Епидемија на големи сипаници во Југославија, 1972
Епидемијата на големи сипаници во Југославија во 1972 година била последната епидемија на големи сипаници (латински: Variola vera) во Европа, која траела во текот на март и април. Епидемијата започнала во селото Дањане, во близина на Ѓаковица во САП Косово, а според официјалната верзија, била донесена од страна на Ибрахим Хоти по неговото враќање од аџилак на Мека. Болеста наскоро се проширила и на другите делови на СР Србија - Нови Пазар, Чачак и Белград, а имало и заразени лица во Плав во СР Црна Гора.
Првите сомнежи за големи сипаници се појавиле на 14 март, по прегледите на пациенти кои се пријавиле во болниците во Призрен и Ѓаковица. По потврдувањето на болеста, започната е вакцинација на здравствените работници и населението во загрозените области, а масовната вакцинација подоцна се проширила на цела Југославија, при што биле вакцинирани 18 милиони луѓе. После заболувањето на работник од Нови Пазар, на 22 март, било утврдено дека неговиот покоен брат, учителот Латиф Мумџиќ (1943-1972) бил првата жртва на големите сипаници, и дека тој ја пренел болеста во болниците во Чачак и Белград, по што во нив бил прогласен карантин. Покрај карантините во болницата, формирани биле и амбулантски карантини, во кои престојувале лица кои биле во контакт со заразените.
За време на борбата против големите сипаници, епидемиолошките служби и здравствените работници покажале голем напор и жртва, спречувајќи епидемија од големи размери, поради што на 21 април добиле признание од Светската здравствена организација, која го испратила д-р Рајнхард Линдер, познат епидемиолог од Австрија, во Југославија.
За време на епидемијата, 184 лица се разболеле - 123 во САП Косово и 32 во Белград, а вкупно 40 починале (смртност 21,7%).[1] Меѓу заболените имало шест здравствени работници - тројца лекари и три медицински сестри, од кои две починале - Душица Спасиќ (1951—1972), медицинска сестра од Белград и Милка Ѓурашиќ (1947— 1972), медицинска сестра од Чачак. Епидемијата била официјално објавена дури на 25 март и траела до 23 мај, а карантините постепено биле укинати од 12 до 19 мај.
Врз основа на мотивите од овој настан, но со многу уметничка слобода, режисерот Горан Марковиќ во 1982 година го снимил филмот Вариола вера.
Одење на аџилак
уредиПоради проширување на големи сипаници на Блискиот Исток, Светската здравствена организација во јануари 1970 г. издала предупредување до сите превозници во земјите со муслиманско население да ги заостри условите под кои аџиите ќе бидат пренесени до нивните одредишта. Ова предупредување било повторено во јануари 1971 и 1972 година, а во согласност со тоа, Сојузниот секретаријат за труд и социјална политика на СФРЈ ги вовел следниве мерки: вакцинација на патници, запознавање на службените лица со списоците на патници, надзор на патниците по враќањето, итн. Приоритет при патување на светите места имал воздушниот сообраќај, а автобускиот превоз биле значително намален. Покрај пасошите и визите, сите патници требало да имаат потврда за задолжителна вакцинација против сипаници, т.н. „жолта книшка“, која содржела датум на вакцинација и датум на контрола.[1][2]
Ибрахим Хоти (1937), трговец со брашно и жито од селото Дањане, близу Ораховац, планирал да оди на аџилак во Мека, па на 20 декември 1971 година заминал во Скопје за да ја прими задолжителната вакцина, иако бил вакциниран во младоста. Додека чекал вакцинација на Клиниката за инфективни болести во Скопје, Хоти добил информација од еден човек дека по вакцинирањето може да добие реакција во форма на осип на лицето или телото. Со цел да ги избегне несаканите реакции, тој по вакцинацијата го избришал местото на инјектирање со медицински алкохол, со што го поништил дејството на вакцината. Сепак, тој добил сертификат за вакцинација без контрола за нејзиниот успех.[1][2]
Заедно со уште 24 патници, Хоти заминал на аџилак во средината на јануари 1972 година со автобус на Транскоп од Битола, и покрај вообичаените свети места во Саудиска Арабија (Мека и Медина), автобусот минал и низ некои од светите места во Ирак и Сирија. Автобусот со аџиите се вратил во Југославија на 15 февруари, а Хоти истиот ден пристигнал во неговото село Дањане. Тука, тој бил пречекан од членови на семејството, како и од роднини, пријатели и соседи кои му честитале за аџилакот. Во следните денови, тој ги посетил и примил пријателите, роднините и другите љубопитни луѓе, кои ги слушале неговите приказни за аџилакот, како и за местата што ги посетил.[1][2]
Почеток на епидемијата
уредиЕдна недела по враќањето, Ибрахим Хоти заминал на пазарот во Ѓаковица на 21 февруари, каде се сретнал и се поздравил со наставникот Латиф Мумџиќ. Истиот ден по враќањето од Ѓаковица, Хоти добил треска, а според подоцнежните изјави на сведоците, тој веќе имал чиреви по лицето. Дванаесет дена по средбата со Хоти во Ѓаковица, Мумџиќ почувствувал гадење и болка во грбот и стомакот. Повраќал неколку пати, а потоа следела висока температура и главоболка. Следниот ден, тој отишол во Нови Пазар да побара медицинска помош. Бидејќи првичната терапија не му помогнала, тој отишол кај друг лекар, кој му препишал пеницилин поради болки во грлото. За да може да ја прими новата терапија, Латиф престојувал во Нови Пазар, кај неговиот постар брат Наџиб. Откако добил осип на кожата, Латиф отишол во здравствениот дом со својот брат, од каде бил испратен во болницата во Чачак поради сомневање за алергиска реакција на пеницилин.[1][2]
На 8 март 1972 година, Латиф Мумџиќ бил сместен во Одделот за кожни и венерични болести на Општата болница во Чачак, каде што бил примен од д-р Добрила Мишовиќ и медицинската сестра Милка Ѓурашиќ. Бидејќи состојбата му се влошувала, тој најпрво бил пренесен на Одделот за трауматологија, а потоа утрото на 9 март бил пренесен со брза помош во Белград, каде бил примен на Клиниката за дермато-венерологија. Бидејќи тој ден на клиниката се одржувале вежби со студенти од четврта година на медицина, директорот на клиниката одлучил да им го покаже пациентот на студентите како „исклучително тежок случај на алергија на пеницилин“. Поради понатамошни компликации, вклучително и повраќање на свежа крв и крварење од анусот, Мумџиќ бил пренесен на Одделот за итна хирургија и трауматологија на Првата хируршка клиника во улицата „Генерал Жданов“, каде што бил примен од д-р Југослав Пантиќ и медицинската сестра Душица Спасиќ. По прегледот во клиниката за прием, пациентот бил сместен во шок-соба, каде лежеле уште 11 пациенти. По релативно мирната ноќ, Латиф Мумџиќ (1943-1972) починал наредната вечер на неговиот роденден на 10 март во 21:15 часот, откако претходно претрпел пеколни маки. Следниот ден, роднините на Латиф, одбивајќи ја обдукцијата, го презеле неговото тело, по што, според муслиманските обичаи, бил погребан на градските гробишта Газилар во Нови Пазар.[1][2]
Неколку дена подоцна, братот на Латиф, Неџиб Џибо Мумџиќ, комерцијалист на текстилниот комбинат „Рашка“, добил висока температура. Лут на лекарите, поради смртта на неговиот брат, тој побарал медицинска помош дури на 19 март во здравствената станица во фабриката каде што работел. Дежурниот лекар, д-р Шефкија Спаховиќ од Сјеница, веднаш се посомневал на големи сипаници, затоа што тоа утро прочитал во весникот „Политика“ за појавата на неколку случаи во САП Косово. По проверката, Спаховиќ бил убеден дека станува збор за сипаници, па наредил веднаш да се изолира Мумџиќ.[1][2]
Епидемија
уредиВо меѓувреме, од болеста на Латиф Мумџиќ до болеста на неговиот брат Неџиб, во болниците во Ѓаковица и Призрен се појавиле осум пациенти за кои постои сомневање дека биле заразени со големи сипаници. Меѓу нив биле шестгодишната Садета, роднина на Ибрахим Хоти и брачна двојка од селото Дањане. Лекарите на одделот за инфективни болести на болницата во Приштина и членовите на покраинскиот завод за здравствена заштита на САП Косово, д-р Светислав Зоњиќ и д-р Комнен Тмушиќ, први утврдиле на 14 март 1972 година дека станува збор за големи сипаници. Тие телефонски ги информирале надлежните здравствени власти во Белград, а во текот на ноќта, за Косово и Метохија заминале инфектолозите проф. д-р Миомир Кецмановиќ и проф. д-р Војислав Шуваковиќ, професори на Медицинскиот факултет во Белград и д-р Марко Борѓошки и д-р Радослав Бошковиќ, од институтот Торлак. Професорите Кецмановиќ и Шуваковиќ се сретнале со големи сипаници во Индија, каде учествувале во искоренувањето на оваа болест преку Светската здравствена организација. По земањето примероци од осум пациенти од Призрен и Ѓаковица, следниот ден, на 15 март, анализите на Институтот за имунологија и вирусологија „Торлак“ во Белград потврдиле појава на големи сипаници, по што бил прогласен карантин во болниците каде што се наоѓале заразените.[1][2][3]
Два дена по регистрацијата на големи сипаници, со одлука на Извршниот совет на Собранието на САП Косово, на 17 март бил оформен Покраинскиот штаб за борба против големи сипаници. Истиот ден завршила вакцинацијата на медицинскиот персонал и започнало вакцинирањето на населението во општините Ораховац, Призрен и Ѓаковица. Покрај карантинот во болниците во Призрен и Ѓаковица, бил формиран и карантин во селото Дањане, а органите на Секретаријатот за внатрешни работи испитувале кој бил во контакт со заразените. Во Белград исто така бил вакциниран медицинскиот персонал, а вакцинацијата на населението започнала со вакцинирање на работници во угостителството, сообраќајот, милицијата, итн. Првата вест за големите сипаници била објавена во весникот „Политика“ на 18 март, како и за откриените 8 случаи: 6 од селото Дањане, 1 од селото Ратковац и 1 од Ѓаковица. Истиот ден, бил објавен додаток во „Политика“ во кој се зборувало за потеклото на големите сипаници, симптомите, развојот на болеста, компликациите и методите на лекување, напишан од проф. д-р Михаило Николиќ, директор на Клиниката за инфективни болести во Белград.[1][2][4][5]
На 20 март, директорот на Здравствениот дом во Нови Пазар, д-р Властимир Илиќ, го известил Републичкиот санитарен инспектор дека пациентот Неџиб Мумџиќ бил на Интерниот оддел на болницата кога бил осомничен дека е заразен со големи сипаници. Откако го информирале републичкиот секретар за здравство и социјална политика на СР Србија, д-р Ѓорѓе Јаковљевиќ, двајцата епидемиолози од институтот „Торлак“ заминале во Нови Пазар на 21 март, и зеле брис од пациентот. Иако во многу тешка општа состојба, пациентот бил свесен и ориентиран, па лекарите од разговорот со него дознале дека неговиот неодамна починат брат Латиф одел во Ѓаковица неколку пати, околу 20 февруари, кога во него имало заболени од големи сипаници. Веднаш по пристигнувањето во Белград, на „Торлак“ било потврдено дека во земените примероци има голема сипаница, што ја потврдува претпоставката дека вирусот од Ѓаковица и Нови Пазар се проширил во Чачак и Белград. Веднаш по добивањето на веста од „Торлак“, биле формирани карантини во Клиниката за дермато-венерологија и во Одделот за трауматологија на Првата хируршка клиника во Белград, каде престојувал инфицираниот Латиф Мумџиќ. Истиот ден бил прогласен карантин на Клиниката за инфективни болести во Белград, каде биле примани сомнителни случаи, кои по дијагностицирањето биле транспортирани во карантинските објекти на Авала - прво во планинарскиот дом „Чарапиќев брест“, а потоа и во мотелот „Хиљаду руша“.[1][2][6]
Ставањето на Првата хируршка клиника со 125 пациенти и 89 членови на персоналот во карантин била сериозна задача, затоа што многу пациенти биле отпуштени од оваа болница по смртта на Латиф Мумџиќ. Состојбата на клиниката за дермато-венерологија била многу полесна, бидејќи од оваа клиника биле отпуштени само тројца пациенти. Бројот на заразени лица на Првата хируршка клиника бил 19 лица - 14 пациенти и пет здравствени работници, од кои петмина починале. Двајца од петте смртни случаи никогаш не биле успешно вакцинирани, додека кај трите смртни случаи од големи сипаници, вакцината само ја забрзала смртта од основната болест. Меѓу починатите на Клиниката за инфективни болести била и медицинската сестра Душица Спасиќ (1949-1972), која починала на 24 март.[1][2][7]
Карантин
уредиСтатистика на пациенти и смртни случаи за време на епидемијата
уреди| Преглед на болни и мртви за време на епидемијата на големи сипаници во Југославија | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| регион / град | Косово и Метохија | Белград | Чачак | Нови Пазар | Останати | Вкупно | |||||||
| ден | болен | починал | болен | починал | болен | починал | болен | починал | болен | починал | болен | починал | смртност |
| 27 март 1972 година [2] | 44 | 3 | 23 | 3 | 7 | 1 | 1 | 0 | - | - | 75 | 7 | 9,3% |
| 29 март 1972 година [2] | 77 | 8 | 29 | 5 | 9 | 1 | 1 | 1 | 2 | 0 | 118 | 15 | 12,7% |
| 01.01.1972 година [2] | 94 | 13 | 31 | 6 | 10 | 1 | 2 | 1 | 4 | 0 | 141 | 21 | 14,8% |
| 04/04/1972 [2] | 108 | 19 | 32 | 6 | 8 | 1 | 2 | 1 | 5 | 1 | 155 година | 28 | 18% |
| вкупно за време на епидемијата [1] | 123 | 26 | 32 | 7 | 8 | 1 | ? | 5 | ? | 1 | 184 година | 40 | 21,7% |
Хронологија на настаните
уредиХронолошки преглед на важни настани поврзани со епидемијата на големи сипаници во СФРЈ во 1972 година:
- 15 февруари - Ибрахим Хоти од селото Дањане, близу Ораховац, се вратил од аџилак во Мека
- 8 март - Латиф Мумџиќ, учител од селото Добри Дуб, во близина на Тутин, кој на 21 февруари се сретнал со Хоти на пазарот во Ѓаковица, по здравствени проблеми со осип на кожата и болки во грбот, бил примен во Општата болница во Чачак, поради сомневање за алергиска реакција на пеницилин.
- 10 март - Латиф Мумџиќ (1943-1972), првата жртва на големи сипаници во Југославија, починал на Првата хируршка клиника во Белград, каде бил примен на 9 март.
- 14 март - Лекарите од Инфективното одделение на болницата во Приштина, по испитувањето примероци земени од пациенти од Ѓаковица и Призрен, утврдиле дека имаат големи сипаници. Овие наоди биле потврдени следниот ден со анализа на Институтот „Торлак“ во Белград.
- 17 март - Со одлука на Извршниот совет на САП Косово, бил формиран Покраинскиот штаб за борба против големи сипаници, по што започнала масовната вакцинација на населението во општините Ораховац, Призрен и Ѓаковица, каде на 21 март била прогласена вонредна состојба.
- 18 март - Започнала вакцинацијата на вработените во здравствената заштита, милицијата, сообраќајот, угостителството и другите загрозени професии, додека на 22 март започнала вакцинацијата на целото население, при што биле вакцинирани над 18 милиони граѓани.
- 22 март - Откако ги испитале примероците земени од Неџиб Мумџиќ, братот на Латиф Мумџиќ, и утврдиле дека има големи сипаници, била прогласена епидемија. Истиот ден биле формирани карантини во Клиниката за дермато-венерологија, Клиника за инфективни болести и Одделот за трауматологија на Првата хируршка клиника во Белград, како и карантин во планинарскиот дом „Чарапиќев брест“ на Авала.
- 24 март - починала медицинската сестра Душица Спасиќ (1951-1972), која се грижела за заразениот Латиф во болница во Белград, а медицинската сестра Милка Ѓурашиќ (1947-1972), која се грижела за Латиф во болницата во Чачак, починала наредниот ден. Душица и Милка биле единствените жртви од редовите на медицинскиот персонал, а покрај нив се разболеле и тројца лекари и една медицинска сестра.[7]
- 25 март - Медиумите објавиле дека е објавена епидемија на големи сипаници во СФРЈ. Во исто време, сите граѓани кои од 8 до 22 март се нашле на загрозените места, болницата во Чачак и болниците во Белград, биле повикани да се пријават во епидемиолошката служба за проверка. Поради големиот број пријавени граѓани, во следните денови, во Белград биле формирани уште неколку амбулантски карантини, во кои биле сместени лицата што биле во контакт со заразените.
- 26 март - Д-р Рајнхард Линднер од Светската здравствена организација пристигнал во Ѓаковица, каде изјавил дека епидемијата е под контрола.
- 2 април - Започнало отпуштањето на првите лица од карантините надвор од болниците.
- 21 април - Светската здравствена организација им оддала почит на југословенските лекари и објавила дека епидемијата е при крај.
- 19 мај - Последниот излечен пациент ја напуштил болницата во Ѓаковица.
- 23 мај - Сојузниот институт за здравствена заштита на СФРЈ објавил крај на епидемијата на големи сипаници.
Наводи
уреди- ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 „Upozorenje na koje niko nije obratio pažnju“. www.vreme.com. 15 март 2012. Архивирано од изворникот на 2020-11-25. Посетено на 2020-12-20.
- ↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 2,10 2,11 2,12 2,13 Вучковић 2018.
- ↑ „Uzbuna o epidemiji nije bila lažna“. www.novosti.rs. 9 февруари 2017.
- ↑ „Crni kos najavljuje tragediju“. www.novosti.rs. 10 февруари 2017.
- ↑ „TV informacija o varioli“. www.rts.rs. 14 ноември 2012.
- ↑ „Strah od zaraze širi se Beogradom“. www.novosti.rs. 11 февруари 2017.
- ↑ 7,0 7,1 „Slobodan se seća sestre preminule pre tačno 48 godina“. www.novosti.rs. 9 март 2020.
Литература
уреди- Бура, Никола (2012). Без обдукције — књига о епидемији великих богиња у Србији 1972. године. Београд: Прометеј.CS1-одржување: ref=harv (link)
- Вучковић, Богдан (2018). Дипломски рад: Епидемија вариоле вере у Југославији 1972. — између власти и јавности (PDF). Београд: Универзитет у Београду, Филозофски факултет, Одељење за историју.CS1-одржување: ref=harv (link)
Надворешни врски
уреди- Variola vera. Internet Movie Database entry for a film based on the 1972 smallpox outbreak in Yugoslavia. Verified availability 2005-03-12.
- Smallpox 2002: Silent Weapon hosted by Drama. Drama-documentary about a hypothetical bioterrorism attack involving smallpox. Verified availability 2005-03-12.