Небанкарски финансиски институции

Небанкарска финансиска институција (англиски: non-bank financial institution) е финансиска институција која не е овластена да извршува банкарски работи, како прибирање депозити од јавноста, не поседува банкарска лиценца, но е надгледувана од регулаторните тела и за неа важат банкарските регулативи. Небанкарските финансиски институции нудат најразлични видови услуги, како кредитирање, осигурување, пензиски планови, инвестирање на пазарот на хартии од вредност итн.

Покрај стандардните депозитни институции, постои голем број на недепозитни институции во финансискиот сектор. Овие ентитети се меѓусебно многу различни. Некои се добро познати делови од секојдневниот живот, какви што се осигурителните компани или пензиските фондови. Други, какви што се инвестиционите фондови, дури и во развиените земји се евидентни само за мали групи луѓе, додека во Македонија постојат од неодамна (2007 година).

Недепозитните финансиски институции, иако меѓусебно сосема различни, имаат еден важен заеднички атрибут. Тие спаѓаат во делот на финансискиот пазар, кој во развиениот свет расте со релативно најголема брзина. Всушност, појавата на овие институции во последните неколку децении може да биде набљудувана како причина за промените што се случија во однесувањето на депозитните институции и кои резултираа во опаѓањето на нивниот дел на пазарот.

Осигурителни компании

Главна статија: Осигурителна компанија

Осигурувањето (insurance) претставува инструмент за штедење, т.е. механизам што може да ја намали финансиската несигурност. Осигурувањето не може да го спречи одлучувањето на лошиот настан. Но, осигурувањето ја намалува несигурноста на идните финансиски загуби, која може да резултира од случувањето на различни лоши настани. Една несигурна, идна загуба од потенцијално голем обем, може денес да биде избегната со мал трошок. Тој мал трошок е осигурителната премија (insurance premium), која сопственикот на осигурителната полиса (insurance policy) ја плаќа, да купи заштита од финансиските последици на несреќните настани.

Финансиската несигурност за поединецот на тој начин е намалена, бидејќи ризикот се префрла на осигурителната компанија. Осигурителот го прифаќа овој ризик, бидејќи различни техники, какви што се: групирање на ризикот и стручните статистички/актуарски проекции, ѝ дозволуваат на компанијата точно да го пресмета вкупниот износ на загуба од нејзините полиси. Осигурителот не знае кога некој поединец ќе умре, ќе има автомобилска несреќа, ќе се разболи, повреда или ќе доживее пожар. Но, низ законот на големи броеви и со помош на актуарите, кои се специјалисти за проценка на ризикот, осигурителната компанија може да направи точна проценка за бројот на умрени, честотата на болестите или повредите и за бројот на несреќи и пожари што ќе се случат за време на било која година, на голема група луѓе. Така, цената, која индустријата ја нарекува премија, може да и биде наплатена на осигурената популација, што е потребно за да се покријат очекуваните загуби на нејзините членки за време на билокој период.

Основни принципи на осигурувањето

Иако постојат многу видови осигурување и осигурителни компании, осигурувањето базира на неколку основни принципи:

• Треба да постои врска помеѓу осигуреникот (лицето покриено со осигурувањето) и корисникот на осигурувањето (лицето кое ја прима исплатата доколку се случи штета). Покрај тоа, корисникот на осигурувањето треба да биде некој што може да претрпи потенцијална штета.
• Осигуреното лице треба да и ги даде сите потребни информации на осигурителната компанија.
• Осигуреникот не треба да профитира како резултат на осигурувањето.
• Ако некое трето лице го компензира осигуреникот за штетата, обврската на осигурителната компанија се намалува за износот на компензацијата.
• Осигурителната компанија треба да има голем број осигуреници, така што ризикот може да се распредели на многу различни полиси.
• Штетата треба да биде измерлива.
• Осигурителната компанија треба да биде во состојба да ја пресмета веројатноста за случување на штетата.

Целта на овие принципи е да се одржи интегритетот на осигурителниот процес. Без нив, луѓето би западнале во искушение да ги користат осигурителните компании, како средства за шпекулирање или коцкање во идните настани. Таквото однесување би можело да ја поткопа способноста на осигурителната компанија да ги заштити луѓето, кои навистина имаат потреба за заштита. Покрај тоа, овие принципи овозможуваат распределување на ризикот помеѓу многу полиси и формирање цена за секоја полиса, која би овозможила создавање профит за компанијата

Погрешен избор и морален ризик во осигурувањето

Главен дел од работата на осигурителните компании е одлучувањето кои барања за осигурување ќе бидат прифатени и кои одбиени, а кај прифатените барања колку тие ќе наплатат за пруженото осигурување. Со други зборови, осигурителната компанија се бори со проблемот наречен погрешна селекција (adverse selection). Последицата на погрешната селекција е дека статстичката веројатност за загуба, пресметана за целата популација, не го одразува точно потенцијалот за загуба, што со себе го носат лицата кои конкретно бараат осигурување. Поради тоа, една осигурителна компанија може да не му обезбеди животно осигурување на некое лице болно од рак, или автомобилско осигурување на некој возач со бројни сообраќајни прекршоци. Во некој случај, тие можат да понудат различни класи на осигурување со различни премии, на пример, компанијата може да го осигури некој пушач, но да му наплати поголема премија, отколку на некој непушач; или, да осигури некое лице со просечно возачко поведение, но да му наплати повеќе за автомобилското осигурување, отколку на некој поединиец со подобро возачко поведение.

Осигурителните компании се соочуваат и со проблемот на морален ризик (moral hazard). Во осигурувањето, моралниот ризик се јавува кога осигуреното лице не ги презема потребните мерки на претпазливост, за да ги покрие штетите, бидејќи тие се покриени со осигурувањето. На пример, моралниот ризик може да предизвика вие да не ја заклучувате вратата од вашиот автомобил, затоа што ако автомобилот биде украден, вашата штета ќе биде надокнадена од осигурувањето. Еден од начините на кој осигурителните компании се борат со моралниот ризик е внесување на одбитни ставки (deductibles) во полисите. Одбитна ставка претставува износот на штетата што треба да биде платен од осигуреникот, пред осигурителната компанија да исплати билокаква сума. На пример, ако автомобилот, кој е уништен, чини 10.000 евра, и неговиот сопственик има одбитна ставка до 2.000 евра, сопственикот ќе плати 2.000 евра од штетата, а осигуритената компанија ќе плати 8.000 евра. Постојат и други начини за намалување на моралниот ризик. На пример, ако некоја зграда е осигурана од пожар, нејзиниот сопственик е должен да инсталира соодветна противпожарна заштита во неа.

Приходи и расходи на осигурителните компании

Со оглед на тоа што осигурителните компании ги собираат осигурителните премии на почетокот, а вршат исплати подоцна кога (на пример, при смрт на осигуреникот) или ако (при автомобилска несреќа) се случи осигурениот настан, тие ги вложуваат собраните премии во инвестиционо портфолио, кое носи определен принос. Така, осигурителните компании имаат два извори на доход: почетниот осигурителен доход (underwriting income) и инвестициониот доход (investment income), кој настанува со текот на времето. Инвестиционите приноси резултираат од инвестирањето на осигурителните премии, сè додека средствата не бидат исплатени од полисата. Премиите претставуваат прилично стабилен вид на доход. Инвестиционите приноси можат значително да варираат, зависно од движењата на финансиските пазари.

Профитите на осигурителните компании резултираат од разликата помеѓу нивните осигурителни премии и инвестициони приноси од една и нивните оперативни трошоци и осигурителните исплати, од друга страна. Видот на осигурениот ризик кој ги дефинира типот на премиите и осигурителните плаќања, наедно го дефинира и видот на осигурителната компанија.

Видови осигурителни компании

Осигурителната индустрија е составена од три главни сегменти: животно и здравствено осигурување (life and health insurance), осигурување на имоти и несреќи (property and casualty insurance) и реосигурување (reinsurance). Секој сегмент има свое поле на работење, иако некои фирми се активни во сите области. Компаниите чии активности зафаќаат повеќе од еден сегмент се познати како мултилиниски осигурители (multiline insurers).

Пензиски фондови

Главна статија: Пензиски фонд

Индустријализацијата претставува клучен фактор за воспоставување на пензиските фондови. Појавата на индустријализацијата придонела за специјализација на трудот и за движење на населението од селските подрачја, кон градовите. Во градовите, тие луѓе повеќе не биле самодоволни, а се помалку можеле да сметаат на економска поддршка на семејството во годините на старост. Така, ним станало неопходно на организиран начин финансиски да се подготват за времето на пензионирањето, или во случај на инвалидитет. Денес, пензиските фондови претставуваат еден од главните инвеститори и учесници на финансиските пазари. Тие, заедно со осигурителните компании и инвестиционите фондови, се многу големи инвеститори во различни видови хартии од вредност.

Видови пензиски фондови

Постојат повеќе видови пензиски фондови, кои може да се набљудуваат од различни аспекти:

• Приватни и државни фондови

Според тоа кој претставува спонзор на пензискиот фонд, пензиските планови можат да се поделат на приватни или државни. Спонзорот на пензискиот план е ентитетот кој го воспоставува пензискиот план за вработените. Тој може да биде приватна компанија, или единица на државната власт (федерална или локална). Спонзорот, исто така, може да биде и синдикат кој работи во полза на неговите членови или поединци кои практично работат самите за себе.

Најголемиот дел државни пензиски планови спаѓаат во категоријата на т.н. системи засновани на тековни приливи и одливи (pay as you go). Во рамките на нив, финансирањето на сегашните пензионери се врши од придонесите на сегашните вработени. Како резултат на тоа, тие системи вообичаено немаат доволно средства за финансирање на пензиите. Поради генералниот тренд на стареење на населението, овие фондови сè повеќе се заменуваат или дополнуваат со приватни пензиски фондови. Во рамките на приватните пензиски фондови, сегашните вработени уплаќаат на своја лична сметка придонеси за времето кога ќе одат во пензија. Нивните средства ги раководат менаџери кои ги вложуваат во различни видови финансиски инструменти.

• Планови со дефинирани придонеси и планови со дефинирани пензии

Постојат два основни и широко употребувани видови пензиски планови (фондови) - планови со дефинирани придонеси и планови со дефинирани пензии. Во планот со дефинирани придонеси (defined contribution plan), стапката на придонес е фиксирана, но пензиите се варијабилни и зависат од резултатите на избраните инвестиции. Износот на придонесите, вообичаено е или процент од платата на вработениот, или процент од профитите. Спонзорот на планот не го гарантира износот на пензиите. Истите што ќе се вршат на учесниците по пензионирањето, ќе зависат од растежот на средствата на планот.

Во планот со дефинирани пензии (defined-benefit plan), спонзорот на планот се согласува да изврши плаќања на вработените при пензионирањето (а во некои случаи и да изврши плаќања во случај на смрт пред пензионирањето). Исплатите за пензии се детерминирани од формула која вообичаено ја зема предвид должината на стажот на вработениот и неговата плата (вообичаено, платата во последните неколку години пред пензионирањето). Пензиските обврски во суштина се од должнички карактер, што претставува ризик од немање доволно средства во планот, за да се задоволат договорените плаќања, што треба да бидат извршени во полза на пензионираните вработени.

• Осигурени и неосигурени планови

Спонзорот на планот со дефинирани придонеси може да ги употреби уплатите извршени во фондот за да купи полиса за доживотна рента (annuity) од некоја осигурителна компанија. Плановите со дефинирани придонеси, кои се гарантирани од производи на осигурителните компании, се нарекуваат осигурени планови (insured plans); оние кои не се, наречени се неосигурени планови (noninsured plans). Осигурените планови не се нужно посигурни отколку неосигурените планови, бидејќи тие зависат од способноста на осигурителната компанија да ги изврши договорените плаќања.

• Капитализирани и поткапитализирани планови

Кај планот со дефинирани пензии, обврска на работодавачот е да го обезбеди договореното ниво на пензии. Ако фирмата издвоила доволно средства за таа намена, тогасш станува збор за наполно капитализирани планови (fully funded plans). Доколку на располагање стојат повеќе од потребните средства, планот е наткапитализиран (overfunded). Почест случај е кога планот располага со помали средства од потребните, при што зборуваме за поткапитализирани планови (underfunded plans). Степенот на капитализираност на фондот не влијае на одговорноста на спонзорот на планот да ги изврши своите обврски спрема учесниците во планот. Тешкотии можат да се појават доколку фирмата, која е спонзор на планот, банкротира. Ако пензискиот план е поткапитализиран, вработените може да не ги добијат нивните пензии.

Инвестициони фондови

Главна статија: Инвестиционен фонд

Инвестиционите фондови се финансиски посредници кои ги собираат средствата од многу мали инвеститори, продавајќи им акции, а употребувајќи ги приходите од акциите, да купат хартии од вредност. Низ процесот на трансформација на средствата, со издавање акции во мали деноминации и купување на големи блокови хартии од вредност, инвестиционите фондови можат да ја искористат предноста на ниски брокерски провизии, поради големиот обем на трансакции и да купуваат диверзификувани портфолија на хартии од вредност. Секоја продадена акција претставува пропорционален дел во портфолиото на хартии од вредност, со кое раководи инвестициониот фонд. Видовите хартии од вредност кои ги купуваат фондовите, зависат од нивната цел на работење.

Видови инвестициони фондови

Главни видови инвестициони фондови се: отворените фондови, затворените фондови, инвестиционите трастови и фондовите на пазарот на пари.

• Отворени инвестициони фондови

Тие се постојано спремни да ги откупат старите издадени акции, по цена еднаква на соодветниот дел од нивното портфолио, како и да и продадат акции на публиката. Цената на акциите на овие фондови е заснована на нејзината нето вредност на активата по една акција. Нето вредноста по акција се пресметува така што од пазарната вредност на портфолиото се минусираат нејзините обврски и потоа се дели со бројот на вкупните акции во фондот.

• Затворени инвестициони фондови

За разлика од отворените, затворените инвестициони фондови (closed end-funds) ги продаваат акциите како било која друга корпорација, но вообичаено не ги откупуваат нивните акции. Акциите на затворените инвестициони фондови се продаваат, или на берзите или на шалтерските пазари. Инвеститорите кои сакаат да купат акции во овие фондови мораат да платат брокерска провизија во времето на купување и повторно во времето на продажбата. Цената на акцијата во затворениот фонд е детерминирана од понудата и побарувачката, така што цената може да падне под или да порасне над нето вредноста на средствата по акција. За акциите кои се продаваат под таа вредност се вели дека, со нив се тргува по дисконт, додека за акциите над таа вредност, дека се тргува со премија. Историски, затворените фондови се далеку помалку популарни од отворените. Една од проценките вели дека износот во долари на отворените фондови во САД е за 12 пати поголем од износот на затворените фондови.

• Инвестициони трастови

Инвестициониот траст (unit trust) е сличен на затворен фонд, по тоа што бројот на удели што тој ги издава е фиксен. Тој вообичаено инвестира во обврзници. Инвестициониот траст се разликува од отворените и затворените фондови во повеќе аспекти. Прво, нема активно тргување со обврзниците во портфолиото на трастот. Откога трастот се востановува од некој спонзор (вообичаено брокерска фирма) и му се предава на лицето кое се грижи за него, тоа лице ги држи сите обврзници, додека не се откупат од емитентот. Вообичаено, единствениот случај кога одговорното лице може да ја продаде некоја емисија во портфолиото е ако се јави драматичен пад во кредитниот квалитет на издавачот. Ова значи дека трошоците на функционирање на трастот ќе бидат значително помали отколку трошоците направени и од отворен и од затворен инвестиционен фонд.

Второ, инвестиционите трастови имаат фиксен датум на прекинување на постоењето, додека отворените и затворените фондови немаат.

Трето, за разлика од инвеститорите во отворените и затворените фондови, инвеститорот во трастот знае дека неговото портфолио се сосотои од конкретен збир на обврзници и нема грижа дека одговорното лице ќе го промени портофолиото.

• Инвестиционите фондови на пазарот на пари

Фамилијата на инвестициони фондови е збогатена и со појавата на инвестиционите фондови на пазарот на пари (money market mutual funds). Овие фондови инвестираат во висококвалитетни, кусорочни инструменти на пазарот на пари, какви што се, комерцијалните хартии од вредност, депозитните сертификати, банкарските акцепти и кусорочните државни хартии од вредност. Поради тоа што овие институции се кусорочни и се одликуваат со низок ризик, постојат мали флуктуации во вредноста на нивните портфолија. Тие не наплатуваат провизија за купување на нивните акции. Важна одлика на овие институции е можноста дадена на инвеститорите, да пишуваат чекови и на тој начин да ги повлекуваат средставта вложени во фондовите. Оваа погодност, заедно со пазарните каматни стапки, прават инвестиционите фондови од овој вид да функционираат како чековни депозити кои носат камата.