Википедија

Планетарна маглина

(Пренасочено од Планетарни маглини)

Планетарна маглина — вид на оддавна маглина која се состои од сјајна обвивка од јонизиран гас кој е исфрлен од црвениот џин, последната развојна етапа на ѕвездите.[2] Зборот 'маглина' е со латинско потекло и означува магла или облак а ппоимот 'планетарна маглина' е кованица кој настанала во 1780-тите години кога Вилијам Хершел гледајќи низ својот телескоп , овие објекти му наликувале на кружните форми кои ги имале планетите. Името кое го дал Хершел останало и не е сменето до ден денес.[3][4] Маглините се релативно краткорочни појави, кој траат неколку десетина или пак илијадници години, во споредба со типичниот животен век на една ѕвезда кој може да изнесува и неколку милијарди години.

Рендгенски/оптички спој на слики од Мачкино Око.
NGC 6326, планетарна маглина со вжарени прамени кои се осветлени од придружната [1] средишна ѕвезда.

Начинот на кој се создаваат планетарните маглини е опишан на следниот начин: при крајот на животот на ѕвездата за време на состојбата наречена црвен џин, надворешните слоеви на ѕвездата се исфрлени нанадвор под дејство на ѕвездениот ветер. На крајот кога поголемиот дел од атмосферата на црвениот џин е расеана, оголеното топло, и сјајно јадро оддава ултравиолетово зрачење и ги јонизира отфрлените обвивки на ѕвездата.[2] Впиената ултравиолетова светлина ги енергизира обвивките од маглиновиот гас околу средишната ѕвезда, и добива изглед на светло обоена планетарна маглина во неколку дискретни видливи бранови должини.

Планетарните маглини играат важна улога во хемискиот развој на Млечниот Пат, на начин што повторно се враќа материјалот во меѓуѕвездената средина од ѕвездите каде елементите, се добиени преку спојувањето на јадрата (како на пример јаглерод, азот, кислород и неон). Планетарните маглини се исто така набљудувани и во многу од далечните галаксии, при што се добиваат корисни податоци за хемиското присуство на елементите во овие гасови.

Денес, сликите од Хабл покажуваат дека планетарните маглини имаат мошне сложена и променлива морфологија. Околу една петтина од нив се сферични, но повеќето се сферно симетрични. Механизмите кои ги создаваат овие променливи облици не се доволно јасни, но средишните двојни ѕвезди, ѕвездените ветришта и магнетните полиња се од некоја важност.

Набљудувања

уреди
 
NGC 7293, Завојница.
Заслуга:НАСА, ЕВА, и К.Р. О'дел
 
NGC 2392,Еским
Заслуга: НАСА, ЕВА, Ендру Фрухтер

Планетарните маглини општо гледано се слабо видливи објекти, не можат да бидат видени со голо око. Првата планетарна маглина која била откриена е Тег во соѕвездието Лисица. Била набљудувана од Шарл Месје во 1764 г. и означена како M27 во неговиот каталог на небесни објекти.[5] За првите набљудувачи со слаби раздвојни телескопи, M27 и подоцнежно откриените планетарни маглини на некој начин им наликувале на џиновските планети како на пример Уран. Вилијам Хершел, откривачот на Уран ја создал кованицата 'планетарна маглина' за овие ојекти.[5][6] На почетокот Хершел мислел дека овие објекти биле ѕвезди опколени со материјал кој создавал планети, но денес се знае дека станува збор за остатоци од згаснатите ѕвезди кои ги изгореле најблиските планети.[7]

Природата на планетарните маглини била непозната сè до првите спектроскопски набљудувања во средината на XIX век. Користејќи призма за да се расее светлината, Вилијам Хагинс биле еден од првите астрономи кој го проучувал оптичкиот спектар на астрономските објекти.[6] На 29 август 1864 г., Хагинс бил првиот кој го разгледувал спектарот на планетарната маглина NGC 6543 којашто и истовремено ја набљудувал.[5] Неговите набљудувања покажале дека спектарот се состои од континуум на зрачење со многу темни линии кои се препокриваат. Подоцна тој отктива дека многу од маглинестите објекти како што била маглината Андромеда (која била тогаш позната под тоа име) имала спектар кој бил многу сличен. Овие маглини подоцна се покажало дека се галаксии.

Сепак, кога Хагинс погледнал кон Мачкино Око, топј добил многу поразличен спектар. Наместо да добир силен континуум со впивачки линии кои се препокриваат, маглината Мачкино Око и сличните на неа објекти имале амао мал број на оддавни линии.[6] Најсветлите од овие биле со бранови должини од 500,7 нанометри, која не е линија за некој познат елемент.[8] На почетокот се претпоставувало дека линијата се должи на посотењето на некој непознат елемент, кој бил наречен небулиум. Слична идеја довела до откривањето на хелиумот преку анализата на сончевиот спектар во 1868 година.[5]

Додека хелиумот бил откриен на Земјата по неговото откривање на Сонцето,небулиумот не бил најден. Во почетокот на XX век Хенри Норис Расел предложил дека не се работи за нов елемент, туку линијата 500,7 нм е линја на познат елемент во напознати услови.[5]

Физичарите покажале во 1920-тите дека гасот има крајно мали густини, електроните можат да ги населат возбудените матастабилни енергетски нивоа во атомите и јоните кои при поголеми густини набрзина се одвозбудуваат.[9] Премините на електроните од овие нивоа во азотните и кислородните јони (O+, O2+ на OIII, и N+) ја оддават 500,7 нм линија.[5] Овие спектрални линии, кои можат да се видат само во многу ретки средини се наречени забранети линии. Спектроскопските набљудувања покажале дека маглините се сотавени од крајно разедени гасови.[10]

Средишните ѕвезди во планетарните маглини се могу топли.[2] Само кога ѕвездата ќе го истроши своето јадрено гориво може да се собере до таа големина. Планетарната маглина е всушност последниот чекор од развојот на ѕвездата. Спектроскопските набљудувања дека сите планетарни маглини се шират. Ова довело до идејата дека планетарните маглини се создадени кога надворешните слоеви на атмосферата на ѕвездата се исфрлени во околниот простор при крајот на животот на ѕвездата.[5]

Кон крајот на XX век, развојот на технологијата помогнал за подетално да се разгледаат и проучат планетарните маглини.[11] вселенските телескопи им овозможиле на астрономите да ги проучуваат светлинските бранови должини надвор од Земјината атмосфера. Инфрацрвеното и ултравиолетовото проучување на планетарните маглини овозможиле уште попрецизни определувања на температурите, гутините и присуството на другите елементи во маглините.[12][13] ССD технологијата овозможила да се измерат и помалку светлите спектрални линии. Вселенскиот телескоп Хабл исто така покажал дека голем број од маглините имаат едноставни и обични состави кога се набљудувани од површината, високата разделна моќ на телескопите кои се поставени во Земјина орбита покажале дека маглините имаат неопбични и сложени состави.[14][15]

Според Морган-Кинановата спектрална класификациона шема, планетарните маглини се класифицирани како Вид-P, иако овој запис ретко се користи во практиката.[16]

Потекло

уреди
 
Сметачка симулација за создавањето на планетарна маглина од ѕвезда со вртложен диск, при што може да се забележи сложеноста која е резултат на малата почетна асиметрија.
Заслуга: Винсент Ике

Ѕвездите со маси поголеми од 8 сончеви маси (M⊙) најверојатно својот живот ќе го завршат како експлозии на супернови, додека пак планетарните маглини се случуваат само при крајот на животот на ѕвездите чии маси се движат меѓу 0.8 M⊙ и 8.0 M⊙.[17] Ѕвездите кои создаваат планетарни маглини, ќе го потрошат поголемиот дел од своите животи претворајќи го водородот во хелиум во јадрото на ѕвездата преку процесот на јадрено спојување на температура од 15 милиони К. Оваа енергија создава притисок кон надворешноста на ѕвездата, и оваа сила е урамнотежена од силата на гравитацијата на самата ѕвезда.[18] Поради ова, сите единечни средни и мали ѕвезди на главната низа имаат животни периоди од десетина милиони до неколку милијарди години.

Кога изворот на водород во јадрото на ѕвездата е истрошено, гравитацијата почнува да го собира јадрото, предизвикувајќи пораст на температурата од околу 100 милиони К.[19] Ваквите високи температури во јадрото предизвикуваат поладните надворешни обвивки да се рашират и да создадат многу поголем црвен џин. Овој последен чекор во животот на ѕвездата предизвикува драматичен раст во сјајноста на ѕвездата, при што ослободената енергија е распределена на многу поголема површина, иако просечната површинска температура е многу помала. Гледанo преку помите за ѕвездениот развој, ѕвездите кои имаат вакви зголемувања во сјајноста се познати како асимптотска гранка на ѕвезди џинови.[19]

За помасивните асимптотски ѕвезди кои создаваат планетарни маглини, чии ѕвезди надминуваат 3M⊙, нивните јадра ќе продолжат да се собираат. Кога температурите ќе стигнат до 100 милиони К, достапните хелиумови јадра се спојуваат и создаваат јаглерод и кислород, со што ѕвездата и понатаму продолжува да оддава енергија и привремено го запира собирањето на јадрото. Ова согорување на хелиумот создава јадро од инертни јаглеродни и кислородни атоми. Над ова, постои тенка хелумоба обвивка која служи како гориво, па над неа, водородната обвивка во која се одвиваат јадрени реакции. Овој, период од ѕвездениот развој, е краткорочен отприлика трае околу 20.000, во споредба со целиот животен век на ѕвездата.

Во целото ова сценарио, испуштањето на атмосферата продолжува непречено во меѓуѕвездениот простор, но во моментот кога надворешната обвивка на изложеното јадро ќе постигне темепература од 30.000 К, се оддават доволно моќни ултравиолетови фотони, кои ја јонизираат исфрлената атмосфера, со што предизвикуваат гасот да засвети како планетарна маглина.[19]

Животен век

уреди
 
Ѓердан се состои од светол прстен кој се протега на две светлосни години, исполнет со густи, светли јазли на гас кои наликуваат на подредени дијаманти во ѓердан. Јазлите имаат силен сјај поради впивањето на ултравиолетовата светлина од средишната ѕвезда.[20]

Откако ѕвездата ќе помине низ асимптотската гранка на џинови, започнува кусиот период на постоењето како планетарна маглина,[11] како што гасовите се одувуваат од средишната ѕвезда со брзини од неколку километри во секунда. Средишната ѕвезда е остатокот од џинот, т.е. електронски изродено јаглеродно-кислолородно јадро, кое останало без својата обвивка од водород поради загубата на маса.[11] Како што гасот се шири, средишната ѕвезда поминува низ двостепен развој, прво станува потопла како што продолжува да се собира и јадрените реакции продолжуваат во обвивките околу јадрото за подоцна да почне да се лади како што е истрошено водородното гориво.[11] При втората фаза, ѕвездата ја оддава својата енергија и јадрените реакции запираат, бидејќи ѕвездата нема доволна маса, а со тоа и температура за да започне процесот на спојување на кислородот и јаглеродот во јадрото.[5][11] За време на првата фаза, средишната ѕвезда ја одржува постојаната сјајност,[11] додека истовремено станува се потопла и потопла, за на крај да постигне и температури од околу 100,000 К. Во втората фаза, толку многу се изладува што се оневозможува јонизацијата на околниот гас поради непостоењето на ултравиолетовото зрачење. Со тоа ѕвездата станува бело џуџе, и гасот кој се шири во непосредна близина станува невидлив за нас, со што завршува делот од развојот на ѕвездата познат како планетарна маглина.[11] За вообичаена планетарна маглина, периодот на постоење изнесува, околу 10,000 години[11] т.е станува збор за фазата по создавањто на ѕвездата и пред преструктурирањето на истата.[5]

Галактички рециклатори

уреди

Планетарните маглини имаат важна улога во галактичкиот развој. Првичниот универзум се состоел само од водород и хелиум, но ѕвездите ги создаваат потешките елементи по пат на јадрено. Гасовите во планетарната маглина содржат голем дел од елементите како што се јаглерод, азот и кислород, и како што истите се шират и спојуваат во меѓуѕвездената средина, ја збогатуваат со потешки елементи, збирно наречени метали од страна на астрономите.[21]

Подоцнежните генерации на ѕвезди се создаваат од овие јадрени остатоци и притоа истите во својот хемиски состав ќе имаат поголемо присуство на тешки елементи. Иако тешките елементи сè уште се само мал дел од целокупната маса на ѕвездата, тие имаат означувачки ефект во развојот на ѕвездата. Ѕвездите кои се создале мошне рано во универзумот и содржат мали количества на тешки елементи се познати како ѕвезди од I генерација (Погледајте ѕвездени генерации).[22]

Особености

уреди

Физички особености

уреди
 
NGC 6720, Прстен
Заслуга: STScI/AURA
 
Лимонова Кришка (IC 3568).

Вообичаената планетарна маглина има пречник од околу една светлосна година, и се состои од крајно раззреден гас, со густина која се движи од 100 до 10.000 честички на cm3.[23] (Земјината атмосфера пак содржи, 2,5×1019 честички per cm3.) Младите планетарни маглини ги имаат најголемите густини, понекогаш и над 106 честички на cm3. Како што маглините стареат,нивното ширење предизвикува густината да се намалува. Масите на планетарните маглини се движат од 0,1 до 1 сончева маса.[23]

Зрачењето од средишната ѕвезда ги загрева гасовите до температури од околу 10.000 К.[24] Температурата на гасот во средишните области е најчесто многу повисока отколку на надворешноста 16.000–25.000 К.[25] Зафатнината во близината на средишната ѕвезда е често исполнет со многу топол коронален гас со температура од 1.000.000 К. Овој гас потекнува од површината на средишната ѕвезда во облик на ѕвезден ветер.[26]

Маглините можат да се опишат како материски ограничени или Зрачно ограничени. Во првиот случај, нема доволно материја во маглината која би го впила ултравиолетовото зрачење од ѕвездата, за маглината да биде целосно јонизирана. Во вториот случај, не постојат ултравиолетови фотони кои се оддадени од ѕвездата за да го јонизираат гасот, и јонизирачкиот фронт се движи нанадвор во непосредната обвивка на неутралните атоми.[27]

Бројност и распределба

уреди

Познати се околу 3000 планетарни маглини во нашата галаксија,[28] која има околу 200 милијарди. Нивните куси животи споредени целиот животен век на ѕвездите е причината за нивната реткост. Најмногу ги има во близина на рамнината на Млечниот Пат, со најголема честота во близина на Галактичкото Средиште.[29]

Морфологија

уреди
Оваа анимација покажува како двете ѕвезди во срцето на планетарната маглина Флеминг 1 ги контролираат создавањто на неверојатни млазови на материјал кој е исфрлен од телото.

Само околу 20% од планетарните маглини се сферично симетрични (на пример, Ејбел 39).[30] Планетарните маглини имаат најразлични облици а се забележани и многу сложени облици на маглини. Планетарните маглини се класифицирани различно од различни автори и тоа како: ѕвездени, дисковити, прстенести, неправилни, хеликоидни, биполарни, квадриполарни,[31] и други видови,[32] иако повеќето од нив припаѓаат на само три видови: сферични, елиптични и биполарни. Би поларните маглини се сосредоточени во галактичката рамнина, често произведени од млади масивни ѕвезди, додека биполарните се сместени во галактичката испакнатост и оските имсе напоредни со галактичката рамнина.[33] Од друга сстрана, сферичните маглини се добиени од стари ѕвезди како што е Сонцето.[26]

Големата разноликост на облици делумно се должи на пресликувачкиот ефект кога истатата маглина се гледа под различни агли истата би изгледала различно. Сепак, причината за големата разниколикост на физичките облици не е целосно разбрана.[32] Гравитациските заемодејства со придружните ѕвезди, доколку станува збор за двојна ѕвезда се една од причините. Друга можност е дека планетите го нарушуваат токот на материјалот подалеку од ѕвездата како што маглината се шири. Одредено е дека колку што е помасивна ѕвездата толку е понеправилен обликот на маглината.[34] Во јануари 2005 година,астрономите објавија дека ги забележале магнетните полиња околу средишните ѕвезди на две планетарни маглини, и претпоставиле дека и магнетните полиња можно е да се делумно или пак целосно одговорни за интересните облици на маглините.[35][36]

Присуство во ѕвездени јата

уреди
 
Ејбел 78, снимена со 61 сантиматарскиот телескоп на планината Лемон во Аризона. Заслуга на Џозеф Д. Шулман.

Планетарните маглини се забележани и како членови на четири збиени јата: NGC 7078, NGC 6656, NGC 6441 и Паломар 6. Но, досега постои само еден потврден случај на планетарна маглина откриена во расеаните јата.[37] Случаите на NGC 2348 и NGC 2818, најчесто се наведени како вистинити случаи, но, тие се случајни маглини во полето на гледањето.[29][38][39]

Поради малата вкупна маса, расеаните јата имаат мала гравитациска поврзаност. Последователно, расеаните јата се расејуваат во релативно куси временски периоди, од прилика од 100 до 600 милиони години.[40]

Теориските модели предвидуваат дека планетарните маглини можат да се создадат од ѕвездите во главната низа со маса која изнесува меѓу една и осум сончеви маси, со што ѕвездите кои ги создаваат се постари од 40 милиони години. Иако се познати неколку стотина расеани јата со оваа старост, бројни причини ги ограничуваат шансите за пронаоѓање на планетарни маглини. Една од причините е поради фазата на планетарна маглина кај помасивните ѕвезди е од редот на неколку илијадници години - трепет во периодноста на космичките поимања.[29]

Моментални проблеми во проучувањето на планетарните маглини

уреди
 
Чуден пар од остарени ѕвезди кои извајуваат неверојатен облик на планетарна маглина.[41]
 
Мала планетарна маглина NGC 6886.

Растојанијата до планетарните маглини се непрецизно или неточно определени.[42] Можно е да се одредат растојанијата до поблиските планетарни маглини со мерење на нивните стапки на ширење. Набљудувањата со висока разделна моќ направени во периоди разделени на неколку години ќе го покажат ширењето нормално на линијата на набљудувањето, додека пак спектроскопските набљудувања на Доплеровото поместување ќе ја покаже брзината на ширење во линијата на погледот. Споредувањето на аголното ширење со добиената брзина од ширењето ќе го покаже растојанието на маглината.[14]

Проблемот пак со толку големата различност на облиците на планетарните маглини е доста дебатирана тема. Се претпоставува дека заемодејствата меѓу различните брзини дава раст на повеќето набљудувани облици.[32] Но, неки од астрономите претпоставуваат дека блиските двојни ѕвезди се оние кои се одговорни за посложените облици на планетарните маглини.[43] Некои од нив се покажало дека поседуваат силни магнетни полиња,[44] и нивните заемодејства со јонизираниот гас можат да ги објаснат некои од облиците на планетарните маглини.[36]

Постојат два главни методи за одредување на присуството на метали во маглините. Ова се должи на преспојувањето на линиите и судирните возбудени линии. Големите разлики понекогаш можат да се видат со употреба на еден од споменатите методи. Ова може да се објасни со присуството на малите температурни промени во планетарните маглини. Разликите можат да бидат толку големи за да бидат предизвикани од температурата, и некои претпоставуваат дека постојат јазли на студенило каде присуството на водород е минимално со што можат да се објаснат набљудуваните резултати. Но, ваквите јазли треба допрва да се набљудуваат за да се потврдат овие предвидувања.[45]

Поврзано

уреди

Наводи

уреди
  1. ↑ Miszalski и др. 2011
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 Frankowski & Soker 2009, стр. 654–8
  3. ↑ SEDS 2013
  4. ↑ Hubblesite.org 1997
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 5,6 5,7 5,8 Kwok 2000, стр. 1–7
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 Moore 2007, стр. 279–80
  7. ↑ Malin, David (1993), A View of the Universe, Cambridge, Massachusetts: Sky Publishing Corporation, стр. 168, ISBN 0876541015
  8. ↑ Huggins & Miller 1864, стр. 437–44
  9. ↑ Bowen 1927, стр. 295–7
  10. ↑ Gurzadyan 1997
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 11,4 11,5 11,6 11,7 Kwok 2005, стр. 271–8
  12. ↑ Hora и др. 2004, стр. 296–301
  13. ↑ Kwok и др. 2006, стр. 445–6
  14. ↑ 14,0 14,1 Reed и др. 1999, стр. 2430–41
  15. ↑ Aller & Hyung 2003, стр. 15
  16. ↑ Krause 1961, стр. 187
  17. ↑ Maciel, Costa & Idiart 2009, стр. 127–37
  18. ↑ Harpaz 1994, стр. 55–80
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 Harpaz 1994, стр. 99–112
  20. ↑ „Hubble Offers a Dazzling Necklace“. Picture of the Week. ESA/Hubble. Посетено на 18 August 2011.
  21. ↑ Kwok 2000, стр. 199–207
  22. ↑ Marochnik, Shukurov & Yastrzhembsky 1996, стр. 6–10
  23. ↑ 23,0 23,1 Osterbrock & Ferland 2005, стр. 10
  24. ↑ Gurzadyan 1997, стр. 238
  25. ↑ Gurzadyan 1997, стр. 130–7
  26. ↑ 26,0 26,1 Osterbrock & Ferland 2005, стр. 261–2
  27. ↑ Osterbrock & Ferland 2005, стр. 207
  28. ↑ Parker и др. 2006, стр. 79–94
  29. ↑ 29,0 29,1 29,2 Majaess, Turner & Lane 2007, стр. 1349–60
  30. ↑ Jacoby, Ferland & Korista 2001, стр. 272–86
  31. ↑ Kwok & Su 2005, стр. L49–52
  32. ↑ 32,0 32,1 32,2 Kwok 2000, стр. 89–96
  33. ↑ Rees & Zijlstra 2013
  34. ↑ Morris 1990, стр. 526–30
  35. ↑ SpaceDaily Express 2005
  36. ↑ 36,0 36,1 Jordan, Werner & O'Toole 2005, стр. 273–9
  37. ↑ Parker 2011, стр. 1835–1844
  38. ↑ Kiss и др. 2008, стр. 399–404
  39. ↑ Mermilliod и др. 2001, стр. 30–9
  40. ↑ Allison 2006, стр. 56–8
  41. ↑ „Cosmic Sprinklers Explained“. ESO Press Release. Посетено на 13 February 2013.
  42. ↑ R. Gathier. „Distances to Planetary Nebulae“ (PDF). ESO Messanger. Посетено на 31 May 2014.
  43. ↑ Soker 2002, стр. 481–6
  44. ↑ Gurzadyan 1997, стр. 424
  45. ↑ Liu и др. 2000, стр. 585–587

Наведени извори

уреди
  • Aller, Lawrence H.; Hyung, Siek (2003), Kwok, Sun; Dopita, Michael; Sutherland, Ralph (уред.), „Planetary Nebulae: Their Evolution and Role in the Universe, Proceedings of the 209th Symposium of the International Astronomical Union, 19–23 November 2001“, Planetary Nebulae: Their Evolution and Role in the Universe, International Astronomical Union Symposium, Canberra, Australia: Astronomical Society of the Pacific, 209: 15, Bibcode:2003IAUS..209...15A
  • Allison, Mark (2006), Star clusters and how to observe them, Birkhäuser, стр. 56–8, ISBN 978-1-84628-190-7
  • Bowen, I. S. (October 1927), „The Origin of the Chief Nebular Lines“, Publications of the Astronomical Society of the Pacific, 39: 295–7, Bibcode:1927PASP...39..295B, doi:10.1086/123745
  • Frankowski, Adam; Soker, Noam (November 2009), „Very late thermal pulses influenced by accretion in planetary nebulae“, New Astronomy, 14 (8): 654–8, arXiv:0903.3364, Bibcode:2009NewA...14..654F, doi:10.1016/j.newast.2009.03.006, A planetary nebula (PN) is an expanding ionized circumstellar cloud that was ejected during the asymptotic giant branch (AGB) phase of the stellar progenitor.
  • Frew, David J.; Parker, Quentin A. (May 2010), „Planetary Nebulae: Observational Properties, Mimics and Diagnostics“, Publications of the Astronomical Society of Australia, 27 (2): 129–148, arXiv:1002.1525, Bibcode:2010PASA...27..129F, doi:10.1071/AS09040
  • Gurzadyan, Grigor A. (1997), The Physics and dynamics of planetary nebulae, Springer, ISBN 978-3-540-60965-0
  • Harpaz, Amos (1994), Stellar Evolution, A K Peters, Ltd., ISBN 978-1-56881-012-6
  • Hora, Joseph L.; Latter, William B.; Allen, Lori E.; Marengo, Massimo; Deutsch, Lynne K.; Pipher, Judith L. (September 2004), „Infrared Array Camera (IRAC) Observations of Planetary Nebulae“, Astrophysical Journal Supplement Series, 154 (1): 296–301, Bibcode:2004ApJS..154..296H, doi:10.1086/422820
  • Hubble Witnesses the Final Blaze of Glory of Sun-Like Stars, Hubblesite.org, December 17, 1997, Архивирано од изворникот на 2010-04-01, Посетено на 2008-08-09
  • Huggins, W.; Miller, W. A. (1864), „On the Spectra of some of the Nebulae“, Philosophical Transactions of the Royal Society of London, 154: 437–44, Bibcode:1864RSPT..154..437H, doi:10.1098/rstl.1864.0013
  • Jacoby, George. H.; Ferland, Gary. J.; Korista, Kirk T. (2001), „The Planetary Nebula A39: An Observational Benchmark for Numerical Modeling of Photoionized Plasmas“, The Astrophysical Journal, 560 (1): 272–86, Bibcode:2001ApJ...560..272J, doi:10.1086/322489
  • Jordan, S.; Werner, K.; O'Toole, S. J. (March 2005), „Discovery of magnetic fields in central stars of planetary nebulae“, Astronomy & Astrophysics, 432 (1): 273–9, arXiv:astro-ph/0501040, Bibcode:2005A&A...432..273J, doi:10.1051/0004-6361:20041993
  • Kiss, L. L.; Szabó, Gy. M.; Balog, Z.; Parker, Q. A.; Frew, D. J. (November 2008), „AAOmega radial velocities rule out current membership of the planetary nebula NGC 2438 in the open cluster M46“, Monthly Notices of the Royal Astronomical Society, 391 (1): 399–404, arXiv:0809.0327, Bibcode:2008MNRAS.391..399K, doi:10.1111/j.1365-2966.2008.13899.x
  • Krause, Arthur (1961), Astronomy, Oliver and Boyd, стр. 187
  • Kwok, Sun (2000), The origin and evolution of planetary nebulae, Cambridge University Press, ISBN 0-521-62313-8 (Chapter 1 can be downloaded here.)
  • Kwok, Sun (June 2005), „Planetary Nebulae: New Challenges in the 21st Century“, Journal of the Korean Astronomical Society, 38 (2): 271–8, Bibcode:2005JKAS...38..271K, doi:10.5303/JKAS.2005.38.2.271
  • Kwok, Sun; Su, Kate Y. L. (December 2005), „Discovery of Multiple Coaxial Rings in the Quadrupolar Planetary Nebula NGC 6881“, The Astrophysical Journal, 635 (1): L49–52, Bibcode:2005ApJ...635L..49K, doi:10.1086/499332, We report the discovery of multiple two-dimensional rings in the quadrupolar planetary nebula NGC 6881. As many as four pairs of rings are seen in the bipolar lobes, and three rings are seen in the central torus. While the rings in the lobes have the same axis as one pair of the bipolar lobes, the inner rings are aligned with the other pair. The two pairs of bipolar lobes are likely to be carved out by two separate high-velocity outflows from the circumstellar material left over from the asymptotic giant branch (AGB) wind. The two-dimensional rings could be the results of dynamical instabilities or the consequence of a fast outflow interacting with remnants of discrete AGB circumstellar shells.
  • Kwok, Sun; Koning, Nico; Huang, Hsiu-Hui; Churchwell, Edward (2006), Barlow, M. J.; Méndez, R. H. (уред.), „Planetary nebulae in the GLIMPSE survey“, Proceedings of the International Astronomical Union, Symposium #234, Planetary Nebulae in our Galaxy and Beyond, Cambridge: Cambridge University Press, 2 (S234): 445–6, Bibcode:2006IAUS..234..445K, doi:10.1017/S1743921306003668, Planetary nebulae (PNs) have high dust content and radiate strongly in the infrared. For young PNs, the dust component accounts for ∼1/3 of the total energy output of the nebulae (Zhang & Kwok 1991). The typical color temperatures of PNs are between 100 and 200 K, and at λ >5 μm, dust begins to dominate over bound-free emission from the ionized component. Although PNs are traditionally discovered through examination of photographic plates or Hα surveys, PNs can also be identified in infrared surveys by searching for red objects with a rising spectrum between 4–10 μm.
  • Liu, X.-W.; Storey, P. J.; Barlow, M. J.; Danziger, I. J.; Cohen, M.; Bryce, M. (March 2000), „NGC 6153: a super–metal–rich planetary nebula?“, Monthly Notices of the Royal Astronomical Society, 312 (3): 585–628, Bibcode:2000MNRAS.312..585L, doi:10.1046/j.1365-8711.2000.03167.x
  • Maciel, W. J.; Costa, R. D. D.; Idiart, T. E. P. (October 2009), „Planetary nebulae and the chemical evolution of the Magellanic Clouds“, Revista Mexicana de Astronomía y Astrofísica, 45: 127–37, arXiv:0904.2549, Bibcode:2009RMxAA..45..127M, These objects are produced by low and intermediate mass stars, with main sequence masses roughly between 0.8 and 8 M⊙, and present a reasonably large age and metallicity spread.
  • Majaess, D. J.; Turner, D.; Lane, D. (December 2007), „In Search of Possible Associations between Planetary Nebulae and Open Clusters“, Publications of the Astronomical Society of the Pacific, 119 (862): 1349–60, arXiv:0710.2900, Bibcode:2007PASP..119.1349M, doi:10.1086/524414
  • Marochnik, L.S.; Shukurov, Anwar; Yastrzhembsky, Igor (1996), The Milky Way galaxy, Chapter 19: Chemical abundances, Taylor & Francis, стр. 6–10, ISBN 978-2-88124-931-0
  • Mermilliod, J.-C.; Clariá, J. J.; Andersen, J.; Piatti, A. E.; Mayor, M. (August 2001), „Red giants in open clusters. IX. NGC 2324, 2818, 3960 and 6259“, Astronomy and Astrophysics, 375 (1): 30–9, Bibcode:2001A&A...375...30M, doi:10.1051/0004-6361:20010845
  • Miszalski, B.; Jones, D.; Rodríguez-Gil, P.; Boffin, H. M. J.; Corradi, R. L. M.; Santander-García, M. (2011), „Discovery of close binary central stars in the planetary nebulae NGC 6326 and NGC 6778“, Astronomy and Astrophysics, 531: A158, arXiv:1105.5731, Bibcode:2011A&A...531A.158M, doi:10.1051/0004-6361/201117084
  • Moore, S. L. (October 2007), „Observing the Cat's Eye Nebula“, Journal of the British Astronomical Association, 117 (5): 279–80, Bibcode:2007JBAA..117R.279M
  • Morris, M. (1990), Mennessier, M.O.; Omont, Alain (уред.), From Miras to planetary nebulae: which path for stellar evolution?, Bipolar asymmetry in the mass outflows of stars in transition, Montpellier, France: Atlantica Séguier Frontières, стр. 526–30, ISBN 978-2-86332-077-8
  • Osterbrock, Donald E.; Ferland, G. J. (2005), Ferland, G. J. (уред.), Astrophysics of gaseous nebulae and active galactic nuclei, University Science Books, ISBN 978-1-891389-34-4
  • Parker, Quentin A.; Acker, A.; Frew, D. J.; Hartley, M.; Peyaud, A. E. J.; Ochsenbein, F.; Phillipps, S.; Russeil, D.; Beaulieu, S. F.; Cohen, M.; Köppen, J.; Miszalski, B.; Morgan, D. H.; Morris, R. A. H.; Pierce, M. J.; Vaughan, A. E. (November 2006), „The Macquarie/AAO/Strasbourg Hα Planetary Nebula Catalogue: MASH“, Monthly Notices of the Royal Astronomical Society, 373 (1): 79–94, Bibcode:2006MNRAS.373...79P, doi:10.1111/j.1365-2966.2006.10950.x
  • Parker, Quentin A.; Frew, David J.; Miszalski, B.; Kovacevic, Anna V.; Frinchaboy, Peter.; Dobbie, Paul D.; Köppen, J. (May 2011), „PHR 1315–6555: A bipolar planetary nebula in the compact Hyades-age open cluster ESO 96-SC04“, Monthly Notices of the Royal Astronomical Society, 413 (3): 1835–1844, arXiv:1101.3814, Bibcode:2011MNRAS.413.1835P, doi:10.1111/j.1365-2966.2011.18259.x
  • Reed, Darren S.; Balick, Bruce; Hajian, Arsen R.; Klayton, Tracy L.; Giovanardi, Stefano; Casertano, Stefano; Panagia, Nino; Terzian, Yervant (November 1999), „Hubble Space Telescope Measurements of the Expansion of NGC 6543: Parallax Distance and Nebular Evolution“, Astronomical Journal, 118 (5): 2430–41, arXiv:astro-ph/9907313, Bibcode:1999AJ....118.2430R, doi:10.1086/301091
  • Soker, Noam (February 2002), „Why every bipolar planetary nebula is 'unique'“, Monthly Notices of the Royal Astronomical Society, 330 (2): 481–6, arXiv:astro-ph/0107554, Bibcode:2002MNRAS.330..481S, doi:10.1046/j.1365-8711.2002.05105.x
  • The first detection of magnetic fields in the central stars of four planetary nebulae, SpaceDaily Express, January 6, 2005, Посетено на October 18, 2009, Source: Journal Astronomy & Astrophysics
  • Rees, B.; Zijlstra, A.A. (July 2013), „Alignment of the Angular Momentum Vectors of Planetary Nebulae in the Galactic Bulge“, Monthly Notices of the Royal Astronomical Society, 435 (2): 975–991, arXiv:1307.5711, Bibcode:2013MNRAS.435..975R, doi:10.1093/mnras/stt1300
  • Planetary Nebulae, SEDS, September 9, 2013, Посетено на 2013-11-10

Дополнителна литература

уреди
  • Iliadis, Christian (2007), Nuclear physics of stars. Physics textbook, Wiley-VCH, стр. 18, 439–42, ISBN 978-3-527-40602-9
  • Renzini, A. (1987), S. Torres-Peimbert (уред.), „Thermal pulses and the formation of planetary nebula shells“, Proceedings of the 131st symposium of the IAU, 131: 391–400, Bibcode:1989IAUS..131..391R

Надворешни врски

уреди
Преземено од „https://mk.wikipedia.org/w/index.php?title=Планетарна_маглина&oldid=5254268“