Википедија

Уставна историја на Турција

Низ вековите, Турција има многу устави и може да се одликува со постојано воспоставување нација-држава, демократизација и признавање на меѓународното право.

Турција има богата уставна историја, која датира од 1808 година до денес.[1] Со текот на годините, Турција имала многу устави и радикални амандмани направени на тие устави. Четирите главни устави на Турција од основањето се Уставот од 1921 година, Уставот од 1924 година, Уставот од 1961 година и Уставот од 1982 година.[1] Пред овие устави, Турција била управувана од Отоманското Царство и други фундаментални инструменти како што се Повелба на Сојузот, Царскиот едикт за реорганизација, Отоманскиот реформски едикт, Отоманскиот устав од 1876 година.

Актуелниот турски устав од 1982 година е ратификуван деветнаесет пати, со неговата последна ревизија во 2017 година, која имала за цел подобрување на правата и слободите на поединците и зајакнување на владеењето на правото.[2]

Отоманско Царство

уреди
 
Отомански устав од 1876 година

Устав од 1921 година

уреди

Турскиот Устав од 1921 година бил основен закон за Турција од 1921 до 1924 година [3] Општо е прифатено дека Уставот е резултат на најдемократскиот процес на уставување во турската историја.[4] Тој бил изработен од страна на избраното конститутивно собрание во кое различни групи и идеологии не само што биле присутни, туку и активно учествувале.[4]

Нацрт-уставот бил подготвен од советот на министри во форма на законски предлог и испратен до генералното собрание.[5] Генералното собрание расправало за правни и процедурални проблеми поврзани со предлогот и одлучил да го испрати до ад хок специјална комисија како документ составен од 31 член.[5] Комисијата што работела на нацртот го поделила на два дела: „програма за популизам“ и „Основен акт за основање (Устав од 1921 година)“.[4] Програмата на популизмот била декларација на политички цели и ставови наместо да биде нормативна. Затоа, таа била одвоена од уставните правила и прогласена за владина програма која ги одразува антиимперијалистичките и антикапиталистичките, леви популистички идеи, како и граѓанската контрола врз војската. Последниот дел станал вистински устав и направил револуционерен избор за безусловен суверенитет на нацијата, означувајќи значителен прекин со царското и монархиското минато.[6]

Уставот од 1921 година бил многу краток. Содржел 23 написи и поединечен напис, кој се однесувал на прашањата на моќта, локалните власти и нивната јурисдикција.[6]

Уставот е создаден по распадот на Отоманското Царство по Првата светска војна .[3] Мустафа Кемал Ататурк, кој тогаш станал првиот претседател на Турција, станал клучен двигател во подготовката на овој Устав.[3] Мустафа Кемал најавил избор на ново собрание што ќе се состане во главниот град на Турција, Анкара.[3] Тоа било именувано како Големо национално собрание на Турција и ги имало и извршната и законодавната власт.[6] Членот 3 од Уставот навел дека „[т]Државата Турција е управувана од Големото национално собрание и нејзината влада е насловена како Влада на Големото национално собрание“.[7] Ова Собрание можело да менува министри по своја волја, а Советот министрите немале овластување да го распуштат Собранието.[7] Ова се должи на тоа што и извршната и законодавната власт биле доделени на Собранието.[7]

Сепак, ова Собрание го донел Уставот од 1921 година, кој имал длабоко место во уставната историја на Турција.[8] Тоа бил првиот устав кој ја прогласил Турција за секуларна република и се оддалечил од монархистичкиот систем воспоставен од Отоманците.[3] Уставот му го одзел суверенитетот на султанот и го дал ова право на јавноста.[9] Во членот 1 од Уставот, тој го прокламира принципот на национален суверенитет и наведува дека „суверенитетот [беше] доделен на нацијата без услов “ [9]

Устав од 1924 година

уреди

Турскиот Устав од 1924 година бил најдолгиот устав, кој останал на сила 36 години од 1924 до 1961 година [10] Собранието било обновено во средината на 1923 година и донело одлука за создавање на нов устав, кој бил усвоен со мнозинство на Собранието на 20 април 1924 година [10] Првично, тој бил наречен „Устав на Република Турција“ и често се нарекува првиот Устав на Турција.[11]

Овој Устав бил кодифициран слично на Уставот од 1921 година и ги задржал фундаменталните принципи пронајдени во претходниот Устав; сепак, тој бил многу подетален и се состоел од 105 членови.[11]

Принципот на национален суверенитет останал. Слично на Уставот од 1921 година, Големото народно собрание на Турција се сметало за „единствен претставник на нацијата“.[12] Според Уставот од 1924 година и законодавната и извршната власт биле отелотворени во Собранието. Меѓутоа, Уставот од 1924 година пристапил кон „парламентарна демократија“ давајќи му на Собранието овластување да ја надгледува и разрешува владата иако владата и претседателот немале овластувања да го распуштат Собранието.[12] Сепак, судската власт била целосно независна.[9] Затоа уставот од 1924 година бил окарактеризиран како чекор кон парламентарен систем и поделба на власта.

Овој Устав, исто така, ги отелотворувал темите како што се основните права и слободи.[10] Што се однесува до релевантните членови, сите биле еднакви пред законот, тортурата и сурово или невообичаено казнување беа забранети, личната слобода, слободата на совеста и религијата, како и слободата на мислата и изразувањето биле загарантирани покрај сите цивилни и политички права и слободи.[10]

Меѓутоа, еден проблематичен аспект на Уставот од 1924 година било присуството на член во кој се наведува дека „официјалната религија на државата [бил] исламот“, идеја против секуларизмот и која не била присутна во Уставот од 1921 година.[13]

Овој Устав бил изменет вкупно седум пати, од кои два може да се сметаат за модални амандмани. Најважните амандмани биле дека во 1928 година, бил отстранет членот во кој се наведува „религијата на државата како ислам“ и бил воведен секуларизмот.[13] Покрај тоа, во амандманот од 1934 година, биле признаени и правата на жените да гласаат и да бидат избрани во парламентот.[13]

Во 1937 година, вредностите на републиканизмот, национализмот, популизмот, етатизмот и реформиизмот биле исто така отелотворени во уставот.

Уставот од 1924 година бил задржан без промени по транзицијата кон повеќепартиски систем во 1946 година, меѓутоа, тој завршил во мај 1960 година по воениот пуч.[10] Револуционерните офицери, со помош на опозициските партии, почнале да подготвуваат нов устав за воспоставување „поплуралистички начин на демократија“, со сите негови придружни заштитни мерки, притоа задржувајќи ја современата и секуларна природа на државата.[14]

Устав од 1961 година

уреди

Турскиот Устав од 1961 година бил донесен по првиот воен удар во Турција во мај 1960 година [15] Кога милитантите ја презеле одговорноста, тие го распуштиле Собранието, ги затвориле претседателот (во тоа време Џелал Бајар), премиерот (Аднан Мендерес, кој подоцна бил обесен) и сите членови на Собранието.[15]

Уставот од 1961 година бил усвоен со референдум во мај 1961 година, при што 61,7% од нацијата гласала во негова корист.[10] Тој бил составен од 157 главни и 11 привремени членови. Овој устав вовел изменет систем на проверки, воспоставувајќи дводомен систем составен од Сенатот и Националното собрание.[10] Притоа, го ограничил авторитетот на владата; овластувањата на претседателот биле скратени, а на индивидуалните права и слободи им бил даден поголем акцент.[16] Уставот се фокусирал на прашања како што се основните права и слободи, работниот век, правото на формирање синдикат, правото на колективно договарање и штрајк, слободата на печатот и комуникацијата, политичките права.[16] Тој, исто така, содржел повелба за правата и ги ограничил овластувањата на извршната власт.[17]

Уставот од 1961 година се разликувал од претходниот устав од 1924 година поради релативната важност што ја давал на поимот демократија кој се префрлил од мнозинство во плурализам .[17] Покрај тоа, уставот се обидел да ги прошири и зајакне основните човекови права. Со овој устав за првпат Турција усвоила уставна ревизија и формирала Уставен суд.[18] Оттука, овој устав се смета за најлибералниот устав во турската историја.

Сепак, иако главната цел на милитантните водачи била да го обноват демократскиот процес, тие исто така сакале да ги заштитат своите интереси.[14] Така, Уставот бил изготвен на таков начин, за да им даде отстапки на властите.

Овој устав бил изменет седум пати. Првиот амандман бил направен во ноември 1969 година, а последниот во април 1974 година [14] Меѓутоа, поради политичката нестабилност и зголемената тензија помеѓу десното и левото крило, во септември 1980 година имало воена интервенција, со која бил воведен уставот од 1982 година.[18]

Устав од 1982 година

уреди

Сегашниот Устав на Турција е производ на успешниот воен удар на 12 септември 1980 година [19] По оваа интервенција, на 9 ноември 1982 година, воениот режим (Совет за национална безбедност (СНБ)) го донел уставот кој е на сила.[19] Од самиот почеток, СНБ ја изразил својата намера за обновување на демократијата и реструктуирање на демократскиот систем на Турција.[20] Оттука, при изготвувањето на овој устав, тој го укинал дводомниот систем и повторно го вовел еднодомниот систем. Тој, исто така, ја зацврстил моќта на извршната власт и тврдел дека Турција е секуларна и демократска република, која го црпи својот суверенитет од својот народ.[20]

Примарната цел на уставот била да го врати авторитетот на државата и затоа да ја заштити од постапките на нејзините граѓани, наместо да ги заштити индивидуалните слободи од навлегувањата на државата.[19] Ова било поткрепено со преамбулата во која се вели дека „нема да им се дава заштита на мислењата спротивни на турскиот национален интерес“ [19]

Така, во споредба со уставот од 1961 година, сегашниот устав од 1982 година бил показуистички или поконкретен во детали.[21] Исто така, било потешко да се промени, и ја префрлил рамнотежата помеѓу авторитетот и слободата кон првото.[21] Притоа, ја зајакнал моќта на извршната гранка на власта, избегнувал ќор-сокак во механизмот за донесување политички одлуки и бил помалку попустлив кон партиципативната демократија.

Како и неговиот претходник, уставот од 1982 година вклучува детален закон за права кој ги опфаќа социјалните, економските и политичките права и слободи на граѓаните.[22] Според член 5, сите поединци се еднакви пред законот и поседуваат „вродени основни права и слободи кои се неповредливи и неотуѓиви“ [5]. Сепак, членовите од 10 до 15 ја овластуваат владата да ги ограничи индивидуалните права во интерес на заштита на „интегритетот на државата“ и „јавниот интерес“.[5]

Така, уставот од 1982 година бил дизајниран да поддржи силна централна влада и ограничена политичка слобода предвидена во претходните устави на Турција.[21]

Овој устав бил менуван деветнаесет пати.[10] Три од овие амандмани, кои се случиле во 2007, 2010 и 2017 година, биле резултат на успешен референдум. Најновите амандмани се случиле по референдумот во 2017 година.[10] Општата насока на овие амандмани биле да се подобрат правата и слободите што им се даваат на поединците, да се зајакне владеењето на правото и да се ограничат прерогативните овластувања доделени на војската.[19]

Наводи

уреди
  1. ↑ 1,0 1,1 Grigoriadis, Ioannis (2014). „The Constitutional History of Turkey: 1876 To Present“. Southeast European and Black Sea Studies. 14: 133. doi:10.1080/14683857.2014.882091 – преку Taylor & Francis Online.
  2. ↑ The Grand National Assembly of Turkey (2016-07-15). „Constitution Of The Republic Of Turkey“ (PDF). Constitution Of The Republic Of Turkey. The Grand National Assembly of Turkey. Chapter Three, Section I, Article 41, Para 3-4. Архивирано од изворникот (PDF) на 2020-02-09. Посетено на 2016-07-15.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 Earle, Edward Mead (1925). „The New Constitution of Turkey“ (PDF). Political Science Quarterly. 40 (1): 73–100. doi:10.2307/2142408. JSTOR 2142408 – преку JSTOR.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Versan, Vakur (1964). „Evolution of the Rule of Law and the New Constitution of Turkey“. Pakistan Horizon. 17 (2): 122–129. ISSN 0030-980X. JSTOR 41392792.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 İYİMAYA, AHMET (2016). „Turkey's Proposed Presidential System: An Assessment of Context and Criticisms“. Insight Turkey. 18 (4): 29–40. ISSN 1302-177X. JSTOR 26300449.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 Özbudun, Ergun; Genckaya, Ömer (2009). „The History of Constitution Making in Turkey“. Democratization and the Politics of Constitution-Making in Turkey (2nd. изд.). Central European University Press. стр. 10. ISBN 978-963-9776-30-2.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 Boyunsuz, Sule (2021). „The Revolutionary Constitution of 1921“. Turkish Studies Association Journal: 164.
  8. ↑ Gülek, Kasim (1951). „Democracy Takes Root in Turkey“. Foreign Affairs. 30 (1): 135–144. doi:10.2307/20030885. ISSN 0015-7120. JSTOR 20030885.
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 Özpekin, Serhan (2018). „Constitutions and their Features in the Republic of Turkey“. 46: 51. Наводот journal бара |journal= (help)
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 10,4 10,5 10,6 10,7 10,8 Bali, Asli (2021). „Constitutionalism in Turkey“. The Oxford Handbook of Turkish Politics. Oxford University Press. стр. 15. ISBN 9780190064891.
  11. ↑ 11,0 11,1 Erdemir, Benek (2007). „The 1921 and 1924 Constitutions of Turkey“. European Journal of Political Research. 2: 15 – преку Academia.
  12. ↑ 12,0 12,1 Devereux, Robert (1962). „Turkish Economic Doctrine and Organization, Old and New“. Social Science. 37 (2): 99–107. ISSN 0037-7848. JSTOR 23906805.
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 Gunter, Michael M. (2012). „Turkey: The Politics of a New Democratic Constitution“. Middle East Policy. 19: 120. doi:10.1111/j.1475-4967.2012.00528.x – преку ProQuest.
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 Szyliowicz, Joseph S. (1963). „The 1961 Turkish Constitution - An Analysis“. International Islamic University. 2 (3): 363–381. JSTOR 20832699 – преку JSTOR.
  15. ↑ 15,0 15,1 Marszalek-Kawa, Joanna; Burak, Ahmet (2018). „The Political System of the Republic of Turkey, Past and Present“. Political Science Review. 3: 146 – преку Przeglad Politologiczny.
  16. ↑ 16,0 16,1 Aybay, Rona (1977). „Some Contemporary Constitutional Problems in Turkey“. Bulletin (British Society for Middle Eastern Studies). 4 (1): 21–27. doi:10.1080/13530197708705194. ISSN 0305-6139. JSTOR 194939.
  17. ↑ 17,0 17,1 Somer, Murat (1963). „Understanding Turkey's Democratic Breakdown: Old vs.New and Indigenous vs. Global Authoritarianism“. Southeast European and Black Sea Studies. 16 (4): 493. doi:10.1080/14683857.2016.1246548 – преку Taylor & Francis Online.
  18. ↑ 18,0 18,1 Balkan, Sadik; Uysal, Ahmet E.; Karpat, Kemal H. (1962). „Constitution of the Turkish Republic“. Middle East Journal. 16 (2): 215–238. ISSN 0026-3141. JSTOR 4323472.
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 19,3 19,4 Özbudun, Ergun (2007). „Democratization Reforms in Turkey, 1993-2004“. Turkish Studies. 8 (2): 188. doi:10.1080/14683840701312195 – преку Taylor & Francis Online.
  20. ↑ 20,0 20,1 Gönenc, Levent (2004). „The 2001 Amendments to the 1982 Constitution of Turkey“ (PDF). Ankara Law Review. 1: 102 – преку Constitute.
  21. ↑ 21,0 21,1 21,2 Arslan, Zühtü (2007). „Turkey's Bid for the New Constitution“. Insight Turkey. 9 (3): 7–17. ISSN 1302-177X. JSTOR 26328888.
  22. ↑ Özbudun, Ergun (2013). „Presidentialism vs. Parliamentarism in Turkey“. Global Turkey in Europe: 165–170.
Преземено од „https://mk.wikipedia.org/w/index.php?title=Уставна_историја_на_Турција&oldid=5118063“