Елена (Еврипид)

Елена (грчки : Ἑλένη, Helénē) — наслов на трагедија на старогрчкиот поет Еврипид. Премиерно била прикажана во 412 пр.н.е. на Дионизискиот фестивал како дел од трилогијата во која била и Андромеда која е изгубена. Елена има многу заедничко со друга негова трагедија, Ифигенија на Таврида.

„Елена“
Елена Тројанска од Данте Габриел Розети (1863)
Автор	Еврипид
Хор	Грчки робинки
Ликови	Елена Тевкр Менелај Протеј Прв гласник Втор гласник Теоноја Кралот Теоклимен Слуга Кастор
Премиера	412 г.пр.н.е.
Место	Дворецот на Теоклимен во Египет

Историски контекст

Ова дело е напишано набргу по катастрофалниот неуспех на Сицилијанската експедиција . Во исто време, софистите сè повеќе ги доведувале во прашање традиционалните вредности и религијата. Во тој контекст, Еврипид ја пишува оваа драма на заплет со пацифистички тенденции, која може да се смета и за еден вид трагикомедија, имајќи предвид дека нејзиниот заплет се заснова на низа недоразбирања и дека чисто трагичниот елемент е помалку изразен.

Митолошки контекст

Околу триесет години пред да биде напишана оваа трагедија, Херодот во својата Историја тврдел дека Елена всушност никогаш не стигнала до Троја, туку била во Египет цело време за време на Тројанската војна. Еврипид во Елена користел варијанта на овој мит, според која во Троја имало само дух на Елена. Имено, откако Афродита му ветила на Парис дека ќе му ја даде најубавата жена на светот за жена, а тој проценил дека Афродита е поубава од Хера и Атина, Хера му наредила на Хермес да ја замени Елена, наградата на Парис, со дух., т.е. лажна Елена. Вистинската Елена, која му останала верна на својот сопруг, била однесена во Египет и доверена на грижата на кралот Протеј. Таа останала во Египет додека траела војната, додека Менелај не ја нашол на враќање од Троја и не ја вратил дома.

Во меѓувреме во Египет умрел Протеј, заштитникот и чувар на Елена, а на престолот го наследил неговиот син Теоклимен. Новиот крал агресивно и наметливо ја убедувал Елена да се омажи за него, но таа сепак сака да му останла верна на Менелај, поради што Теоклимен станал огорчен на сите странци, особено на Грците.

Заплет

Во прологот (стихови 1–178), дознаваме од Елена дека не отишла таа во Троја со Парис, туку нејзиниот лик. Вистинската Елена била однесена од богот Хермес во Египет и доверена на грижата на кралот Протеј. Во Египет таа верно го чека враќањето на нејзиниот сопруг Менелај од Троја. Но, Протеј умрел, а неговиот син Теоклимен се обидува да ја убеди Елена да се омажи за него. Елена го отфрла, меѓу другото, затоа што сестрата на Теоклимен, пророчицата Теоноја - која може да ја види иднината - пророкувала дека повторно ќе се сретне со Менелај. Елена бега од наметливоста на Теоклимен и бара утеха и засолниште во гробот на Протеј. Тогаш го виде како пристигнува Теукро, грчкиот херој под Троја и брат на Ајант. Овој ја известува дека Троја паднала пред седум години, дека страшна бура ги уништила бродовите со кои Менелај се враќал дома, а дека самиот Менелај исчезнал и најверојатно е мртов.

Во пародосот (ст. 179–251), Елена и хорот, составен од заробени грчки девојки, тагуваат за несреќата што ја снашла Елена, која, против нејзина волја, била причина за грчкиот поход на Троја, а со тоа и причина за сите несреќи и страдања. Хелена на хорот му ја раскажува својата средба со Теукро и заедно се прашуваат колку вистина има во неговите зборови. Тие решаваат да се обратат за совет кај пророчицата Теоноја.

Во првиот епизодиј (ст. 252–1106), бродоломникот Менелај стигнува до бреговите на Египет, заедно со Елена (т.е. приказот на Елена) и својата посада. Тој ја остава лажната Елена и целата придружба во една пештера и потоа сам тргнува да бара помош. Менелај пристигнува во дворот на Теоклимен, но наидува на стара слугинка која од вратата му кажува дека не може да пушти ниту еден Грк поради Елена. Менелај останува вчудовиден и најпрвин помисли дека слугинката зборува за друга Елена. Но, старицата зборува, сосема прецизно, за Елена од Спарта, ќерката на Зевс, чиј смртен татко се наведува како Тиндареј.

Повторно влегува хорот, охрабрен од зборовите на Теоноја дека Менелај е жив, а потоа пристигнува Елена, која се наоѓа лице в лице со Менелај. Менелај не може да им поверува на очите, бидејќи мисли дека Елена останала во пештерата со посадата. Во тој миг пристигнува гласник кој го известува Менелај дека (лажната) Елена исчезнала во воздух. Тоаш Менелај сфаќа што се случило, а вистинската Елена му кажува дека никогаш не стигнала во Троја. (Оваа сцена на препознавање влијаела на слични сцени во грчката комедија.) Двајцата сопружници се препуштаат на страсна поплава од нежност, гласникот коментира колку се непредвидливи боговите и колку се бескорисни грчките и тројанските пророци, кои не препознале дека Елена од Троја е лажна.

Потоа и двајцата се упатуваат кон Теоноја, која - благодарение на нејзините моќи - е единствената што знае дека Менелај е во Египет и ја замолуваат никому да не ја открива оваа тајна. Се покажува дека пророчицата им е наклонета. Но, тие сè уште не знаат како да избегаат, бидејќи немаат ниеден брод на располагање. Тие се согласуваат дека Елена ќе му каже на Теоклимен дека дознала дека Менелај е мртов и дека затоа е конечно подготвена да се омажи за него, но само под услов кралот да ѝ дозволи да изврши краток свечен обред во спомен на нејзиниот мртов сопруг, обред што мора да се изврши на отворено море и за кој ѝ треба брод. Самиот Менелај ќе ја игра улогата на преживеан од тој бродолом кој доаѓа да ја соопшти веста за смртта на Менелај.

Хорот го пее првиот стасимон (ст. 1107–1164), во кој зборува за болката на војната и враќањето на грчките херои и за судбината на Елена, која ја бие лош глас, иако е невина. Човек не ја гледа божествената сигурност, која треба да биде владејачко начело во светот. Конечната антистрофа е силна осуда на војната.

Во вториот епизодиј (ст. 1165–1300), Менелај се појавува на дворот на Теоклимен преправајќи се дека е гласник кој ја носи веста за смртта на самиот Менелај. Тогаш Елена бара од кралот и добива брод со посада за свечен обред и му кажува дека во Грција така им се оддава почит на оние што ги загубиле животите на море.

Потоа, хорот го пее вториот стасимон (ст. 1301-1369), во кој се потсетува на митот за долгата и болна потрага што божицата Деметра ја презела по нејзината ќерка Персефона, која Плутон ја грабнал, за сочувствителната улога на другите божества, пустошењето на земјата, обредите во нејзина чест и загаточно ја прекоруваат Елена што го запоставува нејзиниот култ.

Третиот епизодиј (ст. 1369–1450) раскажува како Елена се подготвува за наводниот обред на помен на море и како Теоклимен ѝ го дава бродот неопходен за извршување на свеченоста. Теоклимен се обидува да ја одврати Елена од учество на веселбите, бидејќи се плаши дека таа ќе се фрли во морето од болка. Хелена го смирува и подготовките конечно се завршени. Менелај, спомнувајќи ги сите негови страдања, го повикува на помош Зевс.

Хорот во третиот стасимон (ст. 1451–1511) однапред го замислува патувањето на Елена до Спарта и ги замолува Диоскурите, заштитниците на морепловството, да се сретнат со сестрите на нивното патување. Самите членови на хорот, грчките заробенички, сакаат да бидат ослободени и да летаат како кранови на небото под Плејадите.

Во ексодата (ст. 1512–1692), гласникот му кажува на Теоклимен како Елена и Менелај, со посадат што тој им ги дал, го брод во морето, како луѓето на Менелај потоа пристигнале и сите се качиле под изговор дека учествуваат во наводниот обред и како кралската посада останала збунета. Но, штом бродот излегол на море, Менелај и неговите луѓе ги совладале морнарите на Теоклимен и побегнале во Грција. Вон себе од бес, кралот се заканува дека ќе ја убие својата сестра, но го задржува хорот девојки, кои храбро ја потврдуваат исправноста на постапката на Теоноја. На крајот на ex machina, се појавуваат Диоскурите, па Кастор го известува кралот дека неговиот пораз е волја на судбината и дека ја предвидуваат иднината на Елена, која ќе остари во Спарта покрај Менелај, а на крајот од животот ќе стане божица.

Теми и мотиви

Митот за Елена

Елена, ќерка на Зевс и Леда, била жена со извонредна убавина. Бидејќи била грабната од тројанскиот принц Парис, избила Тројанската војна, која е тема на Илијадата. Во тој еп, Елена е претставена како жена која не може ништо друго освен да трпи сè што се случува во име на нејзината убавина, па според тоа не е претставена во негативно светло. Од друга страна, подоцнежните автори често ја опишуваат како жена со лесен морал: Есхил ја нарекува во Агамемнон „жена на многу мажи“ (πολυάνορος γυναικὸς) и „Злобот на бродовите, пророкот на хероите, пророкот. на градовите“ (ἑλένας, ἕλανδρος, ἑλέπτολις). Самиот Еврипид, во Тројанките, ја опишува Елена како голема прељубничка која, бегајќи со Парис во Троја, го предизвикала избувнувањето на војната.

Меѓутоа, во Елена, поетот бил вдахновен од Палинодиј на поетот Стесихор, кој пеел за тоа како самиот лик на Елена пристигнал во Троја. Поаѓајќи од таа верзија на митот, Еврипид гради лик кој е суштински различен од вообичаените описи на Елена, што грчкиот комедиограф Аристофан ќе го нарече „нова Елена“ (τὴν καινὴν Ἑλένην) во Тесмофоријаз. Насловниот лик во Елена е претставен како верна жена, несреќна поради долгата и голема оддалеченост од нејзиниот сопруг, полна со страдања и трпења затоа што сама излегла на лош глас и се смета за прељубничка, а како жена која го отфрла кралот Теоклимен, иако тој упорно и наметливо ѝ се додворува.

Драма на заплет

Оваа трагедија го претставува првиот пример на она што се нарекува „драма на заплет“, во која се посветува внимание на заплетот и развојот на дејството, додека она што обично се смета за трагичен аспект е во заден план. Како да е предвесник на комедијата на интригите, Менелај е убеден дека ја има вистинската Елена до себе и дека привремено ја сокрил во пештера, но штом ќе ги сретне Египќаните се наоѓа пред друга Елена, која покрај уште и вели дека никогаш не била во Троја. Тоа предизвикува големо изненадување кај Менелај и, всушност, во ова дело трагичното е постојано на работ на комичното, со што се добива енда пријатна драма со лесни тонови, која притоа е крунисана со среќен крај.

Други примери се Еврипидовите трагикомедии Јон и изгубената Андромеда, кои му припаѓаат на истото раздобје со Елена. Овој вид драма Еврипид го претставил на околу 70 години, покажувајќи дека до крајот на животот експериментирал со нови театарски облици.

Однос со новата комедија

Трагедиите на заплетот извршиле силно влијание на новата атичка комедија, која се развила во 4 век пр.н.е. и која го прифатила тој вид на заплет, како што може да се види од сочуваните Менандрови фрагменти. Во Елена веќе се присутни многу елементи кои ќе станат типични за новата комедија: улогата на судбината, сцена на препознавање (анагноризам), среќен крај. Овој вид на заплет подоцна ќе го прифатат писателите на римската палијата, пред сè Плавт и Теренциј, а од нив и модерната драма.

Пацифизам

Елена содржи јасни алузии на современите околности во кои се нашла Атина во тие години. Во 412 г.пр.н.е. Пелопонеската војна беснеела речиси дваесет години, исцрпувајќи ги Атињаните. Во таа клима, хорот на Еврипид во оваа трагедија искажува силна осуда на војната.

И самиот заплет на оваа трагедија го открива нејзината пацифистичка особина: Тројанската војна била бесмислено крвопролевање, бидејќи вистинската Елена не била ни во Троја. Кога гласникот го дознава тоа, му се обраќа на Менелај со овие зборови: „Значи поради маглата лудо страдаме? Во тоа прашање се сумира една од најавтентичните пораки на оваа драма: честопати целите што се сакаат да се постигнат со војна не се ништо повеќе од обични илузии, исто како што беше Елена, која покренала толку стотици грчки бродови, а сепак таа не беше жена, туку само фатаморгана.