Википедија

Алгонкински јазици

јазично семејство во Северна Америка

Алгонкински јазици (англиски: Algonquian, Algonkian) — потсемејство на американски домородни јазици во состав на алшкото семејство. Се претпоставува дека зборот „алгонкински“ доаѓа од малиситскиот поим elakómkwik (ɛlæˈɡomoɡwik), што значи „нашите роднини/сојузници“.[1][2] Дел од јазиците во групата денес се изумрени.

Алгонкински
Алгонкински
Географска
распространетост:		Северна Америка
Класификација:алшки
  • алгонкински
Прајазик:праалгонкински
Гранки:
ISO 639-2 и 639-5:alg

Изворна распространетост на потсемејството

Говорниците на овие јазици (алгонкинските народи) го населуваат подрачјето од источното крајбрежје на Северна Америка до Карпестите Планини. Заеднички предок на сите нив е праалгонкинскиот, кој се говорел пред 2.500 до 3.000 години.[3] Не постои општоприфатен став за географското подрачје на кое се говорел овој прајазик.

Поделба во групи

уреди
 
Зборот „жена“ на разни алгонкински јазици.

Потсемејството опфаќа околу 30 јазици и се дели на три географски групи: рамничарска, централна и источна. Само источноалгонкинските јазици сочинуваат вистинска родословна (генетска) подгрупа.[4]

Јазиците се наведени подолу според класификацијата на Годард (1996) и Митан (1999). Мртвите јазици се обележани со †, а за грозените се означени како такви. Дијалектите и поддијалектите се обработени во статиите за секоја група.

Рамничарски
1. блекфутски
Арапашки (вкл. наватинехенски (†) и бесавуненски (†))
2. арапашки
3. гровантрски (†)
4. шајенски
Централни
5. криски (криско–монтањско–наскапски)
6. меномински (тешко загрозен)
Оџибвејско–потаватомски
7. оџибвејски
8. потаватомски (речиси изумрен)
9. месквачки (тешко загрозен)
10. шониски (тешко загрозен)
11. мајамско-илинојски (†)
Источни
12. микмачки
Абеначки
13. западноабеначки (речиси изумрен)
14. источноабеначки (†)
15. малиситско–пасамакводски
16. масачусетски
17. нарагансетски (†)
18. мохеганско-пекотски (†)
19. кирипски (кирипско-ногатачко-ункачошки) (†)
20. махикански (†)
Делаверски
21. мансиски (речиси изумрен)
22. унамски (†)
23. нантикочки (нантикочко-пискатавејски) (†)
24. каролинскоалгонкински (†)
25. поухатански (†)
26. ечеменски (†) (неутврдено)
27. лупски А (†) (веројатно нипмачки (†), неутврдено)
28. лупски Б (†) (неутврдено)
29. шинекочки (†) (неутврдено)

Граматички особености

уреди

Алгонкинските јазици се познати по својата сложена полисинтетичка морфологија и сложен глаголски систем.[5] Исказите кои зафаќаат повеќе зборови во највеќето јазици тука можат да се изразат со само еден збор. На пример, меноминскиот paehtāwāēwesew „Го слушаат виши сили“ (paeht- „слуша“, -āwāē- „дух“, -wese- пасивизатор, -w подмет во трето лице) или рамничарскокрискиот kāstāhikoyahk „нè плаши“. На нив е посветено особено вниманиево стручната јавност, од кои се издвојуваат Леонард Блумфилд, Ив Годар и други.

Јазиците од ова потсемејство разликуваат живи и неживи именки.[5] Сè уште е спорно дали ова има чисто семантичка или чисто синтаксна улога, или пак некаква мешавина од двете.

Друга поважна одлика е разликувањето на битни и споредни именки во реченицата (проксиматив и обвијатив). Битните кое оние што имаат суштинско место на задршка во исказот, а споредните се таквите кои постојат како несуштински елементи на истиот.[6]

Трите лични заменки разликуваат три лица, да броја (еднина и множина), вклучително и исклучително прво лице множина, и употреба на битни и споредни трети лица. Глаголите се подлени на четири класи: преносни глаголи со жив предмет (TA), преносни глаголи со нежив подмет (TI), непреносни глаголи со жив подмет (AI) и непреносни глаголи со нежив подмет (II).[6]

Лексикон

уреди

Алгонкинските јазици се присутни со поголем број заемки во англискиот бидејќи имаат подолга историја на контакт со него отколку останатите староседелски јазици на континентот. Многу од сојузни држави на истокот и Средниот Запад на земјата имаат имиња од алгонкинско потекло; такви се Масачусетс, Конектикат, Илиноис, Мичиген, Висконсин итн., но и доста градови како Милвоки, Чикаго и други. Главниот град на Канада, Отава, е наречен по истоимениот алгонкински народ Отава (Одава).

Заемки во македонскиот јазик

уреди

Постојат низа алгонкински поими навлезени во македонскиот јазик преку англискиот. Некои од нив се:

Поим Изведување Значење
вигвам англиски: wigwam → источноабеначки: wìkəwam (оџибвејски: wiigiwaam)[7] → праалгонкински *wi·kiwa·Hmi.[8] Колиба или шатор од кожи или кора од дрво.[9]
Еским англиски: Eskimo → старомонтањски: aiachkimeou ([aːjast͡ʃimeːw]; денес ayassimēw) „плетач на снегоодалки“ како назив за Микмаците.[10][11] Припадник на домороден народ што живее во арктичките предели.[12]
мокасина / мокасинка англиски: moccasin → поуатански: <mockasin>,[13] реконстр. */mahkesen/[14](оџибвејски: makizin,[7] микмачки: mɨkusun,[15] → праалгонкински *maxkeseni.[16] Вид лесни, ниски кожени обувки кои ги носеле домородците;[17] денес популарни во индустријализрана варијанта.
опосум англиски: opossum → поуатански: <apasum>/<opussum>/<aposoum>, „бело кучелико животно“,[18] реконстр. */aːpassem/[19] (праалгонкински: *waːp-aʔθemwa, „бело куче“).[20][21] Вид торбар (род Didelphidae) со скапоцено крзно.[22]
пекан англиски: pecan → илинојски: pakani (оџибвејски: bagaan),[7] „оревест плод“ → праалгонкински: *paka·ni.[23] Оревест плод од истоименото дрво (Carya illinoinensis).
ракун англиски: raccoon → поуатански: <arahkun>/<aroughcun>,[24], реконстр. */aːreːhkan/.[25] Диво животно (Procyon lotor) со скапоцено крзно и својствени црни дамки околу очите.[26]
тобоган англиски: toboggan → микмачки: topaqan[27] или малиситско–пасамакводски: /tʰaˈpakən/[28] (праалгонкински: *weta·pye·kani, од *wet-, „влече“ + *-a·pye·-, „јажест предмет“ + *-kan, „средство за“).[27] Ниска санка кај домородците; подоцна и со значење на вид поголема слизгалка.[29]
томахавк(а) англиски: tomahawk → поуатански: <tamahaac> (праалгонкински: *temaha·kani, од *temah-, „сече“ + *-a·kan, „средство за“).[30] Бојна секира кај домородците.[31][32]
тотем животно, растение или предмет сметан за предок на племето.[33] англиски: totem → оџибвејски: nindoodem, „мој духовен предок“ или odoodeman, „негов духовен предок“ — поим за означување на родовска припадност.[34]
хаски англиски: husky, од варијанта на зборот „Еским“ (погл. погоре).[35] Куче кое се користело за влечење санки; денес и домашен миленик.
хикори англиски: hickory → поуатански: <pocohiquara>, кое го оревот (плодот) на ова дрво или напиток од него.[36][37] Вид северноамерикански орев (Carya) со тешко и тврдо дрво.[38]

Поврзано

уреди

Наводи

уреди
  1. ↑ Campbell 1997, стр. 401, бел. 133, 136.
  2. ↑ Bright 2004, стр. 32.
  3. ↑ Goddard 1978, стр. 587.
  4. ↑ Mithun 1999, стр. 328, 333-335.
  5. ↑ 5,0 5,1 Pentland 2006, стр. 163.
  6. ↑ 6,0 6,1 Pentland 2006, стр. 164.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 Nichols, John, and Earl Nyholm. 1995. A Concise Dictionary of Minnesota Ojibwe. Minneapolis: University of Minnesota Press
  8. ↑ RHD (1987:2173)
  9. ↑ „вигвам“ — Лексикон на македонскиот јазик
  10. ↑ Campbell (1997:394)
  11. ↑ Goddard, Ives (1984). "Synonymy". In "Arctic", ed. David Damas. Vol. 5 of Handbook of North American Indians, ed. William C. Sturtevant. Washington, D.C.: Smithsonian Institution, стр. 5:5–6
  12. ↑ „Еским“ — Дигитален речник на македонскиот јазик
  13. ↑ Bright (2004:291)
  14. ↑ Siebert (1975:381)
  15. ↑ Harper, Douglas. „moccasin“. Online Etymology Dictionary. Посетено на 2008-07-07.
  16. ↑ RHD (1987:1235)
  17. ↑ „мокасини“ — Лексикон на македонскиот јазик
  18. ↑ RHD (1987:1359)
  19. ↑ Siebert (1975:363)
  20. ↑ „Comments by Michael McCafferty on "Readers' Feedback (page 4)"“. The KryssTal. Посетено на 2007-02-23.
  21. ↑ „Opossum“. Oxford English Dictionary. Посетено на 2007-03-30.
  22. ↑ „опосум“ — Лексикон на македонскиот јазик
  23. ↑ RHD (1987:1427)
  24. ↑ RHD (1987:1590)
  25. ↑ Siebert (1975:370)
  26. ↑ „ракун“ — Дигитален речник на македонскиот јазик
  27. ↑ 27,0 27,1 RHD (1987:1990)
  28. ↑ Bright (2004:499)
  29. ↑ „тобоган“ — Дигитален речник на македонскиот јазик
  30. ↑ RHD (1987:1993)
  31. ↑ „томахавк“ — Лексикон на македонскиот јазик
  32. ↑ „томахавка“ — Дигитален речник на македонскиот јазик
  33. ↑ „тотем“ — Лексикон на македонскиот јазик
  34. ↑ „Totem“. Dictionary.com. Посетено на 2008-12-25.
  35. ↑ Harper, Douglas. „husky“. Online Etymology Dictionary. Посетено на 2007-03-30.
  36. ↑ RHD (1987:900)
  37. ↑ „Hickory“. American Heritage Dictionary of the English Language. Архивирано од изворникот на 2007-06-11. Посетено на 2007-03-30.
  38. ↑ „хикори“ — Лексикон на македонскиот јазик

Библиографија

уреди
  • Bloomfield, Leonard (1946). "Algonquian". Linguistic Structures of Native America, ed. Harry Hoijer. Viking Fund Publications in Anthropology: 6. New York.
  • Bright, William (2004). Native American Place Names of the United States. Norman: University of Oklahoma Press.
  • Cappel, Constance, (2006), Odawa Language and Legends: Andrew J. Blackbird and Raymond Kiogima, Bloomington, IN: Xlibris.
  • Campbell, Lyle (1997). American Indian languages: The historical linguistics of Native America. New York: Oxford University Press. ISBN 0-19-509427-1.
  • Goddard, Ives (1978). „Central Algonquian Languages“. Во Trigger, Bruce G. (уред.). Northeast. Vol. 15 of Handbook of North American Indians, ed. William C. Sturtevant. Washington, D.C.: Smithsonian Institution. стр. 583–587. ISBN 978-0-16-004575-2.
  • ———— (1979a). "Comparative Algonquian". In Lyle Campbell & Marianne Mithun, eds., The Languages of Native North America: Historical and Comparative Assessment, стр. 70–132. Austin: University of Texas Press.
  • ———— (1994). "The West-to-East Cline in Algonquian Dialectology." In William Cowan, ed., Papers of the 25th Algonquian Conference, стр. 187–211. Ottawa: Carleton University.
  • ———— (1996). "Introduction". In Ives Goddard, ed., "Languages". Vol. 17 of William Sturtevant, ed., The Handbook of North American Indians. Washington, D.C.: Smithsonian Institution.
  • Kuch, Melanie (2007). „A preliminary analysis of the DNA and diet of the extinct Beothuk: A systematic approach to ancient human DNA“ (PDF). American Journal of Physical Anthropology. 132 (4): 594–604. doi:10.1002/ajpa.20536. PMID 17205549. Архивирано од изворникот (PDF) на 2011-07-25.
  • Mithun, Marianne (1999). The languages of Native North America. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-23228-7 (hbk); ISBN 0-521-29875-X.
  • Moondancer and Strong Woman (2007). A Cultural History of the Native Peoples of Southern New England: Voices from Past and Present. Boulder, Colorado: Bauu Press Архивирано на 4 декември 2020 г.. ISBN 0-9721349-3-X.
  • „Uncertain/Extinct Algonquian Languages“.
  • O'Brien, Frank Waabu (2010). "Understanding Indian Place Names in Southern New England". Boulder, Colorado: Bauu Press Архивирано на 4 декември 2020 г.. ISBN 978-0-9820467-6-0.
  • Pentland, David H. (2006). "Algonquian and Ritwan Languages", in Keith Brown, ed., Encyclopedia of Languages and Linguistics (2nd ed.), стр. 161–6. Amsterdam: Elsevier.
  • Proulx, Paul (2003). "The Evidence on Algonquian Genetic Grouping: A Matter of Relative Chronology", Anthropological Linguistics 45:201-25.

Надворешни врски

уреди
Преземено од „https://mk.wikipedia.org/w/index.php?title=Алгонкински_јазици&oldid=5257527“