jun 2015. doi:10.1016/j.bpg.2015.04.006. PMID 26060112.
According to the diagnostic criteria established by two Consensus Conferences (London 2011 and Munich 2012), the current view to NCGS diagnosis is based on symptom / manifestation evaluation along with the exclusion of CD and WA [5,7].
Занемарен непознатиот параметар|coauthors=(се препорачува|author=) (help) - ↑ Schober, T.J.; Bean, S.R.; Kuhn, M. (2006). „Gluten Proteins from Spelt (Triticum aestivum ssp. spelta) Cultivars: A Rheological and Size-Exclusion High-Performance Liquid Chromatography Study“. Journal of Cereal Science. 44: 161–173. doi:10.1016/j.jcs.2006.05.007. Архивирано од изворникот (pdf) на 31. 05. 2023. Посетено на 21 November 2013. Проверете ги датумските вредности во:
|archive-date=(help) - ↑ Kohajdová, Z.; Karovičová, J. (2008). „Nutritional Value and Baking Applications of Spelt Wheat“ (PDF). Acta Scientiarum Polonorum. Technologia Alimentaria. 7: 5–14. Посетено на 21 November 2013.
- ↑ John N. Peragine (30 November 2010). The Complete Guide to Growing Your Own Hops, Malts, and Brewing Herbs. Atlantic Publishing Company. стр. 128. ISBN 9781601383532. Посетено на 1 September 2012.
- ↑ Den Mulder Архивирано на 17 октомври 2015 г., beer from Huisbrouwerij Den Tseut in Oosteeklo, retrieved September 2013.
- ↑ „Nasze Produkty“. www.stockspirits.com (англиски). Посетено на 2022-05-23.[мртва врска][мртва врска]
Надворешни врски уреди
Крупник (пченица) на Ризницата ?
