Цар на Кина

Цар на Кина
Поранешна монархија
	Пуји — последниот кинески цар,; како цар на Манџурија
Прв владетел	Ќин Ше Хуанг
Последен владетел	Пуји
Звање	различно, зависно од династијата
Резиденција	различни, зависно од династијата; последна: Забранетиот град во Пекинг
Монархијата започнала	221 п.н.е.
Монархијата завршила	12 февруари 1912
Сегашни претенденти	Ѓин Јоуџе; (династија Ќинг)

Цар на Кина (кин. 皇帝; пинјин: Huángdì; мак. транскр.: Хуангди) — титулата на владетелите на Кина од основањето на династијата Чин во 221 п.н.е., па сè до падот на династијата Ќинг во 1912 г.

Потекло на титулата

Пред династијата Ќинг, монарсите биле нарекувани Ванг (王, приближно значење: „крал“). Во 221 п.н.е., кралот на Чин ги освоил разните завојувани држави и решил да земе титула поголема од онаа на дотогашните кралеви. Затоа тој ја создал титулата Хуангди или „цар“, и се нарекол Ше Хуангди, Прв Цар. Пред тоа, зборовите Хуанг („крал-бог“) и Ди („крал-мудрец“) се користеле посебно и никогаш заедно (погл. Тројцата возвишени и петте цареви). По династијата Хан, Хуангди почнало да се крати само како Хуанг или само како Ди бидејќи зборовите го имале изгубено своето првобитно значење и сега значеле само цар.

Функција и моќ

Од Династијата Чин, киенскиот цар формално се нарекувал Небесен Син (天子), потомок на Небесата и нејзин претставник на земјата. Тој по закон имал апсолутна власт врз сè. Зборовите на царот се сметале за свети укази (聖旨). Во теорија, наредбите на царот се извршувале веднаш и без поговор. Тој бил над сите обични луѓе, благородништвото и членовите на царското семејство. Секој (па дури и членовите на неговото потесно семејство) морал да му се обраќа формално и понизно.

Меѓутоа во пракса, моќта на царот варирала зависно од конкретниот цар и конкретната династија. Многу цареви владееле како апсолутни владетели држејќи ја државата цврсто во сопствени раце. Добар пример за ваков цар е Ќин Ше Хуанг, Првиот цар. Кај некои други цареви пак, царицата-мајка, дворските функционери, евнусите или благородништвото ја имале вистинската власт (пр. царот Ванли од династијата Минг и царот Куангсји од династијата Ќинг).

Наследување

Титулата цар се пренесувала од татко на син. Ова бил најстариот син роден од царицата (嫡長子). Во случај царицата да не може да раѓа, таа посвојувала син (сите деца на царот биле и деца на царицата, без разлика на тоа која била мајка). Кај некои династии, најстариот син на царицата бил оспоруван и бидејќи многу цареви имале голем број деца, ова често завршувало со војна за превласт помеѓу нив. За да се решат овие спорови по смртта на царот, уште од рано доба царот назначувал принц-престолонаследник (太子). Но и покрај тоа постоела завист и недоверба во облик на заговор на престолонаследникот против царот, или браќа против браќаи затоа ова воопшто не осигурало мирно наследување. Некои цареви како царот Цангџи, по отфрлање на титулата принц-престолонаследник, ги ставале документите за наследување во запечатена кутија, која се отворала само по неговата смрт.

За разлика од јапонскиот цар, кинеската политичка теорија (видете Небесен мандат) дозволувала промена на динстија, и царот можел да биде заменет со востанички водач. Важни примери се првиот Минг-цар Чу Јуанчанг (Хунгву) и Хунг Сјучиен, водач на Тајпинското востание, кој владеел со титуалта „Небесен Крал“. Бидејќи царевите имале многу синови, било практично невозможно за жена да го наследи престолот, со единствен исклучок на царицата Ву Цетиен од династијата Танг. Меѓутоа многу жени станувале де факто водачи, обично во облик на царица-мајка. Важни примери се царицата Цесји, мајка на царот Дунгчи и помајка на царот Куангји, која владеела со кина 47 години (1861-1908), како и Ли Чи од династијата Хан.

Ословување и имиња

За обраќањата во детали, видете Кинески владетел

Бидејќи царот по закон имал позиција над сите други, поданиците морале да искажуваат највисока почит кон него, било во разговор со него или во друг случај. Во разговор, се сметало за злодело човек да се споредува со царот на било кој начин. Исто така било табу да се зборува за царот по неговото родено име. Дури и сопствената мајка зборувала за него како за Хуангди, или Ар („сине“). На царот се смеело да му се обраќаат со ти. Самиот за себе, царот кажувал Џен (朕), царското „Ние“, пред неговите поданици, нешто што било дозволено само на царот. Секој требал да му се обраќа нему со Бисја (陛下) („Ваше Царско Величество“); Хуанг Шанг (皇上, Царско Величество), Ван Суј (萬歲, букв. Десет илјади години, кое му се кажувало од страна на неговите поданици на почетокот на секој ден), или Шенг Шанг (聖上, Свето Величество). Слугите му се обраѓале на царот со Ван Суј Је (萬歲爺, букв. Господаре на Десет Илјади Години).

За разлика од западниот обичај да се зборува за кралот по неговото име, за кинескиот цар се збоувало само како Хаунди Бисја (皇帝陛下, Неговото Височество, Царот) или Тангѓин Хуангшанг (當今皇上, Сегашното Царско Височество) како се зборувало за него во трето лице. Звањето му било Неговото Царско Височество, Царот на Великата Династија [X], Небесниот Син, Господарот на Десет Илјади Години. Звањата значлително варирале од династијата Јуан до династијата Ќинг.

Царот исто така имал периодно име (年號). Сè до династијата Минг, валдетелот постојано го менувал периодното име на полуредовна база. За време на династиите Минг и Ќинг, царевите едноставно избирале едно име за целиот период на владеење, и луѓето ги ословувале поранешните цареви по таквото име. Кај раните династии, царевите имале храмово име (廟號) доделено посмртно. Сите цареви имале и посмртно име (謚號), кое понекогаш се комбинирало со храмовото име (пр., Цар Шенгцурен 聖祖仁皇帝 за Кансји) или Дасјинг Хуангди (大行皇帝) за цар кој штотуку починал. Смртта на царот се нарекувала џиабенг (駕崩), буквално „колапс“.

Семејство

Царското семејство се состоело од царот, како челник и царицата (皇后) како главна придружничка и Мајка на Нацијата (國母). Покрај ова, царот имал разни придружнички и конкубини (妃嬪) поделени во ранг-систем кој го сочинувал неговиот харем, чиј водач била царицата. Иако царот имал највисок статус по закон, по обичај мајката на царот, т.е., Царицата-мајка (皇太后), уживала најголема почит во дворецот и таа ги решавала повеќето семејни прашања, и понекогаш, особено кога царот бил премлад, таа била де факто владетел. Децата на царот, принцевите (王子) и принцезите (公主), се ословувале по редот на нивното раѓање, пр., Најстар Принц, Трета Принцеза итн. По полнолетството, принцевите добивале перски (благороднички) титули. Браќата и чичковците/вујковците на царот по закон морале да служат на дворот, со статус на дворски функционери (臣子), а царот секогаш бил над нив независно од нивната хронолошка или генерациска супериорност.