Тома Вучиќ Перишиќ

Тома Вучиќ Перишиќ (Барич, 1787/1788 - Белград, 1859) бил српски војсководец од времето на Првото и Второто српско востание, најбогатиот и де факто најмоќниот човек во Кнежевството Србија во првата половина на 19. век до Милош Обреновиќ, војвода и народен правобранител. Популарно е познат и како мајстор Вучиќ.

Тома Вучиќ Перишиќ на литографија од 1847 г. на непознат автор.

Тома Вучиќ Перишиќ

Тома Вучиќ Перишиќ

Портрет на Вучиќ Перишиќ, дело на Јован Поповиќ, 1841 година.

Биографија

Тома Вучиќ Перишиќ е син на Периша и Стана од Горна Врбава, гружанско кнежевство од Крагуевачката нахија. Периша живеел во истата куќа во заедницата со својот брат Павле, кој е татко на митрополитот Мелентије Павловиќ (1776-1833). Мелентије е роден во Горна Врбава, а Тома е роден во Бариќ, во време кога неговото семејство било на пат за Срем, бегајќи од Србија, каде што се воделе борби за време на Австриско-турската војна. Семејството извесно време живеело во Срем, од каде се вратиле во Србија и трајно се населиле во Вучковица кај Книќ.

Бунтови и востанија

Роден е во Бариќ, каде неговите родители Периш и Стана се нашле кога бегале од Турците во близина на Коча Краина. По потекло е од околината на Бијело Поље, од каде потекнуваат неговиот татко и вујко Павле во втората половина на 18 век. се преселил во Горња Врбава во Груж.

Брат на неговиот вујко бил архимандрит врачевски и прв тогашен српски митрополит Мелентије Павловиќ.

Едното презиме го зел по името на татко му, а другото од раширеното верување дека со давање „волчко име“ ќе се спаси детето од болест и смрт. Рано се споменува под двете овие презимиња. Тој како домашна слава го славел евангелистот и апостол на св. Лука.

Неговите родители се вратиле од егзил во 1791 година и се населиле во Вучковица во Груж. Во предвечерието на избувнувањето на Првото српско востание, тој посетувал училиште во Чумиќ, кое брзо го напуштил, останувајќи неписмен до крајот на животот. Во Топола бил во 1804 година изучувал воени вештини, а по обуката станал член на гардата на Караѓорѓе.

Поради некакво злосторство, а плашејќи се од злогласниот суд од Караѓорѓевскиот двор, Хајдук Вељко побегнал меѓу бунтовниците околу 1810 година, од каде по извесно време се вратил во Груж. Недоволно истакнат и непознат за Турците, тој останал во Србија по распадот на 1813 година, но со другите борци и пониските старешини подготвувал нов бунт. Тој бил еден од организаторите и водачите на бунтот во Груж во септември 1814 година, што е поврзано со бунтот на Хаџи Продан.

По краткиот конфликт кај Книќ, тој му се предал на „служба“ на Милош Обреновиќ, а потоа бил испратен во куќата на Милош во Црниќ и стапил во неговата служба. Во Лазарова сабота 1815 г. бил во групата што ги растерала турските харачлии во Коњуша и бил ранет во раката, а не присуствувал на Таковскиот збор кога се кренало Второто српско востание.

Во непосредна служба на Милош бил до 1822 година. Со трудољубивост и строгост кон помладите од себе, се здобил со зголемена кнежевска наклонетост и доверба. Принцот Милош го нарекол „Газда“, затоа што се грижел за неговите работи. Во јули 1817 г. на Вујица Вулиќевиќ му ја пренел доверливата наредба на Милош за погубување на Караѓорѓе, а следната година заминал во доверливи мисии во Влашка. Прекарот Газда елоквентно сведочи за неговата положба меѓу момчињата на принцот Милош.

Бил унапреден и му биле дадени поголеми овластувања со тоа што бил назначен за принц од Груж на 28 мај 1822 година и останал на таа позиција до 1827 година. Иако подоцна извршувал други должности надвор од Груж, неговото влијание во оваа област останало силно во текот на неговата политичка кариера. Тој ги држел бунтовните Грузијци, кои лесно мавтале со оружјето, под строга управа. Благодарение на тоа, тој решително влијаел на задушувањето на бунтот на Јаков во јануари 1825 година. Пред да замине против востаниците, тој добил меч од кнезот Милош, кој бил посебен знак на милосрдие, бидејќи дотогаш мечот го носеле само браќата на кнезот.

Во времето на бунтот на Карапиќ во 1826 година, востаниците ја уценувале неговата глава за 5.000 дукати. Принцот Милош не гледал добро на растот на популарноста и влијанието на Вучиќ, па несогласувањето во куќата на Вучиќ го искористил како повод да го посети во 1827 година да го разреши од службата и му бил одземен имотот и бил протеран во Порече. Од таа драконска казна, но и подоцнежна, започнува неговата омраза кон кнезот Милош и династијата Обреновиќ. Во Пореч ја започнал трговијата со сол, која била профитабилна поради руско-турскиот конфликт.

По помирувањето со кнезот Милош, тој бил ангажиран во Влашка во 1828/1829 година. да ги следи српските емигранти кои се бореле во руската војска. Се кандидирал дури и за командант на еден од доброволните одреди.

По враќањето во Србија во есента 1829 година, тој бил во конакот на кнезот во Пожаревац, а на 5 мај 1830 година бил назначен за командант на принцовата гарда. Повторно бил на милост и немилост на кнезот Милош од август 1831година, кога поради казна бил протеран од Белград во Шабац.

На службата бил вратен со именување за член на 4 мај 1832 година, а на 5 јуни за претседател на судот на Шабачката нахија и на таа функција останал до 18 јануари 1833 година. Во летото 1833 г. година го претепал земјоделецот од општина Шабац, Јован Тркиќ, кој го тужел кај принцот Милош, па повторно бил уапсен и под стража „на испрашување“ во Крагуевац.

Од октомври 1833 до 14 јуни 1834 година бил член на Судот на српскиот народ во Крагуевац, а од 15 јуни 1834 година до 15 февруари 1835 година повереник (министер) за воени работи.

Заедно со Лазар Теодоровиќ учествувал во протерувањето на Турците од Сокол Нахија и одредувањето на границата на Дрина, а бил и член на комисијата за проценка на вредноста на имотот на иселените Турци. За подготовката на Милетина буна знаел на почетокот на 1835 години и иако ги поддржувал барањата на опозицијата, останал верен на принцот Милош. Со својот помирувачки однос кон востаниците и со посредништвото со кнезот Милош, тој значително придонел за мирен крај на востанието.

Со прогласувањето на Уставот на Сретење бил назначен Советот, чиј член бил од 15 февруари 1835 година. Во април 1835 г. Бил поставен за надзорник на државните згради (бинаемин), од Крагуевац се преселил во Белград и таму живеел до крајот на животот. За време на престојот на Милош во Турција, тој бил надзорник на кнезот и државната каса во Белград и Топчидер.

Во јули 1837 година повторно бил избркан од државната служба бидејќи одбил да го прими одликувањето од кнезот Милош. Се преселил во Земун и стапил во блиски врски со други опозиционери и претставници на руската дипломатија во Влашка. Потоа станал еден од најистакнатите претставници на опозицијата. Се вратил во Србија во ноември 1837 година, тој се смирил со принцот Милош во мај следната година и потоа му била вратена титулата помошник на принцот во чин полковник.

По прогласувањето на т.н турскиот Устав од 1838 година, тој повторно бил назначен за член на Советот на 14 февруари 1839 година. Во периодот од 1839 до 1844 година бил ударна тупаница на уставобранителите во борбата против кнезот Милош и Михајло Обреновиќ. Потпирајќи се на неговото непобитно влијание меѓу народот, военото знаење, уставобранителите свесно го потенцирале во преден план. Тој добил посебни овластувања на 23 мај 1839 година да го задушат бунтот на Јован, кој бил увертира за абдицирањето на принцот Милош.

По смртта на кнезот Милан со Јеврем Обреновиќ и Аврам Петронијевиќ, тој бил назначен за заменик на 14 јуни 1839 година и на таа функција останал до 5 март 1840 година. Првото вицекралство било, всушност, првата омбудсманска влада, кога почнало да се работи за соборување на Обреновиќ и доведување на Караѓорѓевиќи на тронот. Портата, водена од своите интереси, ги поддржувала уставобранителите, па по стапувањето на тронот на кнезот Михајло, за советници на кнезот ги назначила Вучиќ и Петронијевиќ. Тие биле на таа должност од 5 март до 1 мај 1840 година, кога под притисок на приврзаниците на кнезот Михајло се повлекле и побегнале под турска заштита во Белградската тврдина. Тој ја напуштил Србија со други уставни правобранители во октомври 1840 година, по мисијата на пратеникот на Порта, Муса-ефенди. До април 1842 г. тој го поминал политичкиот егзил во Турција, каде што воспоставил врски со истакнати турски политичари и полски емигранти. Тогаш бил направен план за протерување на кнезот Михајло, а по враќањето во Србија тој и другите уставобранители активно работеле во таа насока.

Кога завршиле подготовките, тој се преселил во Земун, а оттаму тајно во Смедерево и Крагуевац, каде што ја презел командата на војската и топовите и стекнал стратешка предност пред кнезот Михајло. Овој настан во историографијата се нарекува бунт на Вучиќ. По бегството на принцот, организирано на 9 септември 1842 година. Привремено владеење во кое Петронијевиќ бил претседател, а тој бил водач на народот. Главна задача на оваа влада било прогласувањето на Александар Караѓорѓевиќ за кнез, што било извршено во логорот во Врачар на 14. септември. Тој одиграл клучна улога во тој избор.

Кога Порта го признал новиот принц, на 7 ноември 1842 година била формирана влада, во која тој бил чувар на внатрешните работи. Од таа функција се повлекол на 20 јуни 1843 година, поради противењето на руската влада на промената на тронот на Србија. Руската влада исто така побарала Вучиќ и Петронијевиќ да ја напуштат земјата, што го направиле во август 1843 година. За време на вториот егзил во Турција, престојувал во Видин и Цариград. Се вратил во Србија во август 1844 година, и тогаш му бил приреден прекрасен пречек.

Кога избувнал Катанската бунт на крајот на септември 1844 година, тој добил специјално полномошно од принцот Александар за да го задуши. Тогаш само за него на 6 октомври 1844 година бил воспоставен чинот војвода со титула „супериорност“, а по задушувањето на бунтот на 15 ноември 1844 година и звање советник на кабинет. За време на бунтот, иако постапувал по дадените наредби, покажал исклучителна строгост и суровост, што било во склад со неговиот карактер.

Се разделил со принцот Александар и со повеќето уставобранители во 1845 година, а во политичката борба бил поддржан од руската дипломатија и станал истакнат поборник за руското влијание во Србија. На Петровското собрание во Крагуевац во јули 1848 година, во присуство на голем број негови приврзаници, го принудил кнезот Александар и владата да го исполнат неговото барање за смена на одредени државни функционери. И покрај таа победа, кога неговото влијание врз државните работи изгледало неограничено, принцот и владата воделе политика на негова систематска изолација. Веднаш по преземањето на функцијата претставник на принцот, Илија Гарашанин го пензионирал на 6 октомври 1852 година. Тој бил политички рехабилитиран пред крајот на владеењето на кнезот Александар, кога бил назначен за претседател на Советот (12. IV 1858—27. 1859).

Бил голем демагог. Се претставувал како вистинска народна трибина, заштитник на народните интереси пред бирократизираниот државен апарат. Иако стекнал големо богатство, не го сменил селскиот костум, а неговата куќа била вистинска народна канцеларија во која слободно доаѓале селаните од внатрешноста на Србија. Како кнезот Милош, во чија сенка политички израснал, ги знаел потребите и го чувствувал менталитетот на српскиот селанец, па уставобранителите го истуркале во првите редови во борбата против Обреновиќ. Тој бил надарен говорник и можел да го носи Народното собрание, особено во периодот од 1839 до 1844 година. Ова е една од причините што собранието било свикувано само двапати, во 1848 и 1858 година, кога му се придружил на опозицијата на принцот Александар.

Способен да задушува и да крева немири, не можел да дејствува политички и трпеливо, па во помирни времиња бил турнат во втор план. Тој бил човек со источни манири и однесување, загрижен сопартиец, доследен на омраза кон противниците, без разлика дали се Турци или политички неистомисленици, среброљубец, но и човек кој станал еден од највлијателните луѓе во Србија и најистакнатите политичари во современите српски држави.

Се оженил двапати. Со првата сопруга Перуника имал четири деца: Стеван, Станко, Илија и Анка. Тој се оженил со друга, Гркињката Агнија, во 1827 година и немал деца со неа. Во јули 1855 година, неговата сопруга Агнија починала, што го растажило и разнежнило. Затоа на почетокот на 1858 година и подарил ѕвоно на црквата на манастирот Жича за нејзина душа. Ѕвоното тешко 478 килограми било испратено од Белград, со врежан натпис.

Бил крупен, со правилни црти и ситни очи. Гласот му бил тенок и малку зборувал во обичен разговор. Знаел да ги слуша сите, дури и противниците.

Тој бил првиот што сакал да покрене бунт против Турците, но Милош Обреновиќ го спречил во тоа, мислејќи дека е рано за тоа. Тој бил првиот српски полицаец и чувар на режимот на Милош за време на бунтот во Ѓаково во 1825 година и востанието на Милета во 1835 година, а потоа и жесток противник и уставобранител. Заедно со Аврам Петронијевиќ и Јеврем Обреновиќ, учествувал во работата на Првото вицекралство (1839-1840). Тој бил еден од најбогатите и најмоќните Срби во своето време.

Бидејќи не успеал да го спречи враќањето на кнезот Милош на престолот на соборот на Свети Андреј, тој се повлекол во својата куќа кај Калемегдан. По доаѓањето на кнезот Милош во Србија во јануари 1859 година, тој бил уапсен за измама, а била покрената истрага за штетата што им била нанесена на следбениците на династијата Обреновиќ од 1839 до 1844 година. Откако му се слошило како притвореник бил префрлен во Воената болница каде со знаење на кнезот Милош бил отруен. Директни извршители на неговото убиство биле д-р Карло Белони и началникот на Главната воена управа, Младен Жујовиќ. Умрел во агонија, а следниот ден бил погребан во обичен селски костум (кошула и гаќи). Неговите посмртни останки биле пренесени во 1903 година во црквата во Закута во Груж.

Погреб

Тој бил погребан на 13.1. Јули 1859 година на гробиштата Палилула на Ташмајдан. Неговиот правнук Коста Христиќ за тоа забележал: „Во ковчегот лежеше покојникот без одело, само во гаќи и кошула. Изгледаше дека е некој осуденик на кривично дело. А тоа некогаш беше семоќниот војвода Тома Вучиќ Перишиќ“. Оттаму, неговите коски биле пренесени во 1904 година во Груж, на гробот на црквата во Закут, негова оставина.

Изјава

Не се плашам од никого, ниту од принцот, ниту од Советот, ниту од повереникот, ниту од митрополитот, и никој не треба да се плаши од никого, сите сме еднакви, што е принц тоа е и свињар, каков свињар и советник, како шивач тоа и судија, како судија и јас, сите сме еднакви: не треба само еден да се греена сонце, а сите други да стоиме на студ. . . Не се плашам од никого, се плашам само од Уставот, така што ќе му кажам на принцот Михајло како што му реков на неговиот татко. . . никој да не мисли дека принцот може да прави што сака во земјата; тој мора да го слуша народот и да прави што сака и што заповеда народот. “

Поврзано

• Вучиќ-Периши
• Револтот на Вучиќ
• Прво вицекралство (1839-1840)
• Улица „Господара Вучица“ (Белград)

Литература

• Христић, Коста Н. (1989). Записи старог Београђанина. Београд: Нолит. ISBN 978-86-19-01637-7.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Милано Ђ. Milićević, Pomenik znamenitih ljudi u srpskog naroda novijega doba, Beograd 1888;
• Михаило Гавриловиќ, Милош Обреновиќ, I — III, Белград 1908, 1909, 1912;
• Драгослав Страњаковиќ, Влада на уставобранителот 1842—1853, внатрешна и надворешна политика, Белград 1932;
• Драгослав Страњаковиќ, Вучиќовиот бунт 1842 година, Белград 1936 година;
• Радош Љушиќ, Непозната биографија на Томо Вучиќ Перишиќ од Симо Милутиновиќ,
• Зборник на трудови од научната конференција: Сима Милутиновиќ Сарајлија, Белград 1993;
• Радомир Ј. Поповиќ, Тома Вучиќ Перишиќ, Белград 2003 г.
• Jelavich, Charles; Jelavich, Barbara (1986). The Establishment of the Balkan National States, 1804-1920. University of Washington Press. ISBN 978-0-295-96413-3.CS1-одржување: ref=harv (link)

Надворешни врски

• Велики Гружанин - Тома Вучиќ Перишиќ (03.04.2017) Архивирано на 15 декември 2017 г.