Википедија

Етничко чистење во Босанската војна

Етничко чистење во Босанската војна се случило за време на конфликтот (1992–95). За време на настанот голем број босански муслимани (Бошњаци) и босански Хрвати биле принудени да ги напуштат своите домови или биле протерани од нивните домови од страна на Армијата на Република Српска и српските паравоени формации.[6][7][8][9] Бошњаците и босанските Срби исто така биле принудени да избегаат или биле протерани од страна на силите на босанските Хрвати, иако во помал број. „Завршниот извештај“ од Советот за безбедност на ООН (1994) навел дека иако постоеле случаи каде што Бошњаците исто така довеле до „сериозни прекршувања на Женевските конвенции и на меѓународното хуманитарно право “, тие не биле вклучени во „систематско етничко чистење“ како што бил случајот со босанските Срби. Било заведено дека „не постои фактичка основа за тврдењето дека постои морална еквивалентност меѓу завојуваните фракции“.[10]

Етничко чистење во босанската војна
Дел од Босанска војна
Изгорени жртви од етничкото чистење преку убиство спроведено во Масакрот во Сребреница
Етничка распространетост во општините на Босна и Херцеговина пред (1991) и после војната (1998)
МестоБосна и Херцеговина
Датум1992 - 1995
Вид нападетничко чистење, депортација, концентрациони логори, измачување, силување, масивно убиство, геноцид
Мртвидесетици илјадници убиени[1]
помеѓу 1.0[2] и 1.3 милиони[3] депортирани или принудно иселени
Повредени
  • 12,000[4] до 20,000[5] жени силувани

Почнувајќи од 1991 година, политичките немири во Босна и Херцеговина раселиле околу 2.700.000 луѓе до средината на 1992 година, од кои над 700.000 побарале азил во други европски земји,[11][12] што претставува еден од најголемите егзодуси во Европа од Втората светска војна. Севкупно, се проценува дека меѓу 1,0 и 1,3 милиони луѓе биле поместени во кампањите за етничко чистење и биле убиени десетици илјади.

Методите користени за време на босанските кампањи за етничко чистење вбројувале „убиство на цивили, силување, измачувањео, уништување на граѓанска, јавна и културна сопственост, грабежи и пљачки, и присилно преместување на цивилното население“.[13] Поголемиот дел од извршителите на кампањите на етничко чистење биле српски сили, додека повеќето од жртвите беа Бошњаци. Меѓународниот кривичен трибунал за поранешна Југославија, поддржан од ООН, осудил неколку функционери за прогон од политички, расен и верски карактер, принудна размена и депортација што претставува кривично дело против човештвото. Покрај тоа, масакрот во Сребреница, исто така спроведен како дел од кампањата за етничко чистење, бил утврден како геноцид.

Историска позадина

уреди

Османлиското Царство управувала со Босна и Херцеговина од 1463 до 1878 година и во овој период, голем дел населението, претежно Бошњаци или босански муслимани, ја смениле религијата во ислам, давајќи му на општеството свој мултиетнички карактер. [14] Трите етнички групи, Бошњаците, босанските Срби и босанските Хрвати живееле претежно мирно од 1878 до Првата светска војна во 1914 година. Повремени тензии меѓу трите групи се појавувале главно како резултат на економски проблеми,[15] иако Србија изразувала територијални претензии кон Босна и Херцеговина уште од 1878 година.[16] Некои историчари истакнуваат дека одредени српски и хрватски националисти, кои практикувале православно и католичко христијанство, никогаш не ги прифатиле Бошњаците како националност [14] и се обиделе да ги асимилираат.[17] Втората светска војна довела до меѓуетнички судири, иако трите групи дури и таму биле поделени во различни фракции кои не секогаш соодветсвувале на етничка припадност.[15] По Втората светска војна, Босна и Херцеговина се нашла во составот на Социјалистичка Федеративна Република Југославија.[18]

По смртта на водичот Јосип Броз Тито, Југославија доживеала големи нефукнционални промени во политичкиот систем и економска несреќа во осумдесеттите години на минатиот век.[19] Со намалувањето на влијанието на комунизмот, се појавиле нови националистички водачи, како Слободан Милошевиќ во Србија и Фрањо Туѓман во Хрватска.[20] Словенија и Хрватска повикувале на реформи во Југославија и создавање на полабава конфедерација на државата при што наишле на пречки од страна на белградската влада.[21] На 25 јуни 1991 година, Словенија и Хрватска прогласиле независност. Следува краток вооружен конфликт во Словенија, а хрватската војна за независност ескалира во голем воен конфликт.[22] Македонија исто така прогласила независност која за разлика од другите југословенски држави, била прифатена мирно од страна Југославија. [23] Рам планот започнал да се спроведува, поставувајќи темели за новите граници на „Трета Југославија“ во обид да се формира земја во која „сите Срби и териториите кои ги населувале би биле обединети заедно во иста држава“. [24]

Планот Изетбеговиќ-Глигоров претставил реструктуирање на Југославија, засновано врз принципот 2+2+2, со што Србија и Црна Гора би биле сржта на асиметричната федерација, додека Босна и Македонија би биле во лабава федерација, а Хрватска и Словенија во уште полабава конфедерација. Ваквиот план не бил прифатен од ниту една страна.[25] Србите започнале да формираат автономни субјекти во Босна во есента 1991 година. [26] Кога претставниците на партијата СДА во Собранието на Република Босна и Херцеговина го објавила својот план за референдум за независност од Југославија, на 14 октомври 1991 година, полтичарот Радован Караџиќ, предводник на босанските Срби, одржал говор на седницата на парламентот со кој јавно се заканил со војна и истребување на Бошњаците како народ.[27] На 9 јануари 1992 година, Собранието на босанските Срби ја прогласи „ Република на српскиот народ на Босна и Херцеговина “, која во својот склоп ќе вклучува територија со српско мнозинство и „дополнителни територ кои не прецизно утврдени, но ќе вклучуваат области каде што Србите биле мнозинство пред втората светска војна.[28] На 29 февруари и 1 март 1992 година, Босна и Херцеговина одржала референдум за независност, по што самата прогласила независност од Југославија.[29] Поголемиот дел од босанските Срби сакале да останат во иста држава со Србија. За време на 16-та седница на Собранието на босанските Срби, на 12 мај 1992 година, Караџиќ, тогашен предводник на самопрогласената прото-држава Република Српска, ги претставил своите „шест стратешки цели“, од кои две биле „одвојување од другите две национални заедници и раздвојување на државите“ и „создавање на коридор во долината на Дрина со што истата ќе се елиминира како граница меѓу српските држави“.[30] Генералот на Република Српска Ратко Младиќ ги идентификувал „муслиманите и хрватите орди“ како непријатели и му предложил на Собранието дека мора да дефинира дали истите ќе бидат исфрлени со политички средства или со користење на сила.[31]

Босанската војна ескалирала брзо. Српските сили беа составени од Армијата на Република Српска (АРС), Југословенската народна армија (ЈНА) и паравоени франциски сили на Србите и босанските Срби.[32] Нивната цел била или да формираат оставнина на Југославија [33] или Голема Србија.[34] Српските власти во Белград сакале да создадат нови територии за Србите во Босна и Хрватска, кои на крајот ќе бидат додадени во Србија и Црна Гора.[35]

На почетокот на војната, бошњачките сили, организирани во Армијата на Република Босна и Херцеговина (АРБиХ) и хрватските сили, организирани во Хрватскиот совет за одбрана (ХВО), првично соработувале против ЈНА и ВРС. [36] ХВО била официјалната армија на Хрватската Република Херцег-Босна (ХР ХБ), посебен „политички, културен, економски и територијален ентитет“ во Босна, прогласен од страна на Мате Бобан на 18 ноември 1991 година. [37] Партијата тврдела дека нема цели за одделување и ветила дека ќе ја почитува централната власт во Сараево.[38] ХР ХБ била финансирана и вооружена од Хрватска. Се претпоставува дека ХР ХБ исто така планирала отцепување на областите со мнозинство Хрвати во Босна и нивно обединување со Хрватска,[37] всушност, разделувајќи ја Босна и Херцеговина помеѓу проширените Србија и Хрватска.[39]

Дефиниции

уреди
 
Уништена куќа во општината Вишеград

Етничкото чистење е умислена политика на „создавање на етнички хомогена област со употреба на сила или заплашување со цел да се отстрани одредена етничка група од одредена област“.[40]

Во извештајот од 24 мај 1994 година на Комисијата на експерти на ООН, се утврдува дека етничко чистење било извршено преку „убиство, измачување, произволно апсење и притвор, вонсудски погубувања, силување и сексуална злоупотреба, затворање на цивилно население во гето области, присилно отстранување, раселување и депортирање на цивилното население, умислени воени напади или закани за напад врз цивили и цивилни области и неконтролирано уништување на имот“. Ваквите форми на гонења на една група биле дефинирани како злосторства против човештвото, иако тие исто така можат да бидат толкувани според Конвенцијата за геноцид.[41]

Етничкото чистење е различно од геноцид. Овие термини не се синоними, но сепак академски се смета дека двата концепти постојат во рамките на скалата на напади врз нации или религиско-етнички групи. Етничкото чистење е слично на присилното депортирање или пренесување на населението од една група со цел да се постигне промена на етничкиот состав на територијата, додека геноцидот е насочен кон уништување на група. [42]

Меѓународниот суд на правдата (МСП) донел пресуда во случајот „Босански геноцид“ за да се направи разлика помеѓу етничко чистење и геноцид.

Тоа [т.е. етничкото чистење ] може да биде форма на геноцид во рамките на дефиницијата на Конвенцијата [за Геноцид], ако соодветствува или впаѓа во една од категориите на акти забранети со член II од Конвенцијата. Намерата, како политичка алатка, да се создаде „етнички хомогена“ област, и операциите што може да се искористат за спроведување на ваквата политика, не можат како такви да се означат како геноцид: намерата што го карактеризира геноцидот е „да се уништи, целосно или делумно“ одредена група, и депортацијата или раселувањето на членовите на таа групата, дури и ако се изврши со употреба на сила, не мора да соодветствуваат на уништување на таа група, ниту пак таквото уништување да е автоматска последица на раселувањето. Ова не значи дека делата кои се опишани како „етничко чистење“ не може да претставуваат геноцид, доколку тие можат да се одликуваат како, на пример, „намерно воведување на групни услови за живот кои ќе доведат до целокупно или делумно физичко уништување “, спротивно на членот 2, став (в) од Конвенцијата, доколку таквиот акт се спроведува со потребната определена намера (dolus specialis), што значи да се тргне со замисла за уништување на групата, што е различно од нејзиното отстранување од регионот. - МСП.[43]

Меѓународни извештаи

уреди

Комисијата за надворешни односи на Сенатот на Соединетите Држави објавила извештај за етничкото чистење во Босна во август 1992 година[44] и одржала расправа за воените злосторства на Балканот на 9 август 1995 година.[45]

На 17 ноември 1992 година, специјалниот известувач на Обединетите нации Тадеуш Мазовиецки го објавил извештајот Ситуацијата на човековите права на територијата на поранешна Југославија во ООН. Во него, било издвоено етничкото чистење во Босна и Херцеговина и било опишано како политичка цел на српските националисти кои сакаат да воспостават контрола на териториите со српско мнозинство, како и „соседните територии асимилирани за нив“. Според извештајот, паравоените сили играле голема улога во етничкото чистење.[46]

На 18 декември 1992 година, Генералното собрание на Обединетите нации издало резолуција 47/147, во која ја одбило „преземање на територија со сила“ и ја осудило „со најсилни можни термини одвратната практика на ' етничко чистење' и е ја изразило свесноста дека српското раководство на териториите што се под контрола на Босна и Херцеговина, Југословенската армија и политичкото раководство на Република Србија ја имаат главната одговорност за ваквата акција што заслужува прекор“.[47]

На 1 јануари 1993 година, Хелсиншкиот Уач објавил извештај за конфликтите во поранешна Југославија. Здружението утврдило дека етничкото чистење било „најшокантните прекршувања во Хрватска и Босна и Херцеговина“, бидејќи предвидувало „погубување, исчезнување, произволе притвор, депортација и присилно раселување на стотици илјади луѓе врз основа на нивната религија или националност".[48]

Резолуцијата 780 на Советот за безбедност на Обединетите нации одобрила формирање на Комисија за експерти за евидентирање на злосторствата во поранешна Југославија, вклучувајќи ја и Босна и Херцеговина. На 27 мај 1994 година, овие извештаи биле завршени и ја опишале политиката на етничко чистење.[49]

На 15 ноември 1999 година, ООН го објавила Извештајот на Генералниот секретар согласно резолуцијата 53/35 на Генералното собрание: Падот на Сребреница [A / 54/549] . Тој го опишал падот на Сребреница во јули 1995 година и открил дека е дел од поголемиот план на српското население за етничко чистење и депопулација на посакуваните босански територии со цел тие да се репопулираат со Срби.[50]

Кампањи и методи

уреди

Методите користени за време на босанското етничко чистење вклучувале „убивање на цивили, силување, насилство, уништување на граѓански, јавни и културни поседувања, грабежи и пљачки и присилно преместување на цивилната популација“.[13] Принудното преместување на цивилната популација не било само последница на конфликтот туку била и цел на етничкото чистење.[51] Срспката кампања вклучувала селектирано убивање на граѓански, верски и интелектуални претставници на Босанците и Хрватите; праќање на возрасни мажи во концентрациони логори и силувања врз жените. Дел од овие методи исто така вклучувале и уништување и палење на нивните историски, верски и културни објекти.[52]

Српски сили

уреди
 
Затвореници во кампот Мањача, во близина на Бања Лука, 1992
Главни статии: Етничко чистење во Приједор, Етничко чистење во Фоча, Масакр во Зворник, Етничко чистење во Добој (1992), и Опсада на Сараево

Околу 700,000 и 1,000,000 Бошљаци биле избркани од нивните домови од териториите на Босна кои биле контролирани од српските сили.[53] Методите кои што се користеле за ова биле користење на сила и терор со цел да ги притиснат Бошњаците да ги напуштат териториите кои ги присвоиле Србите.[54]

Голем број дискриминаторни мерки биле преземени врз Бошњаците врз територијата која што ја имала ВРС.[55] Во општината Приједор, започнувајќи на 30 април 1992, сите кои не биле Срби биле отпуштени од работа и не им било дозволено да влегуваат во зградата на судот. На нивни места дошле Срби. Босанските интелектуалци и друг дел од населението биле депортирани во Кампот во Омарска.[56] Куќите на Бошњаците и на Хрватите биле пребарувани за поседување на оружја и некогаш биле пљачкани.[57] Српските сили ги придружувале луѓето кои не биле Срби, кои исто така биле маркирани со бели завои, до автобуси кои ги одвеле до Омарска, Трнопоље и Кератерм. Движењето на цивилите било ограничено со полициски часови и одредени местоа до кои смеело да се оди. Радио станиците вршеле апел на Србите да ги „линчуваат“ Бошњаците и Хрватите.[58] Измачување и злодела во затвореничките центри биле спроведувани со цел затворениците да немаат друг избор освен да ги прифатат понудите за ослободување под услов да потпишат документ дека ќе го напуштат регионот.[59]

Во Бања Лука, Бошњаците и Хрватите биле избркани од нивните апартмани, додека Срби кои исто така биле преместени и пристигнале на територијата ги презеле нивните живеалишта. Принудното работење кое било спроведено од страна на надлежните органи исто така го забрзало напуштањето. Тие кои што ја напуштале Бања Лука морале да потпишуваат документи со кои се согласуваат на нашуштање на нивните имоти без притоа да добијат компензација.[60] Паравоените сили честопати пробивале во становите на несрпското население и извршувале кражби и насилство врз сопствениците. Честопати, било и пукано во куќите. Локалната српска полиција не се вклучувала во допирање на ваквите напади.[7] Во Зворник, на Бошњаците им биле дадени официјални печати на личните карди за промена на домовите. Со цел да го напуштат регионот, тие требало да извршат трансфер на нивните поседништва на агенција за размена на куќи. Започнувајќи од мај/јуни 1992, Бошњаците биле одведени со автобуси во Тузла или Суботица во Србија. На некои им било наредено да заминат со вооружени закани. Слични принудни размени се случиле во Фоча, Власеница, Брчко и Босански Шамац.[60] Претставниците на УНХЦР не сакале да им помагаат на Бошњаците да ги напуштат регионите кои биле афектирани од војната, сметајќи дека ќе бидат сметани за соучесцници на етничкото чистње.[61] Во Фоча, дури и името на градот било сменето во Србиње, односно „место на Србите“.[62]

Во Козлук во јуни 1992, Бошњаците биле собрани и сместени во камиони и возови за да го напуштат регионот.[63] Во Бијељиња, несрпското населени исто така било евакуирано од нивните домови и отпуштено од работните места.[64] Уапсеното несрпско население било испратено во Кампот во Батковиќ,[65] каде вршеле принудна работа.[66] Српските паравоени сили користеле насилство врз Бошњаците. Во Вишегрард во 1992, стотици Бошњаци биле собрани пред мостот, пукани и фрлени во реки или запалени живи во куќи, босански жени биле силувани а еден босански маж бил влечен околу градот, врзан за кола.[67]

Босанските делови биле поставени под опсада од ВРС.[68] По Опсадата на Сребреница на 11 јули 1995, Босански мажи биле убиени во масакрот додека на 13 јули, 23,000 мажи биле испратени со автобуси надвор од регионот.[69]

Хрватски сили

уреди
 
Мировници на ОН собираат тела од Ахмиќи во април 1993

Во пролетта во 1992, додека силите на ВСР продолжувале кон Оџак и Босанска Посавина, хрватските сили ги преселиле српските цивили од регионот и ги транспортирале во Хрватска. Тие исто така избркалеи Срби од Херцеговина и им ги запалиле домовите во мај 1992.[70] Во 1993, босанските хрватски државни органи исто така започнале процес на етничко чистење заедно со нападите врз Мостар каде што Бошњаците биле сместени во притворенички логори. Бошњаците биле избрскани од западниот дел на Мостар од страна на хрватските сили, а истото се случило и со Бошњаците од останатите провинцијални центри, градови и села како што биле Столац, Чапљина и други.[71] Со цел да воспостави сила во заедниците во Централна Босна и Западна Херцеговина кои биле посакувани од ХР БХ, претседателот Мате Бобан го повикал Хрватскиот одбранбен совет (ХВО) да започне со прогон врз Бошњаците кои ги населувале тие територии. Хрватските сили користеле „оружја, евакуација, насилство, кражби и принудување“ за да го избркаат или убијат босанското население. Некои биле затворени во логорите во Хелидром и Дретељ. Масакрите во Ахбичи и Ступни До исто така имале за цел етнички да го исчистат регионот од Бошњаци.[72]

Хрватските војници демолирале продавници поседувани од Босанците во неколку градови. Уапсиле илјадници босански цивили и пробале да ги депортираат во други држави со цел да ги тргнат од Херцеговина.[73] Силите на ХР ХБ ги исчистиле Србите и Бошњаците од државните канцеларии и полицијата. Босанците во регионите кои биле означени од ХР ХБ биле сè почесто предмет на злодела.[74] Во Витез и Зеница во април 1993, хрватските војници ги предупредил Бошњаците дека ќе бидат убиени за три часа доколку не ги напуштат своите домови.[75] Слични стратегии биле користени во Прозор, каде што Бошњаците ги напуштиле териториите откако хрватските сили го презеле градот, ги опљачкале и ги запалиле нивните продавници.[76]

Босански сили

уреди

Според „Последниот извештај (1994)“ на Безбедносниот совет на ОН, иако Бошњаците биле дел од „прекршувања на Женевската Конвенција и интернационалното хуманитарно право“, тие не биле вклучени во „систематско етничко чистење“.[10] За време на Опсадата во Горажде, босанските сили избркале Срби од Горажде и натерале дел од нив да останат во куќен притвор во 1993.[77] Слична кампања била спроведена од страна на босанските државни власти со цел да се пренесат сите Хрвати од Коњиџ цо март 1993.[71] За време на Опсадата на Сараево, босанскиот паравоен предводник Мушан Топаловиќ и неговите сили киднапирале и убиле српски цивили пред тој да биде убиен од страна на босанската полиција во октомври 1993.[78] Во 2017, босанските обвинители ги обвиниле поранешни членови на Босанската армија за криминални дела против човештвото извршени против Срби, со цел да ги избркаат истите од општината Коњиц и околните села во мај 1992.[79][80] После војната, Хрватите доброволно го напуштиле Вареш, првично од страв од босанска одмазда. Заминувањето на Хрвати од Сараево, Тузла и Зеница имало различни мотиви кои не секогаш биле директен резултат на притисок од Бошњаците.[54]

Демографски промени

уреди
 
Раселени Босанци во 1993

Според пописот во 1991, Босна и Херцеговина имала население од 4,364,574, од кое 43.7% биле Бошњаци, 31.4% Срби, 17.3% Хрвати и 5.5% југословени.[81] Околу 16% од луѓето имале мешани потекла во 1981.[82] Покрај тоа што Србите составувале 31% од Босна и Херцеговина, Караџиќ имал за цел да присвои 70% од територијата на државата.[83] Организаторите на етничкото чистење имале за цел да се уништи мултиетничкото општество во Босна со цел да се оствари општество засновано на националистичка надмоќ на една етничка група, односно Србите,[84] на што било гледано како „Србизација“ на овие региони.[85] Индискиот академик Радха Кумар ја опишал ваквата територијална поделба врз основа на националност како „етничките апартхајд“.[86]

Целосно, се пресметува дека помеѓу 1.0[2] и 1.3 милиони[3] луѓе биле раселени за време на етничкото чистење и десетици илјади биле убиени.[1] Најголемиот број на извршители на злодела за време на етничките кампањи биле српските сили, а најголем број на жртви биле Бошњаци.[87] Во септември 1994, претставници на УНХЦР сметале дека само околу 80,000 припадници на несрпско население останале додека 837,000 биле раселени од териториите контролирани од страна на Србите на територијата на Босна и Херцеговина. Со тоа, се смета дека девет од секој десетти босански и хрватски населеник бил избркан од регионите кои биле посакувани од Србите. Заклучокот бил дека речиси сите биле намерно избркани од нивните домови.[88] Кон крајот на војната во 1995, босанските Срби избркале 95% од несрпското население од териториите кои ги добиле.[89]

Пред војната, босанската територија која ја поседувала Армијата на Република Српска, се состоела од 47% Срби, 33% Бошњаци и 13% Хрвати. После војната, според истражувања на босанскиот експерт за демографија Мурат Прашо, во 1995 Србите сочинувале 89%, додека Босанците 3% и Хрватите 1% од остатокот на населението.[90]

Во босанските територии кои паднале под власт на ХВО и на хрватската армија, пред војната, Хрватите претставувале 49% од населението. Нивниот процент се зголемил до 96% во 1996, додека процентот на Бошњаци и Срби паднал од 22 на 2.5% и од 25 до 0.3%. Територијата која ја контролирала босанската влада исто така забележала зголемување на популацијата; пред војната Бошњаците претставувале 57% од населението, што се зголемило во 74% кон крајот на војната.[90]

демографски промени во 1991–1995, базирарни на преддејтонски договор за територијална контрола, според Мурат Прашо[91]
Територии на Армијата на Република Српска
Етничка група 1991 1995 Промена
Бошњаци 551,000 (32.7%) 28,000 (3.1%) -523,000 (-29.6%)
Хрвати 209,000 (12.4%) 11,000 (1.2%) -198,000 (-11.2%)
Срби 799,000 (47.5%) 806,000 (89.2%) +7,000 (+41.7%)
Целосно 1,683,000 (100%) 904,000 (100%) -779,000
Територија на босанската влада
Етничка група 1991 1995 Промена
Бошњаци 1,235,000 (56.9%) 1,238,000 (74.1%) +3,000 (+17.2%)
Хрвати 295,000 (13.6%) 150,000 (9.0%) -145,000 (-4.6%)
Срби 438,000 (20.2%) 180,000 (10.8%) -258,000 (-9.4%)
Целосно 2,170,000 (100%) 1,671,000 (100%) -499,000
Територии на Хрватскиот одбранбен совет и Хрватската армија
Етничка група 1991 1995 Промена
Бошњаци 117,000 (22.1%) 8,000 (2.5%) -109,000 (-19.6%)
Хрвати 259,000 (49.0%) 307,000 (95.6%) +48,000 (+46.6%)
Срби 130,000 (24.6%) 1,000 (0.3%) -129,000 (-24.3%)
Целосно 529,000 (100%) 321,000 (100%) -208,000

Хрватскиот историчар Саша Мрдуљаш ги анализирал демократските промени засновани на територијалната контрола после дајтонскиот договор. Според неговото истражување, бројот на Бошњаци во Република Српска се сменил од 473,000 во 1991 до 100,000 во 2011, бројот на Хрвати од 151,000 до 15,000, додека бројот на Срби од 886,000 до 1,220,000.[92]

Во територијата под контрола на АРБиХ, бројот на Срби се сменил од 400,000 во 50,000, на Хрвати од 243,000 до 110,000 и на Бошњаци од 1,323,000 во 1,550,000.[93] Во територијата под контрола на ХВО, бројот на Срби се сменил од 80,000 до 20,000, на Бошњациц од 107,000 до 70,000, и на Хрвати од 367,000 во 1991 до 370,000 во 2011.[93]

демографски промени 1991–2011, според територијална контрола во 1995/1996, според Саша Мрдуљаш[94]
Територии на Армијата на Република Српска
Етничка група
1991 2011 Промена
Бошњаци 473,000 (28.9%) 100,000 (7.4%) –21.6%
Хрвати 151,000 (9.2%) 15,000 (1.1%) –8.1%
Срби 886,000 (54.2%) 1,220,000 (90.0%) +35.8% https://web.archive.org/web/20130530215616/https://www.law.ed.ac.uk/file_download/series/375_territorialityandcitizenshipmembershipandsubstatepolitiesinpostyugoslavspace.pdf Југословени[б 1] 82,000 (5.0%) - –5.0%
Останати 42,000 (2.6%) 20,000 (1.5%) –1,1%
Целосно 1,634,000 1,355,000
Територии на Армијата на Република Босна и Херцеговина
Етничка група
1991 2011 Промена
Бошњаци 1,323,000 (61.3%) 1,550,000 (89.1%) +27.8%
Хрвати 243,000 (11.3%) 110,000 (6.3%) –4.9%
Срби 400,000 (18.5%) 50,000 (2.9%) –15.6%
Југословени[б 1] 140,000 (6.5%) - –6.5%
Останати 54,000 (2.5%) 30,000 (1.7%) –0.8%
Целосно 2,160,000 1,740,000
Територии на Хрватскиот Одбранбен Совет
Етничка група
1991 2011 Промена
Бошњаци 107,000 (18.3%) 70,000 (14.9%) –3.4%
Хрвати 367,000 (62.8%) 370,000 (78.7%) +15.9%
Срби 80,000 (13.7%) 20,000 (4.3%) –9.4%
Југословени[б 1] 21,000 (3.6%) - –3.6%
Останати 9,000 (1.5%) 10,000 (2.1%) +0.6%
Целосно 584,000 470,000

Според првичните претпоставки, целосниот број на бегалци и на луѓе кои биле раселени во државата за време на босанската војна изнесувал 2.7 милиони луѓе,[11] иако подоцни извештани на ОН објавуваат бројки од 2.2 милиони луѓе кои избегале или биле иселени од нивните домови.[97] Иселувањето од Босна претставувало најголемиот егзодус по Втората светска војна.[61] 1 милион биле внатрешно разместени и 1.2 милиони биле бегалци кои ја напуштиле земјата,[98] од кои 685,000 избегале во Западна Европа (најголем дел од нив, 330,000, во Германија) и 446,500 во останатите поранешни југословенски републики.[99] Босанската војна завршила со потпишувањето на дајтонскиот договор на 14 декември 1995. Во него било изјавени дека Босна и Херцеговина треба да остане обединета држава која се состои од две тела (Федерација на Босна и Херцеговина (ФБиХ) и Република Српска) и им се овозможени правата да се вратат на жртвите од етничкото чистење.[100]

Број на бегалци кои биле внатрешно раселени во 1992–1995
Држава Бошњаци Хрвати Срби
Босна и Херцеговина 1,270,000
(63% од групата)[101]		 490,000
(67% од групата)[101]		 540,000
(39% од групата)[101]

Сепак, откако завршила војната, хомогенизацијата на населението продолжила.[102] Кога деловите од Сараево кои биле под власт на Србите биле префрлени на ФБиХ во март 1996,[102] Србите масовно го напуштиле Сараево во наредните месеци.[103] Помеѓу 60,000[104] и 90,000[105] Срби ги напуштиле предградијата на Сараево. Се смета дека ова се случило како резултат на поделбата на Босна врз основа на етничка линија со барањата во дајтонскиот договор.[105] Политичарите на босанските Срби ги притискале Србите да го напуштат Сараево, додека нејасните изјави на босанската влада исто така придонела кон создавање на недоверба меѓу српските жители.[105] Босанските српски екстремисти ги запалиле становите и ги избркале луѓето кои живееле во пределите пред да ги предадат териториите на босанската влада. Во Илиџа, дури и медицината, машините и останатите справи исчезнале. Срспкиот почитичар Момчило Крајишник јавно ги повикал Србите да го напуштат Сараево што довело до еден офицер на ОН да ги нарече српските државни органи „експерти за манипулација“.[104] За ваквиот повик било речено дека е „тешко да се разликува помеѓу присила и волонтерство“.[106]

Демографските промени биле најкритични во последните 100 години во ддржавата; според пописот во 2013 имало 3,531,159 жители во Босна и Херцеговина, повеќе од 19% намалување во една генерација.[107]

Уништување на верски објекти

уреди

Исламски

уреди
Уништување на исламски верски објекти во Босна (1992–1995)[108]
Уништени од Срби Уништени од Хрвати Оштетени од Срби Оштетени од Хрвати Вкупно уништени за време на војната Вкупно оштетени за време на војната Целосно Целосни броеви пред војната Процент на оштетени или уништени пред војната
Џамии за верски собири 249 58 540 80 307 620 927 1,149 81%
Џамии во мали населби 21 20 175 43 41 218 259 557 47%
Училишта за Куран 14 4 55 14 18 69 87 954 9%
Ложи за дервиши 4 1 3 1 5 4 9 15 60%
Мавзолеум, светилиште 6 1 34 3 7 37 44 90 49%
Згради за верски дарови 125 24 345 60 149 405 554 1,425 39%
Целосно 419 108 1,152 201 527 1,353 1,880 4,190 45%

Православни

уреди
Уништување на православни верски објекти во Босна (1992–1995)[109]
Уништени цркви Оштетени цркви Уништени парохиски домови Оштетени парохиски домови
Епархија во Бања Лука 2 3 Нема податоци Нема податоци
Бихачко-Петровац епархија 26 68 Нема податоци Нема податоци
Дабробосанска епархија 23 13 Нема податоци Нема податоци
Захумско-херцеговачка 36 28 Нема податоци Нема податоци
Зворник-тузланска 38 60 Нема податоци Нема податоци
Вкупно 125 172 67 64

Католички

уреди

Во 1998, босанските бискупи пријавиле 269 уништени католички цркви во босанската војна.[110]

Целосен број на уништени католички верски објекти во Босна и Херцеговина (1992–1995)[111]
Уништени од муслимани Уништени од Срби Оштетени од муслимани Оштетени од Срби Вкупно уништени за време на војната Вкупно оштетени за време на војната Вкупно
Цркви 8 117 67 120 125 187 312
Капели 19 44 75 89 63 164 227
Свештенски куќи 9 56 40 121 65 161 226
Манастири 0 8 7 15 8 22 30
Гробишта 8 0 61 95 8 156 164
Вкупно 44 225 250 481 269 731 1000

Уништување на останати објекти

уреди

Од 1,295,000 станбени единици во Босна, околу 500,000 биле или оштетени или уништени. 50% биле оштетени и 6% уништени во ФБиХ, 24% биле оштетени и 5% уништени во РС.[112] Некои од оштетите биле резултат на ненамерна штета за време на пресметките, но поголемиот дел на уништувањето и пљачките биле дел од планот за етничко чистење чија главна цел била да се спречат избрканите луѓе од враќање во нивните куќи.[113] Половина од училиштата и третина од болниците биле оштетени или уништени.[114]

Легално гонење и судење за воени злосторства

уреди
 
Радован Караџиќ, претседателот на Република Српска, бил осуден за геноцид во Босна од страна на МКСПЈ во 2016

Неколку луѓе биле судени од страна на Меѓународниот кривичен суд за поранешна Југославија (МКСПЈ) во врска со прогонот на расна, верска и етничка основа,[б 2] присилно раселување и депортација како криминални дела против човештвото за време на босанската војна во 1990-те. Масакрот во Сребреница, исто така бил вклучен како дел од кампањата за етничко чистење,[50][116] и бил прогласен за криминално дело - геноцид.[117]

Овие судења ги вклучиле и политичарите кои биле босански Срби, војници и службеници како Момчило Крајишник,[118] Радослав Брѓанин,[119] Стојан Жупљанин, Миќо Станишиќ,[120] Билјана Плавшиќ,[121] Горан Јелисиќ,[122] Мирослав Дероњиќ,[123] Зоран Жигиќ,[124] Благоје Симиќ,[125] Радован Караџич и Ратко Младиќ.[126] Исто така вклучени биле и неколку службеници кои биле Босански Хрвати, како Младен Налетилиќ,[127] Дарио Кордиќ,[128] Слободан Праљак, Бруно Стојиќ и Јадранко Прлиќ.[129]

Во пресудата против Караџиќ, МКСПЈ откриле дека постоел заеднички криминален потфат уште од октомври 1991 со цел присилно да се расели несрпското население од поголемите делови на Босна:

...Домот открива дека заедно со обвинетите, Крајишник, Кољевиќ и Плавшиќ, ја споделувале намерата да го извршат заедничкиот план за целосно да ги преместат босанските муслимани и босанските Хрвати од територијата која ја поседуваат Босанските Срби и преку нивните позиции на водичи на босанските Срби и вмешаност во општините, тие придонеле до спроведување на заедничкиот план од октомври 1991 до најмалку 30 ноември 1995.[130]

Слично, во пресудата на водачот на босанските Хрвати, Дарио Кордиќ, МКСПЈ открла дека имало план да се преместат Бошњаците од териториите кои ги придобиле Хрватите:

...Домот го донесува овој заклучок од доказите (и доказите од другите напади на ХВО во април 1993) дека во тоа време имал заеднички дизајн или план кој што бил осмислен и изведен од водството на босанските Хрвати етнички да ја исчистат долината Лашва од муслимани. Дарио Кордиќ, локалниот политички водач, бил дел од овој план, неговата главна улога бил глава на планот или тој ког јо поттикнал неговото спроведување.[131]

Поврзано

уреди

Белешки

уреди

Наводи

уреди
  1. ↑ 1,0 1,1 Seybolt 2007, стр. 177.
  2. ↑ 2,0 2,1 Totten 2017, стр. 21.
  3. ↑ 3,0 3,1 Phillips 2005, стр. 5.
  4. ↑ Crowe 2013, стр. 343.
  5. ↑ Nichols Haddad, Heidi (2011). „Mobilizing the Will to Prosecute: Crimes of Rape at the Yugoslav and Rwandan Tribunals“. Human Rights Review. 12: 109–132. doi:10.1007/s12142-010-0163-x.
  6. ↑ A. D. Horne (22 August 1992). „Long Ordeal for Displaced Bosnian Muslims“. Washington Post. Посетено на 7 May 2020.
  7. ↑ 7,0 7,1 „War Crimes in Bosnia-Hercegovina: U.N. Cease-Fire Won't Help Banja Luka“. Human Rights Watch. June 1994. Посетено на 25 July 2019.
  8. ↑ „War and humanitarian action: Iraq and the Balkans“ (PDF). UNHCR. 2000. стр. 218. Посетено на 25 July 2019.
  9. ↑ Bell-Fialkoff, Andrew (1993). „A Brief History of Ethnic Cleansing“. Foreign Affairs. 72 (3): 110–121. doi:10.2307/20045626. JSTOR 20045626.
  10. ↑ 10,0 10,1 ANNEX IV: Policy of Ethnic Cleansing - Part Two: Ethnic Cleansing in BiH - I: Introduction, 27 May 1994, pp. 36–37
  11. ↑ 11,0 11,1 Erlanger, Steven (10 June 1996). „The Dayton Accords: A Status Report“. New York Times.
  12. ↑ Wren, Christopher S. (24 November 1995). „Resettling Refugees: U.N. Facing New Burden“. New York Times.
  13. ↑ 13,0 13,1 ANNEX IV: Policy of Ethnic Cleansing: Ethnic Cleansing in BiH - I: Introduction, 27 May 1994, p. 33
  14. ↑ 14,0 14,1 Keil 2016.
  15. ↑ 15,0 15,1 Farkas 2003.
  16. ↑ Fischer 2019.
  17. ↑ Balić, Smail (1997). „The Cultural Achievements of Bosnian Muslims“. Islamic Studies. 36 (2): 137–175. JSTOR 23076192.
  18. ↑ McEvoy 2015.
  19. ↑ Burg 1986.
  20. ↑ Prosecutor v. Delalić et al. – Judgement, 16 November 1998, p. 41
  21. ↑ Baker 2015.
  22. ↑ CIA 2002.
  23. ↑ Džankic 2016.
  24. ↑ Lukic & Lynch 1996.
  25. ↑ Katz, Vera (2014). „A Platform on the Future Yugoslav Community (Izetbegovic-Gligorov Plan). A View from the Perspective of Bosnia and Herzegovina“. Politeja. 4 (30): 191–209. doi:10.12797/Politeja.11.2014.30.18. JSTOR 24919725.
  26. ↑ Burg & Shoup 1999.
  27. ↑ Morrison 2016.
  28. ↑ Prosecutor v. Karadžić – Judgement, 24 March 2016, p. 1114
  29. ↑ Nizich 1992.
  30. ↑ Nettelfield 2010.
  31. ↑ Prosecutor v. Karadžić – Judgement, 24 March 2016, p. 1093
  32. ↑ Call 2007.
  33. ↑ Crnobrnja 1996.
  34. ↑ Kelly, Michael J. (2002). „Can Sovereigns Be Brought to Justice? The Crime of Genocide's Evolution and the Meaning of the Milosevic Trial“. St. John's Law Review. 76 (2). SSRN 920900.
  35. ↑ Prosecutor v. Delalić et al. – Judgement, 16 November 1998, p. 46
  36. ↑ Shrader 2003.
  37. ↑ 37,0 37,1 Bartrop & Jacobs 2014.
  38. ↑ Ramet 2010.
  39. ↑ Rabia Ali, Lawrence Lifschultz (1994). „Why Bosnia?“. Third World Quarterly. 15 (3): 367–401. doi:10.1080/01436599408420387. JSTOR 3993291.
  40. ↑ ANNEX IV: Policy of Ethnic Cleansing: Summary and Conclusions I. Introduction, 27 May 1994
  41. ↑ Bartrop 2019.
  42. ↑ Schabas 2000.
  43. ↑ International Court of Justice 2007.
  44. ↑ „The Ethnic Cleansing of Bosnia — A Staff Report“. United States Senate Committee on Foreign Relations. Washington, D.C. August 1992. Посетено на 2 June 2020.
  45. ↑ „War Crimes in the Balkans — Joint Hearing“ (PDF). Unisted States Senate. Washington, D.C. 9 August 1995. Посетено на 2 June 2020.
  46. ↑ Mazowiecki, 17 November 1992, pp. 6–7
  47. ↑ „A/RES/47/147 Situation of human rights in the territory of the former Yugoslavia“. United Nations. 18 December 1992. Архивирано од изворникот на 4 April 2020. Посетено на 25 July 2019.
  48. ↑ „Human Rights Watch World Report 1993 - The former Yugoslav Republics“. Helsinki Watch. 1 January 1993. Посетено на 10 July 2017.
  49. ↑ ANNEX IV: Policy of Ethnic Cleansing, 27 May 1994
  50. ↑ 50,0 50,1 Report A/54/549, 15 November 1999, p. 106
  51. ↑ Young 2001, стр. 782.
  52. ↑ Lawson 2006, стр. 23.
  53. ↑ Burg & Shoup 1999, стр. 171.
  54. ↑ 54,0 54,1 Burg & Shoup 2015, стр. 172.
  55. ↑ Clark 2014, стр. 123.
  56. ↑ Prosecutor v. Karadžić – Judgement, 24 March 2016, pp. 651–652
  57. ↑ Prosecutor v. Karadžić – Judgement, 24 March 2016, p. 654
  58. ↑ Prosecutor v. Karadžić – Judgement, 24 March 2016, pp. 656–657
  59. ↑ Amnesty International 1992, стр. 72.
  60. ↑ 60,0 60,1 International Court of Justice 2007, стр. 141–142.
  61. ↑ 61,0 61,1 Maass, Peter (25 July 1992). „Muslims Forced to Leave Bosnia“. Washington Post. Посетено на 8 May 2020.
  62. ↑ Tozer, Louis (2016). „The Significance of the Role of Religion in the Bosnian Conflict of the 1990s: The Town of Foča as a Case Study“. University College London. стр. 83–84.
  63. ↑ Amnesty International 1992, стр. 75.
  64. ↑ Prosecutor v. Karadžić – Judgement, 24 March 2016, p. 240
  65. ↑ Nizich 1992, стр. 211.
  66. ↑ Prosecutor v. Karadžić – Judgement, 24 March 2016, p. 253
  67. ↑ Fabijančić 2010, стр. 88.
  68. ↑ de Graaff & Wiebes 2014, стр. 186.
  69. ↑ Bartrop & Jacobs 2014, стр. 186.
  70. ↑ Burg & Shoup 2015, стр. 229.
  71. ↑ 71,0 71,1 Burg & Shoup 1999, стр. 180.
  72. ↑ Bartrop 2016, стр. 25.
  73. ↑ Pomfret, John (18 May 1993). „Croats Seek 'Intolerable' Deportation of Muslims“. Washington Post. Посетено на 7 May 2020.
  74. ↑ Bartrop 2016, стр. 24.
  75. ↑ Burns, John F. (21 April 1993). „Vicious 'Ethnic Cleansing' Infects Croat-Muslim Villages in Bosnia“. New York Times. Посетено на 8 May 2020.
  76. ↑ Burns, John F. (30 October 1992). „In a 'Cleansed' Bosnian Town, Croats, Not Serbs, Aim Guns“. New York Times. Посетено на 8 May 2020.
  77. ↑ „World Report 1995 - Bosnia-Hercegovina“. Human Rights Watch. 1995. Посетено на 24 May 2020.
  78. ↑ Hedges, Chris (12 November 1997). „Postscript to Sarajevo's Anguish: Muslim Killings of Serbs Detailed“. New York Times.
  79. ↑ Grebo, Lamija (December 4, 2017). „Bosnia Arrests 13 Suspected of Crimes in Konjic“. BalkanInsight.
  80. ↑ Muslimovic, Admir (May 8, 2019). „Bosnia Tries Ex-Fighters for Crimes Against Humanity in Konjic“. BalkanInsight.
  81. ↑ Rogel 1998, стр. 29.
  82. ↑ Takeyh & Gvosdev 2004, стр. 84.
  83. ↑ Nizich 1992, стр. 32.
  84. ↑ Donia & Fine 1994, стр. 1.
  85. ↑ Rieff 1996, стр. 96.
  86. ↑ Kumar 1999, стр. 100.
  87. ↑ Wheeler 2002, стр. 149.
  88. ↑ Tony Barber, Andrew Marshall (21 September 1994). „Serbs expelled almost 800,000 Muslims“. The Independent. London. Посетено на 27 May 2020.
  89. ↑ Riedlmayer 2002, стр. 115.
  90. ↑ 90,0 90,1 Bringa 2005, стр. 188.
  91. ↑ Eberhardt & Owsinski 2015, стр. 407–408.
  92. ↑ Mrduljaš 2011, стр. 532.
  93. ↑ 93,0 93,1 Mrduljaš 2011, стр. 530.
  94. ↑ Mrduljaš 2011, стр. 530, 532.
  95. ↑ Dejan Stjepanović (19 February 2013). „full text available for reading and download“. Territoriality and Citizenship. www.citsee.eu. European Commission - CITSEE. Архивирано од изворникот (PDF) на 2022-03-27. Посетено на 6 June 2020.
  96. ↑ Vermeulen & Govers 1994, стр. 38.
  97. ↑ „UN refugee agency to help Bosnia and Herzegovina set up asylum system“. UN News. 11 February 2004. Архивирано од изворникот на 2021-01-29. Посетено на 2 April 2020.
  98. ↑ Cousens & Cater 2001, стр. 71.
  99. ↑ Cousens & Cater 2001, стр. 72–73.
  100. ↑ Edward Morgan-Jones, Neophytos Loizides, Djordje Stefanovic (14 December 2015). „20 years later, this is what Bosnians think about the Dayton peace accords“. Washington Post. Посетено на 9 April 2020.CS1-одржување: повеќе имиња: список на автори (link)
  101. ↑ 101,0 101,1 101,2 Friedman 2013, стр. 78.
  102. ↑ 102,0 102,1 Bieber 2005, стр. 30.
  103. ↑ McEvoy & O'Leary 2013, стр. 345.
  104. ↑ 104,0 104,1 Hodge 2019, стр. 88.
  105. ↑ 105,0 105,1 105,2 Bieber 2005, стр. 31.
  106. ↑ Burg & Shoup 1999, стр. 172.
  107. ↑ Schwai & Burazor 2020, стр. 355.
  108. ↑ Riedlmayer 2002, стр. 99–100.
  109. ↑ Mileusnić, Slobodan (1997). „Spiritual Genocide: A survey of destroyed, damaged and desecrated churches, monasteries and other church buildings during the war 1991-1995“. Belgrade.
  110. ↑ Perica 2002, стр. 248.
  111. ↑ Ilija Živković: Raspeta crkva u Bosni i Hercegovini: uništavanje katoličkih sakralnih objekata u Bosni i Hercegovini (1991.-1996.), 1997, p. 357
  112. ↑ Kondylis, Florence (2008). „Conflict displacement and labor market outcomes in post-war Bosnia and Herzegovina“ (PDF). Journal of Development Economics. 93 (2): 235–248. doi:10.1016/j.jdeveco.2009.10.004.
  113. ↑ Toal, Tuathail & Dahlman 2011, стр. 138.
  114. ↑ Gerd Inger Ringdal; Kristen Ringdal; Albert Simkus (2008). „War Experiences and War-related Distress in Bosnia and Herzegovina Eight Years after War“. Croatian Medical Journal. 49 (1): 75–86. doi:10.3325/cmj.2008.1.75. PMC 2269254. PMID 18293460.
  115. ↑ Prosecutor v. Karadžić – Judgement, 24 March 2016, p. 190
  116. ↑ „On 10th anniversary of Srebrenica massacre, UN recommits to rehabilitation“. UN News. 5 July 2005. Посетено на 12 April 2020.
  117. ↑ „Srebrenica massacre was genocide, UN tribunal for former Yugoslavia confirms“. UN News. 14 April 2004. Посетено на 7 January 2019.
  118. ↑ „UN tribunal transfers former Bosnian Serb leader to UK prison“. UN News. 8 September 2009. Посетено на 15 April 2018.
  119. ↑ „Bosnian Serb politician convicted by UN tribunal to serve jail term in Denmark“. UN News. 4 March 2008. Посетено на 8 May 2018.
  120. ↑ „Former high-ranking Bosnian Serbs receive sentences for war crimes from UN tribunal“. UN News. 27 March 2013. Посетено на 17 April 2018.
  121. ↑ „UN tribunal sentences former Bosnian Serb president to 11 years“. UN News. 27 February 2003. Посетено на 12 April 2020.
  122. ↑ Butcher, Tim (15 December 1999). „'Serb Adolf' killer gets 40 years for war crimes“. The Independent.
  123. ↑ „UN war crimes tribunal jails Bosnian Serb for 10 years for burning down village“. UN News. 30 March 2004. Посетено на 14 February 2020.
  124. ↑ „UN war crimes tribunal convicts five Bosnian Serbs for 'orgy of persecution'“. UN News. 2 November 2001. Посетено на 12 April 2020.
  125. ↑ „Three officials in former Yugoslavia sentenced by UN tribunal to 6-17 years“. UN News. 17 October 2003. Посетено на 12 April 2020.
  126. ↑ „UN hails conviction of Mladic, the 'epitome of evil,' a momentous victory for justice“. UN News. 22 November 2017. Посетено на 25 July 2019. The convictions against the former Bosnian Serb army commander included for commanding violent ethnic cleansing campaigns across Bosnia and Herzegovina from 1992 to 1995
  127. ↑ „Bosnian Croat commander convicted by UN tribunal to serve jail term in Italy“. UN News. 25 April 2008. Посетено на 4 May 2018.
  128. ↑ „Appeals Chamber Judgement in the Case the Prosecutor v. Dario Kordic and Mario Cerkez“. International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia. 17 December 2004. Посетено на 12 April 2020.
  129. ↑ Rachel Irwin (30 May 2013). „Guilty Sentences for Six Bosnian Croat Leaders“. IWPR. Посетено на 25 July 2019.
  130. ↑ Prosecutor v. Karadžić – Judgement, 24 March 2016, p. 1300
  131. ↑ Prosecutor v. Kordić and Čerkez – Judgement, 26 February 2001, p. 216

Библиографија

уреди


Грешка во наводот: Има ознаки <ref> за група именувана како „б“, но нема соодветна ознака <references group="б"/>.

Преземено од „https://mk.wikipedia.org/w/index.php?title=Етничко_чистење_во_Босанската_војна&oldid=5255279“