Белош Вукановиќ

Белош или Белуш (1142 - 1157) (1163 - пред 1198) бил српски благородник од Рашка од династијата на Вукановиќ кои, благодарение на семејните врски со унгарската династија на Арпад, станал палатин на Кралството Унгарија и бан на Хрватска. Кога неговиот брат Урош II Примислав по втор пат се побунил и одметнал од византиската врховна власт, Белош во 1162 година за кратко време, по желба на царот Манојло I Комнин, станал висок жупан на Рашка, но набргу потоа се вратил во Унгарија, каде што подоцна и починал.

Белош бил син на големиот српскиот префект Урош I. Тој имал уште двајца браќа, постариот Урош II и помладиот Деса, како и две сестри, Јелена и Марија. Јелена била омажена (1129—1130) за унгарскиот принц, а подоцна и крал Бела II Слепиот (1131—1141). За време на владеењето на Бела II, Белош пристигнал во Унгарија, каде што му била дадена титулата војвода.

По смртта на неговиот зет Бела Белош, тој и неговата сестра Јелена го презеле туторството и воспитувањето на нејзините малолетни синови, од кои најстариот бил унгарскиот крал Геза II (1141-1161). За да концентрира што е можно поголема моќ во своите раце, Белош ја презел титулата на Палатин во Унгарија и на бан во Хрватска. Заедно со своите сојузници, тој енергично ги одбил нападите на византискиот император Маноил I Комнин и императорите на Светото Римско Царство, кои му помагале на кандидатот Борис Коломановиќ против неговиот штитеник Геза. Ќерката на Белош „Банова“ се омажила во 1150 година за рускиот принц Владимир Долгоруков. Околу 1158 година Белош се откажал од бановските и палатинските почести и се вратил во Србија, каде што во 1162 година, по соборувањето на одметникот Урош II Примислав, Манојло I Комнин го назначил за висок жупан. Но, Белош не останал долго во својата татковина, туку се вратил во Унгарија, додека престолот на Рашка му припаднал на неговиот најмлад брат Деса. Веќе по 1163 година, Белош повторно се споменува како хрватски бан. По 1163 година, нема повеќе траги за Белош во јавниот живот на Унгарија. Починал во Унгарија некаде пред 1198 година. За време на животот изградил голем манастир во денешен Баноштор на реката Дунав, кој го дарувал со големи дарови. Во времето на Белош, местото каде што тој ја подигнал својата градба се викало Кун. Подоцна почнале да го нарекуваат Бански манастир (унгарски: Ban monostra), па така е дојдено до денешното име Баноштор.

Име

Јелена, сестрата на Белош и унгарска кралица (1131-1141).

Најстарото спомнување на името на Белош доаѓало од кодексот што се чувал во манастирот Адмонт во Штаерска. Записот во кој се споменува Белош е внесен непосредно по смртта на кралот Бела II (1141). Формата на името Белош се појавувало во кодексот. Во овој манастир живеела ќерката на кралот Бела, Софија, сестрата на Белош. Кај Џон Кинам името на српскиот принц се сретнувало во две форми: како Белош и како Белуш. Се споменувало како Белуш кога бил на престолот на високиот рашки жупан. Името на српскиот кнез потекнувало од словенскиот корен Бел, од кој произлегле и други средновековни имиња како што се: Белимир, Белослав и други. Подоцна се појавувало и името Белош, на пример во Дечанскиот Златоуст. Во германската хроника на Хенри од Мигел, името Белош се нарекува како Полислав. Во повелбата на кралот Стефан IV се појавувало во форма на Белуш (Belus banus).

Семејството

Белош бил син на големиот рашки жупан Урош I. Неговата мајка била Ана Диоген, ќерка на Константин Диоген, односно внука на византискиот император Роман IV. Исто така, Белош бил брат на Урош II, наследникот на Урош I. Тој имал уште еден брат со име Деса, кој исто така бил српски жупан во периодот од 1161 до 1165 година. Имал и две сестри: Јелена и Марија. Јелена била сопруга на унгарскиот крал Бела II Слепиот. Марија се омажила за чешкиот благородник од династијата Пшемисловиќ, поточно за Конрад II од Знојмо.

Детството и младоста

Бела II Слепиот

Годината на раѓањето на Белош не е позната. Бил роден помеѓу 1110 и 1115 година. Тој починал во последната деценија на XII век. Како починат се споменувал во писмото на папата Инокентиј III во 1198 година. Тоа било многу долг животен век во времето на средниот век. Детството и младоста ги поминал во Србија, а подоцна отишол на дворот на својата сестра, унгарската кралица Јелена. Подоцна се вратил во Рашка и станал висок жупан, за да биде принуден повторно да замине во Унгарија. Таму починал на својот имот во регионот на Срем.

Престојот на Белош во Унгарија

Година на пристигнување

Геза (1142-1163)

Не било познато кога Белош ја напуштил Србија и заминал во Унгарија. Секако, бидејќи се знае дека отишол на дворот на неговата сестра Јелена, тоа не би можело да се случи пред 1129 година кога бил склучен бракот помеѓу Јелена и кралот Бела II. Следната година се родил Геза, најстариот син на Јелена. Бела ја презел власта по смртта на неговиот татко Стефан II во 1131 година. Тој владеел во следните десет години, до неговата смрт во 1141 година. Белош првпат се споменувал во Унгарија во повелбата на кралот Геза од 1142 година. Тој во таа прилика се јавувал со титулата „дукс“, односно титулата херцег или војвода.Оваа титула се доделувала на најблиските роднини на владејачката унгарска династија, Арпад. Постојат два документи кои откриваат во кое време Белош дошол во Унгарија. Тоа биле кодексот од манастирот Адмонт во Штаерска и делото на Јован Кинам.

Годината на објавување на првиот текст не е позната. Во него го спомнува соборот во Острогон, каде Бела му го доделил на својот син Ладислав босанското војводство. Тоа се случило во 1137 или 1139 година. Во документот се наведувало дека кралот Бела му дал согласност на принцот Мартин да го подари неговиот имот на манастирот Свети Петар сместен во Чатар во округот на заладната жупанија. Привилегијата подоцна ја потврдил синот на Бела, Геза, а Белош се јавувал како сведок заедно со други достоинственици на судот. Текстот секако бил напишан по смртта на Бела. Прашање е дали Бела го поддржал предавањето на Босна на неговиот внук од сестра, Ладислав во соборот во Острогон.

Податоците за Белош ни давал и византискиот хроничар Јован Кинам. Според Кинам, Белош бил еден од најистакнатите луѓе меѓу „Далматинците“, односно Србите. Тој заминал во Унгарија и таму поминал подолго време. Учествувал во образованието и воспитанието на кралот Геза уште од неговото најрано детство. Во текстот на Кинам се наведувало дека Белош и претходните години ги поминал на унгарскиот двор. Бидејќи Геза е роден во 1130 година, тој имал само 11 години кога дошол на власт. Според средновековната терминологија, 11 години не претставувале рано детство. Затоа, станувало јасно дека Белош бил на унгарскиот двор за време на животот на Бела II. Имало информации дека ќерката на Белош се омажила во 1150 година за рускиот принц Владимир Мстиславиќ. Ако тогаш имала 15 години,а тоа било минимум години за брак, таа би требало да биде родена околу 1135 година. Белош тогаш би можел да има некаде околу 25 години. Тој веројатно заминал во Унгарија по 1135 година, секако пред смртта на кралот Бела во февруари 1141 година. Воспитувајќи го синот на слепиот крал, Белош ја добил титулата дукс.

Титули

Геза дошол на власт уште како малолетник. Имал само 11 години. Затоа неговата мајка Јелена и нејзиниот брат Белош имале главен збор во Унгарија во првите години од владеењето на Геза. Дури во есента 1146 година, Геза бил прогласен за витез. Белош, практично и по таа година владеел со Унгарија, држејќи високи позиции и титули. Прво ја носел титулата на дукс со која се појавувал на почетоците на владеењето на Геза. Во 1144 година за прв пат се појавил со титулата хрватско-далматински бан. Тој продолжил да се појавува како хрватско-далматински бан во 1146, 1148, 1150, 1151-1152, 1156 и 1157 година. Така, за време на престојот во Унгарија, тој најдолго ја носел титулата на бан (1144-1157), а како таков го именувал и Јован Кинам, додавајќи дека имал „една од првите и водечки позиции во Унгарија“. Белош се појавувал и со титулата палатин. Палатинец била највисоката титула на унгарскиот двор. Основните лостови на кралската моќ во Унгарија биле во рацете на владетелот - палатинот. Палатинот имал воени и судски овластувања, управувал со имотите на кралот, приходите на владетелите и го заменувал во важните државнички работи. Во 1146 и 1157 година, Белош се споменувал и како палатин и како бан. Сепак, тој останал запаметен најмногу по банската отколку по титулата на палатин. Поп Црнот во 1144 година во тестаментот споменувал дека тој е напишан и составен „за време на владеењето на унгарскиот крал Геза и банот Белош“. Периодот на активност на Белош во унгарската историографија бил познат како „ера на владеење на банот Белош“.

Белош последен пат се споменувал како палатин и бан во основачката повелба на грофот Валфер за бенедиктинскиот манастир Свети Мартин во Унгарија (1157). По пролетта таа година, кога е составена повелбата, на Белош му се губи секаква трага. Веројатно таа година ја напуштил Унгарија. Причината е непозната. Можно е да се судрил со Геза II, можно е да бил огорчен од промената во надворешната политика на земјата или поради некоја друга причина, односно да не сакал повеќе да живее во Унгарија.

Политика кон Русите

Изјаслав II од Киев

За време на престојот на Белош во Унгарија, таа се граничела на запад со Светото Римско Царство и Војводството Австрија, како и со областите на Бохемија и Моравија, на север со Полска а на исток со руските кнежевства кои биле во конфликт меѓу себе по смртта на Владимир II Мономах (1125). Териториите на Галиција и Волинија биле од најголемо значење за Унгарија, а унгарскиот двор влијаел на битките околу киевскиот престол со мешање во внатрешните работи на ова кнежевство. На југ Унгарија се граничела со Византиската империја и територијата на Рашка.

Белош се занимавал со состојбите во руските кнежевства. Тој лично ги водел унгарските чети кои во 1144 година заминале да му помогнат на галицискиот принц Владимирко Володаревич кој се борел против киевскиот висок војвода Всеволод. Владимирко претходно учествувал на страната на кралот Бела во борбата против кандидатот за унгарскиот престол, Борис Коломановиќ, синот на кралот Коломан. Две години подоцна помеѓу кралот Геза II и Ефросина, внука на големиот војвода на Киев Владимир Мономах, бил склучен брак. Ефросина била и сестра на Изјаслав Мстиславиќ. Бидејќи Геза во 1146 за време на неговиот брак имал само 16 години, влијанието на Белош било клучно. Изјаслав бил кнез на Киев во периодот од 1146 до 1154 година. Во борбата за престолот неколку пати му помогнале Унгарците. Дека бил близок со Белош покажал бракот помеѓу ќерката на Белош и братот на Изјаслав, Владимир Мстиславиќ, принцот од областите Луцк и од Волинија. Името на оваа ќерка не е познато, а во Русија била позната како „банова“.

Ќерката наречена Банова се омажила за Владимир за време на жестоките битки меѓу соперничките принцови. Во претходната деценија во Русија биле создадени две политички струи. Првата струја била собрана околу Изјаслав Мстиславич, кој во август 1146 година ја зел титулата Високиот војвода од Киев. Првиот бил собран околу вујкото на Изјаслав, Јуриј Владимирович Долгоракиот, принцот од Суздал. Изјаслав набргу дошол во судир со Византија за црковни прашања. Во 1147 година, Советот на руските епископи, без согласност на цариградскиот патријарх, го избрал епископот Климент за митрополит Киевски. Јуриј одбил да го признае новиот поглавар на црквата. Ја добил поддршката од страна на Византија. Изјавата ја поддржала Унгарија, односно самиот Белош. Непријателството меѓу Унгарија и Византија било поттикнато и со постапките на Борис Коломановиќ, кому Константинопол му обезбедил засолниште. Така Унгарците се бореле против приврзаниците на Маноил Комнин на руското бојно поле. Унгарците дури во шест наврати меѓу 1148 и 1152 година му помогнале на Изјаслав, кој во 1149 година бил принуден да го напушти Киев. Потоа следел бракот на ќерката на Белош и Владимир Мстиславиќ, што придонело за зајакнување на сојузот и враќање на Изјаслав на престолот.

Борба против Борис Коломанович

Византија и Светото Римско Царство биле во подем во времето на активностите на Белош. И двете империи имале универзалистички империјални претензии и се обиделе да ја наметнат врховна власт на Унгарија. Во тоа им помогнал Борис, синот на унгарскиот крал Коломан. Мајката на Борис, Ефимија, била протерана од Унгарија од страна на Коломан поради неверство, а Борис никогаш не бил прифатен за свој син од страна на унгарскиот крал. По смртта на татко му, тој се обидел да се избори за своите права на престолот, најпрво против Стефан, а потоа и против Бела. И во двата наврати тоа не му успеало. Својата активност во борбата за престолот ја обновил во 1146 година. Преку чешкиот војвода Владислав II, Борис се поврзал со Хоенштауфените, односно императорот Конрад. Конрад ја обезбедил поддршката на баварскиот војвода Хенри II Бабенберг. Со овие сили Борис ја нападнал Унгарија во 1146 година, освојувајќи го градот Пожун (денешна Братислава). За време на оваа битка Геза бил прогласен за витез во една дрвена црква. Вистинскиот владетел на Унгарија за време на војната бил Белош, кој ја презел и одбраната на земјата. Баварско-австриската војска ја предводел самиот војвода Хенри. Двете војски се судриле на 11 септември 1146 година во близина на реката Лајта. Хенри го нападнал најголемиот дел од силите што ги командувал Белош. Банот Белош извршил контранапад и ѝ нанел тежок пораз на баварската војска. Голем број баварски благородници останале да лежат на бојното поле или загинале за време на повлекувањето. Според некои извори убиени биле над 7.000 непријателски војници. Хенри побегнал во Виена. Конрад не презел одмазднички напади.

Победата кај Лајта му донела голема слава на Белош. Во еден од изворите е зачувана белешка дека унгарскиот крал го поткупил „ Велф “ со пари во бунтот против германскиот крал. Станувало збор за Велф VI од познатото германско семејство од кое Хоенштауфените по доаѓањето на Конрад на власт ги зазеле териториите на Саксонија и Баварија. Како резултат на тоа, избувнал конфликт меѓу Велфовите и Хоенштауфените, во кој се вклучиле и околните владетели. Норманскиот владетел Роџер II застанал на страната на Велф. Се чинело дека Белош во битките го поддржувал Велф. Бидејќи Геза бил малолетен, унгарската поддршка која била спомената во изворот морала да дојде од страна на Белош.

Војна против Византија

Манојло Комнин (1143-1180)

Во средината на XII век била формирана широка антивизантиска коалиција, составена од Унгарци, Срби и Нормани. Велф ја поддржал борбата против Манојло. На престолот на Рашка бил братот на Белош, Урош II. Токму тоа сродство помогнало да се склучи сојуз меѓу Србија и Унгарија против Византија. Белош можел да се сети на првата војна против Византија која била предводена од неговиот татко Урош. Тоа се напоменувало и во записите на Кинам и Никита Хонијат. Урош го зазел Рас на почетокот на војната, но по две години бил поразен и принуден на мир. Некои Срби биле раселени дури и во Мала Азија. Јован II Комнiн му нанел тежок пораз на унгарскиот крал Стефан II (таткото на Бела, т.е. дедото на Геза) поставувајќи ја границата на реката Дунав и освојувајќи ги градовите Белград и Браничево.

Според записите на Кинам, виновникот за унгарско-византиската војна бил Белош. Според истиот извор, Белош го убедил Геза да тргне во поход во Далмација. Штом слушнал за навлегувањето на Грците во Далмација, Геза, на поттик од страна Белош, тргнал во војна од страната на Србите. Тоа била причината за избувнувањето на војната меѓу двете земји. Византиската акција против Србија завршила со битката кај Тара во 1150 година во која учествувале и Унгарците, под водство на Вакхините. Според записите на Кинам, Белош сакал да ја потчини Србија на Унгарија. По битката кај Тара, Манојло ја нападнал Унгарија за да се одмазди за поддршката на Србите. Унгарската војска ја предводел лично Белош. Грците го освоиле Земун, по што Белош нападнал и го принудил Манојло да се повлече.

Во 1153 година. Андроник I Комнин, тогашен гувернер на византиската погранична област кон Унгарија, ги изразил своите претензии на престолот. Записите на Кинам забележале дека стапил во сојуз со Унгарците, обраќајќи му се на кралот Геза за помош. Како што Белош ја водел тогашната политика на Унгарија, пореално било што Андроник му се обратил нему, а не на кралот кој тогаш имал 23 години. Андроник му ја понудил на Геза областа која ја држел, односно областа до градот Ниш. Белош веројатно бил еден од „големите пеонски големци“ со кои Андроник бил во дослух. Манојло на таен начин ги согледал плановите и го уапсил Андроник. Тогаш византискиот император започнал поход против Урош II со цел да го принуди да го „раскине договорот со Хуните“. Геза несвесен за судбината на Андроник, го нападнал градот Браничево. Манојло успеал да го спаси градот од освојување, но бил поразен во близина на градот Белград. По тој повод на страна на Манојло бил и боснаскиот бан Бориќ.

Рашка големиот (високиот) жупан

Србија во средината на XII век

Белош како рашки жупан се споменувал само во делото на Јован Кинам. Како што било кажано, од 1157 година Белош не се споменува во изворите во Унгарија. Кинам ни ја давал следната приказна: По смртта на Геза (31 мај 1162 година) во Унгарија било вообичаено браќата да ја наследат круната. Во тоа време Геза имал двајца браќа: Ладислав и Стефан. Стефан бил оженет за Марија, ќерката на византискиот севастократор Исак Комнин. Сепак, Геза го оставил престолот не на своите браќа, туку на својот син Стефан III. Манојло ги поддржал браќата на Геза против Стефан. Унгарците, според Кинам, плашејќи се од доаѓањето на трупите на Манојло,тие му го предале престолот на Ладислав, кој бил крунисан во јули 1162 година. Кинам потоа ја опишал ситуацијата во Србија. Манојло отишол во Филипополе да ја среди ситуацијата во Србија. Во тоа време, со земјата управувал Примислав. Царот го симнал од власт и на власт го донел неговиот брат Белуш. Примислав добил посебен простор во администрација. По краткото владеење Белош го оставил владетелството и ја напуштил својата татковина. Тој заминал во земјата на Хуните (унгарската). Откако поминал долго време таму, тој исчезнал од овој живот.

Според извештајот на Кинам, Белош откако дошол на власт живеел во Србија, по периодот кога Манојло го соборил Примислав. За престојот на Белош во Србија индиректно сведочела и веста запишана во делото на Рахевин, капеланот и нотар на Ото од Фрајзинг, кој ја продолжил работата на Фридрих I Барбароса. Рахевин пишувал дека младиот Стефан, синот на Геза, побегнал на дворот на Фридрих Барбароса, пред кого бил изведен спорот. Експлицитно се наведува дека вујкото на браќата на Геза, Белош, го поддржувал Стефан. Со помош на Барбароса, Стефан побегнал во Константинопол преку Млетската Република, каде ја добил поддршката од императорот Маноил. Бидејќи конфликтот меѓу Стефан и браќата на Геза стивнал за време на животот на Геза, Белош можеби ја напуштил Унгарија како претставник на струјата што го поддржувала Стефан. Иако Белош можеби ја напуштил Унгарија уште во 1157 година, тој не можел да стане голем префект на Рашка пред 1162 година. Кинам ја раскажувал приказната за неговото доаѓање на престолот на Големиот (Високиот) Војвода по смртта на Геза.

Последните години

Заземање на престолот од Ладислав, братот на Геза. Илустрирана хроника

Белош се споменувал во 1163 година во документот на Стефан IV како бан „Belus banus“. Меѓу поддржувачите на Стефан, покрај Белош се споменувал и босанскиот бан Бориќ. Така Белош се нашол на страната на приврзаниците на Манојло Комнин. Стефан IV, сепак, бил поразен од синот на Геза во јуни 1163 година. Стефан Постариот се повлекол во Константинопол, каде повторно побарал помош од византискиот император. Манојло стапил во преговори со синот на Геза, кои биле успешно завршени. Договорот за династичкиот брак бил склучен во 1163 година, помеѓу Бела, помладиот брат на Стефан III и Марија, постарата ќерка на Манојло. Белош не се споменувал во борбите што во меѓувреме продолжииле. Остатокот од животот го поминал во Унгарија. Со текот на времето стекнал имот во таа земја. Имотот се наоѓал во Срем, на местото на денешен Баноштор. Таму Белош изградил манастир посветен на свети Стефан, кој што го дарувал. Манастирот го споменувал и папата Инокентиј во писмото до архиепископот Калоча во 1198 година. Тогаш Белош се споменува како веќе починат. Белош починал во Унгарија на многу голема старост. Годината на неговата смрт не е позната, но тој сигурно починал пред 1198 година, а веројатно и многу порано.

Надворешни врски

• Приказната за Бан Белош, др. Душко Лопандиќ. Растко - Будимпешта - Сантадреја, Библиотека за култура и традиции на Србите во Унгарија