Википедија

Хидроавион

(Пренасочено од Хидроплан)

Хидроавион[1] или хидроплан[2] – специјално конструиран воздухоплови (авион, хеликоптер, змеј) кој е во состојба да слетува и полетува на водени површини, реки, канали, езера, мориња, или за таа намена специјално уредени и опремени водени површини (хидродроми), во дневни и ноќни услови.

Хидроавион амфибија PBY-5А - Catalina[3]

Типови хидроавиони

уреди

Амфибии

уреди

Амфибиите се хидроавиони кои можат слетуваат и на водна површина и на тврдо тло. Затоа оваа класа хидроавиони често ја нарекуваат водоземци. Обично тоа се летечки чамци кои имаат дополнителни тркала кои ги извлекуваат при слетување на земја.

  •  
    Двомоторен хидроавион амфибија Груман-Малард G73
  •  
    Хидроавион амфибија Сикорски VS-44 1938.
  •  
    Најпознатиот извидувачки хидроавион амфибија PBY-5A Catalina југозападен Тихи Океан 1943.
  •  
    Хидроавион амфибија Шорт Селанд.
  •  
    Хидроавион амфибија со турбоелисни мотори
  •  
    Хидроавион Канадер CL-415 за гасење шумски пожари

Авиони со пливки

уреди

Хидроавионите со пливки обилно се конвенционални авиони кај кои тркалата или скиите се заменети со пливки кои им служат како пловило. Во однос на хидроавионите од групата „летечки чамци“ овие хидроавиони имаат, заради пливките и системо за нивно поврзување на авионот, значително поголем аеродинамички отпор што влијае како на смалување на брзината, така и на зголемување на потрошувачката на гориво, а со тоа и на смалување на досегот на авионот. Меѓутоа од гледна точка на производство и конструкција на авионите, многу е полесно и поевтино да се направи хидроавион со пливки во однос на останатите типови хидроавиони. Овој тип хидроавион денес вообичаено се применува за лесни туристички и патнички авиони, а во текот на историјата се користеле и како извидувачки, патролни, курирски па и борбени авиони (ловци, бомбардери и торпедни авиони).

  •  
    Једномоторен двокрилен хидроавион Авро 501 со пливки
  •  
    Nakajama A6M2-N "Rufe" едномоторен еднокрилен хидроавион со клипен мотор и една пливка
  •  
    Утва 66Х едномоторен еднокрилен хидроавион со клипен мотор и пливки
  •  
    Двомоторен хидроавион со пливки и турбоелисни мотори
  •  
    Двомоторен хидроавион De Havilland Canada DHC-6

Летечки чамци

уреди

Хидроавион од оваа класа има труп во облик на чамец (брод) кој му служи како пловило. Овие авиони обично на крилата имаат помошни пливки кои му овозможуваат попречна стабилност на вода. Овие летечки бродови особено биле развивани меѓу двете светски војни и биле најголеми авиони на светот, а се користеле за прекуморски патнички летови, бидејќи ги решавале проблемите на непостоење на соодветни аеродроми како и зголемена безбедно на прекуокеанските летови бидејќи можеле принудно да слетаат во случај на дефект на морската површина.

  •  
    Еднокрилен лесен хидроавион со чунолик труп.
  •  
    Патнички хидроавион "Yankee Clipper" 1939.
  •  
    Најголемиот хидроавион "Hughes H-4 Hercules" 1947.
  •  
    Патнички хидроавион "Beriev Be-200" на млазен погон 2010.

Хидропланери

уреди

Хидропланери се хидроавиони кај кои со специјална на конструкцијата на крилата или понтон под нив, при движење по водата се создава ефект познат под името аквапланинг (хидропланинг) кој им претставува ноќна мора на возачите на автомобили бидејќи појавата на аквапланинг на влажен асфалт меѓу патот и гумите на автомобилот предизвикува лизгање на автомобилите и е чест причинител на многу сообраќајни несреќи.[4] Кај овие авиони искористен е позитивниот ефект од аквапланингот бидејќи појавата на аквапланинг во овој случај го смалува отпорот меѓу авионот и површината на водата така што авионите полесно полетуваат и побезбедно и поудобно слетуваат.

  •  
    Хидроавион Дорниј Do J со понтони под кои се јавува аквапланинг ефект при полетување
  •  
    Хидроавион Бериев Бе-103 кој користи аквапланинг ефект
  •  
    Изглед на крилата на хидроавионот Бериев Be-103 кои овозможуват аквапланинг ефект

Историјат

уреди
 
Хидроавионот наречен „патор“ на Анри Фабр 28.03.1910

На почетокот на дваесеттиот век кога се појавиле авионите за нивно користење била неопходна рамна површина доволно долга на неа авионите да можат да полетуваат и слетуваат (аеродром). Многу често се случувало да нема на располагање вакви површини, а во исто време на располагање стоеле идеално рамните и погодни, водени површини на реките, езерата и морињата, кои можат да се користат за таа намена. Така се дошло до развојот на хидроавионот кои наместо тркала или скии почнале да користат пливки или трупот им бил правен во облик на чамец (чунолик облик) кој служел за слетување и полетување на авионите на или од водената површина.

Првиот чекор во хидроавијацијата го направил францускиот проектант, градител и пилот Габриел Воазен (француски: Gabriel Voisin), кој со својот двокрилен авион во јуни 1905 година на реката Сена во Париз прелетал 2.000 m на висина од 15 до 20 m. Првиот хидроавион го конструирал францускиот инженер Анри Фабр (француски: Henri Fabre) и со него полета на 28.03.1910 година. Неговото летало наречено „канар“ (патор) имало три пливки, а го движел мотор Гном од 50 KS со потисна елиса[5].[6] Грчкиот хидроавион „Астра хидроавион“ меѓу декември 1912 и јануари 10913 година бил првпат користен во воени цели за време на Балканската војна. Извидувајќи ги положбите на турската флота, грчкиот авион на висина од 1.200 m прелетал преку Дарданелите на 24.01.1913 година, фрлил четири бомби иако било пукано во него (безуспешно), после два саати лет слетал во морето во близина на островот Имброс.

 
Подигање на хидроавионот Ханза Бранденбург W.12 на холандскиот крстосувач ЈАВА

Благодарени на големите водени пространства и нивната распространетост со појавата на хидроавионот дошло до зголемено користење на авијацијата како во воени така и во цивилни цели. Така во текот на Првата светска војна дошло до масовно користење хидроавиони, пред сè во воената морнарица. Сè поголем број воени бродови (крстосувачи и воени бродови) носеле по неколку хидроавиони кои полетувале од нив со исфрлање со помош на катапулт, а на враќање од борбената задача слетувале на морската површина во близина на бродот, па потоа со дигалка го кревале на бродската палуба. Хидроавионите тогаш имале трикратна улога: пред сè биле извидувачи за откривање на позициите на противничките бродови, служеле како бомбардери кога противничките бродови биле вон домет на бродската артилерија и на крајот служеле како лови за заштита на матичниот број од напади на противничките авиони.

На Источниот фронт, т.е. Црноморското боиште, тактиката на примена на хидроавионите била поинаква. На почетокот на војната во Русија од неколку помошни бродови биле направени носачи на хидроавиони кои многу ефикасно делувале на просторот околу влезот во Дарданелите од Црното Море. Секој носач носел 10 хидроавиони од руско производство Григорович М-5 и М-9 кои можеле да развијат брзина од 110 км/ч и да носат товар од 550 kg. Носачите на хидроавиони би дошле на безбедна далечина од целта, 15 до 20 км, ги спуштале авионите в море, тие оттаму полетувале на извршување на задачите и после извршената задача се враќале во близината на бродот и со дигалка биле подигани на палубата. На тој начин била неутрализирана германско-турската флота која влегла во Црното Море, било прекинато снабдување со камен јаглен на Цариград по морски пат и бомбардирани пристанишните постројки. Црноморската поморска хидроавијација во 1917 година учествувала во голема десантна операција на пристанишниот град Трапезунт. На овој начин примената на хидроавионите и нивните носачи го трасирале патот за примена на носачи на авиони кои полната афирмација ја доживеале во текот на Втората светска војна.[7]

На Западното (Атлантското) и Средоземното боиште како течела војната и растела опасноста од подморницаподморници, хидроавионите со сè поголем успех се користеле за противподморничка борба.

Првото потопување на подморница од воздух било забележано во историјата на воздухопловството било забележано на 15 септември 1916 година на Јадранско МореЈадранското Море. Управувајќи со извидувачки хидроавион Лонер (герм. Lohner), на австроунгарското поморско воздухопловство, капетанот на корвета Димитрије Коњовиќ и подофицерот Валтер Железни на 1 септември 1916 година во близина на Бока Которска ја откриле француската подморница Франко (фр. Francault) и ја нападнале со бомби. Во тој напад подморницата била оштетена, нурнала, но морала повторно да излезе на површина. Бидејќи посадата ја напуштила подморницата, таа потонала. Коњовиќ и Железни слетале на површината на морето, зеле два офицери и ги однеле во морската база Кумбор во Бока Которска, а еден австроунгарски торпеден чамец ги спасил останатите 26 морнари.[5].

 
Противпожарен хидроавион во акција на гасење пожар.

Меѓу двете светски војни, хидроавионите служеле за прелетување на океаните, така на 27 март 1919 година, хидроавионот на американската морнарица со кој управувал Алберт Рид го прелетал северниот Атлантик од Канада до Португалија преку Азорите.

Први прелет на јужниот Атлантика го направиле пилотите на португалската морнарица Гаго Кутино и Сакадура Кабрал во 1922 година со авионот Фаиреј III-D MkII на релација Лисабон - Рио де Жанеиро.

Редовен прекуокеански авиособраќај бил отворен на 9 јуни 1939 година преку северниот Атлантик на линијата Њујорк - Саутхемптон. Линијата јае одржувала воздухопловната компанија Пан Америкен со хидроавионот Боинг „Јенки клипер"[5].

Денес хидроавионите се користат за локален патнички сообраќај, авио-такси и туристички авиони за панорамски летови на островските земји како и на бреговите на земјите кои имаат лоша аеродромска инфраструктура, покрај тоа се користат за спасување на море како и противпожарни авиони за гасење на шумски пожари и пожари на непристапни терени заради својата добра особина што можат да полнат вода во текот на летот.[8][9]

Почеток на хидроавијацијата на југословенските простори

уреди

По завршувањето на воените операции во Првата светска војна до завршување на Париската мировна конференција оружените сили на новостворената држава Кралството СХС/Југославија имале функција само го заштитат заробениот воен материјал останат зад Австроунгарија. Јадранскиот брег бил поделен на четири окупациони зони: северниот дел под британска окупација, се простирал од устието на реката Соча до Бакар, средниот дел под италијанска окупација бил од Бакар до Шибеник, од Шибеник до Дубровник бил под американска окупација, а јужниот дел на брегот од Дубровник до устието на реката Бојана под француска окупација. По потпишувањето на мировниот договор и повлекувањето на сојузниците, на почетокот на 1920 година, била формирана воената морнарица (ВМ) и поморското воздухопловство (ПВ). Во текот на првите години на постоење, ПВ користело исклучиво хидроавиони заробени од австроунгарското ПВ, а тоа биле следните авиони:

Пет заробени сувоземни ловци (Phoenix D.I i D.II) од аеродромот во Игало, ПВ му ги отстапило на југословенското воено воздухопловство (ВВ), а за возврат ВВ, во Италија во 1921 им купило пет хидроавиони (три ФБА и два Савоја S.13) кои биле испорачани во март 1922 година и му биле предадени на ПВ. Тоа било прва набавка на воен материјал во Кралството СХС. Сите овие авиони, трофејните останати од Првата светска војна и овие набевени од Италија главно служеле за обука на поморските пилоти и нивно тренирање.[10][11][12]

Хидроавијацијата на југословенските простори меѓу двете војни

уреди

По формирањето на Воената морнарица на Кралството СХС биле набавени неколку примероци хидроавиони од странство по основа на наплата на воени репарации, неколку биле купени од државниот буџет, а дел на основа на домашни и странски заеми. Биле набавени следните типови авиони: францускиот C.A.M.S. 30e; и германскиот Дорние Do D и Дорние Do J;

Бидејќи на меѓународниот пазар често не можеле да се најдат потребните авиони под поволни услови, а и концепцијата на развојот на воздухопловството [13] предвидувала развој на домашната индустрија на воздухоплови и сопствени конструкции на авиони, ПВ ѝ се обратило на домашната индустрија со барање за производство на хидроавиони. Така дошло до тоа првиот авион од сопствена конструкција, произведен во домашни фабрики на авиони на индустриски начин, бил школскиот хидроавион, летечкиот чамец Икарус ШМ, произведен 1924 година, a потоа сличен, поголем хидроавион крајбрежен извидувач Икарус ИО произведен 1925 година (конструкција на инж. Јосип Микл во фабриката Икарус од Нови Сад.

Кон крајот на 1927 и почетокот на 1928 година, Фабриката на аероплани и хидроавиони Змај од Земун на ПВ ѝ ги испорачало школските хидроавиони Арно HD-41H произведени по француска лиценца. Во периодот од 1928 до 1936 година, заради непостоење на јасна визија за развој, набавени биле неколку хидроавиони за тестирање. Така биле набавени англискиот Де Хевиланд DH.60 Мот; чехословачкиот Летов Š.16-d Šmolik; американскиот Флит Model 10, а од фабриката Змај биле набавени Физир Ф1М-Јупитер; хидро верзија на авионот Физир ФН со мотор WM 145KS и модифициран (со костур од челични цевки) Хајнкел He 8 кој бил изработен по германска лиценца.

По повеќегодишно експериментирање Поморското воздухопловство скоро во целост се определило за домашни хидроавиони, така што во периодот од 1937 до 1941 година освен извидувачот Дорние Do 22 сите хидроавиони биле набавени од домашните фабрики. Белградската фабрика на авиони Рогожарски во периодот од 1937 до 1941 година на Поморското воздухопловство на Кралството Југославија му ги испорачала следните хидроавиони: Рогожарски ПВТ-Х – школски хидроавион; Рогожарски СИМ-XII-Х – школски хидроплан и Рогожарски СИМ-XIV-Х – крајбрежен извдувач (прв домашен двомоторен борбен авион).

Галерија

уреди
  •  
    Хеликоптер амфибија на ирската Крајбрежна стража
  •  
    Моторен змеј со чамец
  •  
    Хеликоптер амфибија и Аполо 10 во Тихиот Океан

Наводи

уреди
  1. ↑ „хидроавион“ — Дигитален речник на македонскиот јазик
  2. ↑ „хидроплан“ — Дигитален речник на македонскиот јазик
  3. ↑ PBY-Catalina (((sr))). www.paluba.info
  4. ↑ Akvaplaning (hidroplaning) (((sr))). www.4gume.com.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 Јанић, Чедомир (2003). Век авијације - [илустрована хронологија] (на ((sr))). Беочин: Ефект 1.
  6. ↑ Дамјановић, Борис; Саша Силадић (април 2002). „Пионирска деценија“. Аеромагазин 37:. pp. 36–38. ISSN 1450-6068
  7. ↑ Kurs na Carigrad (((sr)),((ru))). www.srpska.ru.
  8. ↑ RH dobiva najmoćniji vatrogasni avion (((hr))). Nacional.
  9. ↑ Савић, Дејан (октобар 2003). „Водени бомбардер“. Аеромагазин 52:. pp. 30–31. ISSN 1450-6068
  10. ↑ Микић 1933, стр. 604–613.
  11. ↑ Петровић, Огњан М. (2/2000). „Војни аероплани Краљевине СХС/Југославије (Део I : 1918 – 1930.)". Лет - Flight 2: ISSN 1450-684X . pp. 21–84
  12. ↑ Isaić & Frka 2010.
  13. ↑ Узелац, Милан (3/2004). „Мемоар о организацији ваздухопловства у Краљевству Срба, Хрвата и Словенаца“. Лет - Flight 3: pp. 139–155. ISSN 1450-684X

Литература

уреди
  • Јанић, Чедомир (2003). Век авијације - [илустрована хронологија] (српски). Беочин: Ефект 1. Предлошка:COBISS.CS1-одржување: ref=harv (link)
  • Лучић, Душан (1936). Основи практичне аеродинамике са описима аероплана (српски). YU-Нови Сад: Ваздухопловни Гласник.CS1-одржување: ref=harv (link)
  • Микић, Сава (1933). Историја југословенског ваздухопловства (српски). YU-Београд: Штампарија Д. Грегорић.CS1-одржување: ref=harv (link)
  • Keimel, Reinhard (1981). „Die Seeflugzeuge der k.u.k Kriegsmarine von 1912 - 1918“. Oesterreichs Luftfahrzeuge-Gschichte der Luftfahrt von den Anfaengen bis Ende 1918 (германски). AT-Graz: H.Weishaupt Verlag. стр. 399. ISBN 978-3-900310-03-5.CS1-одржување: ref=harv (link)
  • Haberfellner, Wernfried; Schroeder, Walter (1993). Wiener-Neustädter Flugzeugwerke GmbH (германски). AT-Graz: Weishaupt. ISBN 978-3-7059-0000-4.CS1-одржување: ref=harv (link)
  • Angelucci, Enzo; Matricardi, Paolo (1976). Flugzeuge von den Anfängen bis zum Ersten Weltkrieg (германски). Wiesbaden: Falken-Verlag E.Sicker KG. ISBN 3 8068 0391 9.CS1-одржување: ref=harv (link)
  • Isaić, Vladimir; Frka, Danijel (2010). Pomorsko zrakoplovstvo na istočnoj obali Jadrana 1918-1941. (prvi dio) (хрватски). Zagreb: Tko zna zna d.o.o. ISBN 978-953-97564-6-6.CS1-одржување: ref=harv (link)
  • Петровић, Огњан М. (2000.). „Војни аероплани Краљевине СХС/Југославије (Део I : 1918 – 1930.)“. Лет - Flight (српски). YU-Београд: Музеј југословенског ваздухопловства. 2: 21–84. ISSN 1450-684X. Проверете ги датумските вредности во: |date= (help)
  • Илић, Видосава (2004.). „Школе војног ваздухопловства Краљевине СХС/Југославије“. Лет - Flight (српски). YU-Београд: Музеј југословенског ваздухопловства. 3: 88–106. ISSN 1450-684X. Проверете ги датумските вредности во: |date= (help)
  • Оштрић, Шиме; Мицевски, Милан (2007.). Летећи Чунови: Чамци који лете - летјелице које плове (српски). SRB-Београд: Галерија '73. Проверете ги датумските вредности во: |date= (help)CS1-одржување: ref=harv (link)
  • Hauke, Erwin; Schroeder, Walter; Toetschinger, Bernhard (1988). Die Flugzeuge der k.u.k. Luftfahrtruppe und Seeflieger 1914-1918 (германски). Graz: H.Weishaupt Verlag. ISBN 978-3-900310-46-2.CS1-одржување: ref=harv (link)
  • Узелац, Милан (2004.). „Мемоар о организацији ваздухопловства у Краљевству Срба, Хрвата и Словенаца“. Лет - Flight (српски). YU-Београд: Музеј југословенског ваздухопловства. 3: 139–155. ISSN 1450-684X. Проверете ги датумските вредности во: |date= (help)
  • Дамјановић, Борис; Силадић, Саша (2002.). „Творац морнаричке авијације“. Аеромагазин (српски). YU-Београд: ББ Софт. 36: 37–38. ISSN 1450-6068. Проверете ги датумските вредности во: |date= (help)
  • Дамјановић, Борис; Силадић, Саша (2002.). „Пионирска деценија“. Аеромагазин (српски). YU-Београд: ББ Софт. 37: 36–38. ISSN 1450-6068. Проверете ги датумските вредности во: |date= (help)
  • Марчетић, Милан (фебруар 2003.). „Српски пилоти на западном фронту“. Аеромагазин (српски). YU-Београд: ББ Софт. 45: 26–28. ISSN 1450-6068. Проверете ги датумските вредности во: |date= (help)
  • Савић, Дејан (октобар 2003.). „Водени бомбардер“. Аеромагазин (српски). YU-Београд: ББ Софт. 52: 30–31. ISSN 1450-6068. Проверете ги датумските вредности во: |date= (help)
  • Влачић, Славиша (септембар 2004.). „Летећи чамац Бе-103“. Аеромагазин (српски). YU-Београд: ББ Софт. 61: 26–27. ISSN 1450-6068. Проверете ги датумските вредности во: |date= (help)

Надворешни врски

уреди
Преземено од „https://mk.wikipedia.org/w/index.php?title=Хидроавион&oldid=5251655“