Навахо (јазик)
Навахо или навахоански (Diné bizaad) е атабаскански јазик зборуван во југозападни САД од народот навахо или Diné. Тој е географски и лингвистички карактеристичен за јужноатабасканските јазици а додека другите атабаскански јазици се зборуваат во Канада и Алјаска. Навахо јазикот е најголем јазик од сите староамерикански јазици со повеќе од 100.000 говорници и тој број се зголемува од ден на ден. Јазикот е еден од најтешките јазици во светот со најкомплициран систем на пишување. Навахо азбуката се користела за време на Втората светска војна за шифри и кодови.
| Навахо | |
|---|---|
| Diné bizaad | |
| Изговор | дине бизад |
| Застапен во | САД |
| Подрачје | Аризона, Колорадо, Јута и Ново Мексико |
| Говорници | 178.000 [1] |
| Јазично семејство | |
| Писмо | навахо азбука |
| Статус | |
| Службен во | САД |
| Јазични кодови | |
| ISO 639-1 | nv |
| ISO 639-2 | nav |
| ISO 639-3 | nav |
 | |
Денешна употреба
уредиНавахо јазикот е сѐ уште многу зборуван јазик од сите навахо лиѓе од сите возрасти и повеќе од половина го зборуват дома. Многу деца зазборуваат на навахо бидејќи се учени од нивните родители и тоа е еден многу интересен феномен во општеството на САД бидејќи англискиот јазик е прв јазик во земјата. Тоа ги прави уникатни овие луѓе од сите староседелци на Америка бидејќи само тие го користат јазикот за секојдневна комуникација за разлика од другите племиња кои користат сè повеќе англиски јазик. Но денес, во градските средини ситуацијата е малку сменета кон полошо затоа што повеќе малди навахо говорници користат англиски јазик наместо својот мајчин јазик.
Етнографија на зборување
уредиНавахо гласови
уредиСамогласки
уредиЈазикот има 4 самогласки и тоа: a, e, i, и o. Секоја од нив може да се појави како:
- кратка, како во случајот на a и e
- долга, како во случајот на aa и ee
- носна, како во случајот со ą и ęę.
- висока, како во случајот со áá и éé
- ниска, како во случајот со aa и ee
- растечка, како во случајот со aá и eé
- опаѓачка, како во случајот со áa и ée.
Од овие можат да се прават и други комбинации.
Согласки
уреди| Билабијални | Алвеоларни | Непчени | Меконепчани | Глотални | ||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Централни | Странични | рамни | Лабијални | |||||
| експлозивни | рамни | b [p] | d [t] | g [k] | ʼ [ʔ] | |||
| воздишни | t [tx] | k [kx] | kw [kxʷ] | |||||
| отсечни | tʼ [tʼ] | kʼ [kʼ] | ||||||
| Африкативни | рамни | dz [ts] | dl [tl] | j [tʃ] | ||||
| воздишни | ts [tsʰ] | tł [tɬʰ] | ch [tʃʰ] | |||||
| отсечни | tsʼ [tsʼ] | tłʼ [tɬʼ] | chʼ [tʃʼ] | |||||
| фрикативни | Безвучни | s [s] | ł [ɬ] | sh [ʃ] | h [x] | hw [xʷ] | h [h] | |
| Звучни | z [z] | zh [ʒ] | gh [ɣ] | ghw [ɣʷ] | ||||
| Носни | m [m] | n [n] | ||||||
| Апроксимантни | l [l] | y [j] | w [w] | |||||
Варијации при озвучување
уредиЗвучните согласки z, l, zh, gh на почеток на варираат со нивните безвучни парови s, ł, sh, h. Безвучните парови се сретнуваат кога се претходени од безвучна согласка како што се s, sh, h, и ł. На пример, следните комбинации на согласки покажуваат како безвучните ł и sh се сретнуваат после безвучните sh и h:
sh + l → shł h + l → hł sh + zh → shsh h + zh → hsh
Звучните согласки се сретнуваат помеѓу самогласки или поемѓу звучни согласки и самогласки. Поради тоа, навахо јазикот нема контраст помеѓу звучна и безвучна вредност. Како пример на ова се облиците на глаголот -lááh (собира) и именката hosh (трн или кактус):
безвучно ł náháshłááh "Јас ги собирав нив" (имперфект) звучно l náhálááʼ "Јас ги собирав нив" (перфект) безвучно h [xʷ] hosh "кактус" звучно w [ɣʷ] biwosh "негов кактус"
Дорзална асимилација
уредиДорзалните согласки g, k, kʼ, h, и gh имаат контектна фонетски варијанти, односно алофони, што зависат од околната самогласна средина. Тие се сфаќаат како непчани пред предни самогласки i и e и како меконепчани пред задните самогласки a и o. Како додатно на ова, тие се лабијализираат пред заоблена задна самогласка o.
согласка фонетичка реализација Непчано меконепчано лабијално /k/ (g) [c] [k(ɣ)] – /kʰ/ (k) [cç] [kx] [kxʷ] /k’/ (k’) – [kʼ] [kʼʷ] /x/ (h) [ç] [x] [xʷ] /ɣ/ (gh) [ʝ] [ɣ] [ɣʷ]
Коронална хармонија
уредиНавахо има коронална согласна хармонија. Алвеоларните согласки во претставки се асимилираат во пост-алвеоларни, а додека пост-алвеоларните во претставки се асимилираат во алвеоларни. На пример, претставката si- може да се земе како si- или shi- во зависност од тоа дали е пост-алвеоларно или не.
shibeezh "Вриело" (перфект) s > sh, покажано од крајно zh sido "топло е" (перфект)
D-ефект
уредиВо навахо јазикот се сретнува специфичен морфолошки феномен наречен д-ефект. Најчесто се сретнува во процесот на зацврстување на согласките, наречен процес на зацврстување. Почетната согласка на глагол се заменува со зацврстена согласка кога е претходена од т претставката или претставката за субјект на прво лице множина вт.
согласка за претставка + почетна согласка површинска согласка пример t- + -z > -ts tʃ’éná-t-zìt > tʃ’éná-tsìt (ch’énádzid) "тој се разбуди" t- + -l > -tl ʔánéìnì-t-laː > ʔánéìnì-tlaː (ánéinidlaa) "ти го поправи тоа" t- + -ʒ > -tʃ ʔák’ídíní-t-ʒéːʔ > ʔák’ídíní-tʃéːʔ (ák’ídíníjéé’) "вие поделете се" t- + -j > -ts nìː-Vt-jòɬ > nìː-tsòɬ (niidzoł) "ние ги возиме нив"
(cf. yìnòː-jòɬ (yinooyoł) "тој ги вози нив")t- + -ɣ > -k jì-Vt-ɣòʒ > jìː-kòʒ (yiigozh) "we're ticklish"
(cf. jìsh-ɣòʒ (yishwozh) "he's ticklish")t- + -ʔ > -t’ nànìʃ-t-ʔìn > nànìʃ-t’ìn (nanisht’in) "Јас сум скриен" t- + -m > -m’ jì-Vt-màs > jìː-m’às (yii’mas) "we're rolling along"
(cf. jì-màs (yimas) "Тој се тркала")t- + -n > -n’ náːtòː-t-nìːt > náːtòː-n’ìːt (náádoo’niid) "таа кажа повторно" t- + -j > -j’ xònì-Vt-jóí > xònìː-j’óí (honii’yóí) "we're brave"
(cf. xònìʃ-j’óí (honishyóí) "Јас сум храбар")
Слогови
уредиПрелошките (именска предлошка, глаголска предлошка) го имаат следниот вид на согласки: CV(V)(C), каде што VV претставува долга самогласка. Сите слогови мора да имаат целосен комплет на согласки и барем една самогласка. Самогласката мора да биде кратка или долга и опционални следена од согласка. Поголем број на претставки имаат структура CV- . Исклучок на ова правило се одредени вербални претставки како што се класиферите (-ł-, -l-, -d-) што се наоѓаат директно пред глаголоти се содржи од само една согласка -C-. Ците глаголи мора да бидат двослоговни. некои глаголи може да имаат само еден неслоговна претставка или воопшто да нема претставка. Бидејќи сите треба да бидат двослоговни, безначајна претставка мора да биде вметнат на глаголот за да го дополни правилото на двослоговност. Овоаа претставка е позната како клин елемент во терминологијата на атабасканските јазици. Водечката согласка на клин елементот е y пред i, w пред o, и gh пред a.
Правопис
уредиВо правописот на навахо, буквата h претставува два различни гласа: се изговара [x] кога е почетна и [h] кога е последна. Како и да е кога се изговара [x] е претходена од s и секогаш е напишана како x не како h па затоа тоа е малку збунувачки. Согласката gh [ɣ] е напишана како y пред предните самогласки i и e (и тогаш се изговара како [ʝ] ), како w пред o (се изговара како [ɣʷ]) и како gh пред a. Глоталното допирање ' не се бележи на почеток на збор.
Граматика
уредиТополошки, навахо јазикот е полисинтаксен јазик. Структурата на речениците на навахо јазикот е SOV односно подмет прирок глагол. Атабасканските зборови се создаваат најпрво од претставки, што е необично за јазици со таков реченички ред бидејќи тие се создаваат од наставки. Навахо јазикот е тешок со глаголи, тој има голема надмоќ од глаголи но релативно мал број именки. Додатно на именките и глаголите, навахо има и други елементи како заменки, показни заменки, броеви, прилози и сврзници. Според некои научници сите тие се ставени под едно име како честички, па така јазикот би имал само глаголи, именки и честички. Во јазикот нема придавки туку тие се заменети со функциите на глаголите.
Именки
уредиГолем број на изрази и зборови што во скоро сите јазици се искажуват и функционираат како именки во навахо јазикот функционираат како глаголи. Поголем број на вистинските именки не се променети на броевите и во јазикот не се бележат падежите. Исто така именски фрази не се потребни за образување на граматички реченици. Има два вида на именки во навахо јазикот:
- едноставни именки
- именки здобиени од глаголи
Едноставните именки можат да се разделат според нивната можност да бидат променети со присвојни претставки, како во случајот:
Именка превод Присвојни именки превод Морфемски композиции béézh "нож" bibeezh "нејзин нож" bi- (3 лице) + beezh "нож" hééł "пакување" shiyéél "мое пакување" shi- (1 лице еднина) + yéél "пакување"
Здобиените именки се глаголи (или глаголски фрази) што биле номинизирани или сменети во именки преку претворање. Пример за номинизиран глагол е náʼoolkiłí (часовник) што е здобиен од глаголот náʼoolkił (да се движиш полека во круг). Друг пример е здобиената именка hataałii (пејач) од глаголот hataał (тој пее). Здобиените именки можат да бидат долги и сложени како што е:
chidí naaʼnaʼí beeʼeldǫǫhtsoh bikááʼ dah naaznilígíí "армиски тенк"
а тој е создаден од:
- номинирираната именка chidí naaʼnaʼí - "гасеничен трактор" (а додека овој е составен од имеката chidí (кола), глагол naaʼnaʼ "тоа ползи", и номинизаторот í )
- именката beeʼeldǫǫhtsoh - топ (а додека тој е составен од beeʼdldǫǫh- експлозија, и tsoh - голем)
- предлогот bikááʼ - на
- глаголот dah naaznil- тие седнаа
- номинизаторот ígíí
Броеви
уредиНавахо користи декадниот систем со основни броеви од 0 до 9. Има уникатни броеви од 1 - 10. Броевите од 11 до 19 се обреазуваат со ставање на додавката плус 10 потоа наставката -tsʼáadah на основниот број од 1 до 9. Броевите од 20 до 100 се образуваат со додавање на пати 10 и наставката -diin на основните броеви од 2 до 10.
основен број +10 (-tsʼáadah) x10 (-diin) 1 łáaʼii łáʼtsʼáadah (11) – 2 naaki naakitsʼáadah (12) naadiin (20) 3 tááʼ táátsʼáadah (13) tádiin (30) 4 dį́į́ʼ dį́į́ʼtsʼáadah (14) dízdiin (40) 5 ashdlaʼ ashdlaʼáadah (15) ashdladiin (50) 6 hastą́ą́h hastą́ʼáadah (16) hastą́diin (60) 7 tsostsʼid tsostsʼidtsʼáadah (17) tsostsʼidiin (70) 8 tseebíí tseebíítsʼáadah (18) tseebídiin (80) 9 náhástʼéí náhástʼéítsʼáadah (19) náhástʼédiin (90) 10 neeznáá – neeznádiin (100)
Во создавање на сложените броеви (22, 23, 24...) комбинираната форма има неправилни промени во самогласка и согласка (како што е губење на ' ) и кратење на самогласки áá во бројот tá-diin (30). Бројот 1 има три обливи: 'łáaʼii (кога се брои како сам), łá како кратена комбинирана форма, 'tʼááłáʼí (користен во поголеми броеви и со множински претставки). За броевите поголемни помеѓу главните десетки има два вида на образба. Броевите од 21-29 и 41-49 се образуваат со наставање на бројот до десетката (naadįį дваесет + naaki два ). Броевите од 100 до 900 се образуваат со додавање на зборот за множење di на основниот број од 1 до 9 и со додавање на зборот neeznádiin (100), како во tʼááłáhádí neeznádiin (сто).
основен број x100 (=di + neeznádiin) 1 tʼááłáʼí tʼááłáhádí neeznádiin (100) 2 naaki naakidi neeznádiin (200) 3 tááʼ táadi neeznádiin (300) 4 dį́į́ʼ dį́įʼdi neeznádiin (400) 5 ashdlaʼ ashdladi neeznádiin (500) 6 hastą́ą́h hastą́ądi neeznádiin (600) 7 tsostsʼid tsostsʼidi neeznádiin (700) 8 tseebíí tseebíidi neeznádiin (800) 9 náhástʼéí náhástʼéidi neeznádiin (900)
Основните броеви со висок тон во последниот слог се менува во паѓачки тон пред =di. За илјада на навахо е mííl здобиен од шпанскиот јазик. Потоа на основниот збор за илјада се додава сврзник di па така на пример имаме: tʼááłáhádí mííl (1000), naakidi mííl (2000) итн.Зборот милион се прави со зборот tsoh (голем) на зборот mííl (илјада), па така имаме: mííltsoh (милион) или tʼááłáhádí mííltsoh (еден милион), naakidi mííltsoh (два милиони) итн.
Глаголи
уредиКлучниот елемент во навахо јазикот е глаголот, што е и многу сложен. Глаголите се состојат од апстрактен компонент што вклучуваат додатно и претставки или наставки. Секој глагол мора да има најмалку една претставка. Претставките се засновани фиксно во специфичен ред.
Навахо глаголот може да биде поделен на различни компоненти. Глаголот е составен од апстрактен корен и често побарува наставка. Тој веќе оформен дел побаруа и класифер или претставка и заедно сочинуваат полнозначен глагол. Тематските претставки кој ги има се претставки што не се продуктивни, имаа ограничена функција и немаат целосно одредено значење. Пример за тематска претставка е архаичната претставка yá што се сретнува само во глаголот -tééh/-tiʼ што значи зборува, како и во yáłtiʼ што значи тој зборува.
Глаголски предлошки
уредиПретставките што се наоѓаат во навахо јазикот се додаваат во горе долу помалку строг ред. Овој вид на морфологија се нарекува предлошка на положбена класа. Подолу се претставени скорешните предлози за наваго глаголските предлошки. Според новите предлози зададен глагол нема да има претставки за секоја позиција. Всушност, навахо глаголите и не се толку сложени колку што предлошката налага, максималниот број на претставки што може да се вметнат се околу осум. Глаголот е составен од глаголска основа и еден комплет на претставки. Претставките можат да бидат поделени на сврзни претставки и несврзни претставки. Несврзните се сретнуваат на левата страна на глаголот. Сврзните претставки се сретнуваат после несврзните поблиску до самиот глагол. Исто така претставките можат да се поделат на два дела според нивното различно фонолошко однесување.
несврзна претставка сврзна претставка глаголска основа
Комплексноста на претставката може да биде поделена на 11 позиции, и некои од поделбите имаат и понатамошна поделба:
| несврзна претставка | сврзна претставка | основа | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 0 | 1a | 1b | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 |
| позиција субјект |
"нула позиција" |
прилошко- тематски |
iterative | множина | директен објект | deictic | прилошко- тематски |
мод- аспект |
субјект | класифер | основа |
Иако генерално претставките се наоѓаат на одредени позиции, некои претставки ги менуваат позициите за време на процесот на метафизика. На пример, претставката ʼa- најчесто се наоѓа пред di- како во,
- adisbąąs "Јас почнувам да возам некаков вид на возило со тркала" [ < ʼa- + di- + sh- + ł + -bąąs].
Како и да е, кога ʼa- се наоѓа со претставките di- и ni-, ʼa- се комбинира со di- и се добива di- + ʼa- + ni- како во,
- diʼnisbąąs " Јас сум во процесот на возење некое возило и се заглавив" [ < di-ʼa-ni-sh-ł-bąąs < ʼa- + di- + ni- + sh- + ł + -bąąs]
Флективност според лични заменки
уредиГлаголите во навахо јазикот имаат личнозаменски претставки што ги обележуваат и субјектот (подмет) и објектот (прирок). Тие можат да варираат во одредени модови, особено во перфективен мод. претставките се флективни според граматичкото лице и граматичкиот број. Во табелата се наведени основните претставки:
Број Претставка за подмет Претставка за прирок Еднина Двоина Еднина Двоина прво (1) -sh- -iid- shi- nihi- второ (2) ni- -oh- ni- трето (3) -Ø- bi- трето (3o) yi- четврто (3a) ji- ha- ~ ho- неопределено (3i) ʼa- ʼa- место (3s) ha- ~ ho- ha- ~ ho- рефлективно – (ʼá)-di- реципрочно – ʼahi-
Надворешни врски
уреди- Navajo-English Database Архивирано на 7 ноември 2006 г.
- Some English - Diné Dictionary ( pronunciations) Архивирано на 2 ноември 2006 г.
- Contrasts between Navajo consonants Архивирано на 4 март 2012 г. (звучни податотеки од Peter Ladefoged)
- An Example of the Navajo Language (including audio) Архивирано на 9 ноември 2006 г.
- page of Navajo language links
- Dine Bizaad: The Navajo Language Архивирано на 10 септември 2006 г.
- Navajo Language & Bilingual Links Архивирано на 14 март 2012 г. (од училиштето Сан Хуан)
- Navajo Language Academy
- Tuning in to Navajo: The Role of Radio in Native Language Maintenance
- An Initial Exploration of the Navajo Nation's Language and Culture Initiative
- Báʼóltaʼí Adoodleełgi Bínaʼniltingo Bił Hazʼą́ (Center for Diné Teacher Education) Архивирано на 11 мај 2008 г.
- Navajo fonts Архивирано на 11 мај 2008 г.
- THE NAVAJO LANGUAGE Архивирано на 21 март 2005 г.
- Why No Writing on the Rez: An Inquiry into the History of Navajo Language Literacy
- Navajo language (Encyclopedia of North American Indians) Архивирано на 12 февруари 2006 г.
- Bibliography of Materials on the Navajo Language
- Navajo vocabulary word list
- Navajo Nation website Архивирано на 11 октомври 2014 г.
- Inventory of the Robert W. Young Papers, 1860-1992 (bulk 1823-1980) Архивирано на 12 март 2007 г.
Библиографија
уредиПедагошка
уреди- Blair, Robert W.; Simmons, Leon; & Witherspoon, Gary. (1969). Navaho Basic Course. BYU Printing Services.
- Goossen, Irvy W. (1967). Navajo made easier: A course in conversational Navajo. Flagstaff, AZ: Northland Press.
- Goossen, Irvy W. (1995). Diné bizaad: Speak, read, write Navajo. Flagstaff, AZ: Salina Bookshelf. ISBN 0-9644189-1-6
- Goossen, Irvy W. (1997). Diné bizaad: Sprechen, Lesen und Schreiben Sie Navajo. Loder, P. B. (transl.). Flagstaff, AZ: Salina Bookshelf.
- Haile, Berard. (1941–1948). Learning Navaho, (Vols. 1–4). St. Michaels, AZ: St. Michael's Mission.
- Platero, Paul R. (1986). Diné bizaad bee naadzo: A conversational Navajo text for secondary schools, colleges and adults. Farmington, NM: Navajo Preparatory School.
- Platero, Paul R.; Legah, Lorene; & Platero, Linda S. (1985). Diné bizaad bee naʼadzo: A Navajo language literacy and grammar text. Farmington, NM: Navajo Language Institute.
- Tapahonso, Luci, & Schick, Eleanor. (1995). Navajo ABC: A Diné alphabet book. New York: Macmillan Books for Young Readers. ISBN 0-689-80316-8
- Witherspoon, Gary. (1985). Diné Bizaad Bóhooʼaah for secondary schools, colleges, and adults. Farmington, NM: Navajo Language Institute.
- Witherspoon, Gary. (1986). Diné Bizaad Bóhooʼaah I: A conversational Navajo text for secondary schools, colleges and adults. Farmington, NM: Navajo Language Institute.
- Wilson, Alan. (1969). Breakthrough Navajo: An introductory course. Gallup, NM: The University of New Mexico, Gallup Branch.
- Wilson, Alan. (1970). Laughter, the Navajo way. Gallup, NM: The University of New Mexico at Gallup.
- Wilson, Alan. (1978). Speak Navajo: An intermediate text in communication. Gallup, NM: University of New Mexico, Gallup Branch.
- Wilson, Garth A. (1995). Conversational Navajo workbook: An introductory course for non-native speakers. Blanding, UT: Conversational Navajo Publications. ISBN 0-938717-54-5.
- Yazzie, Evangeline Parsons, Ed.D. (2008). Diné Bizaad Bínáhoo'aah: Rediscovering the Navajo Language Архивирано на 1 јануари 2008 г.. Flagstaff, AZ: Salina Bookshelf, Inc. ISBN 978-1-893354-73-9
Лингвистички и други наводи
уреди- Akmajian, Adrian; & Anderson, Stephen. (1970). On the use of the fourth person in Navajo, or Navajo made harder. International Journal of American Linguistics, 36 (1), 1–8.
- Creamer, Mary Helen. (1974). Ranking in Navajo nouns. Navajo Language Review, 1, 29–38.
- Faltz, Leonard M. (1998). The Navajo verb: A grammar for students and scholars. Albuquerque, NM: University of New Mexico Press. ISBN 0-8263-1901-7 (hb), ISBN 0-8263-1902-5 (pbk)
- Frishberg, Nancy. (1972). Navajo object markers and the great chain of being. In J. Kimball (Ed.), Syntax and semantics (Vol. 1, p. 259–266). New York: Seminar Press.
- Grimes, Barbara F. (Ed.). (2000). Ethnologue: Languages of the world, (14th ed.). Dallas, TX: SIL International. ISBN 1-55671-106-9. (Online edition: http://www.ethnologue.com/, accessed on 19 ноември 2004).
- Hale, Kenneth L. (1973). A note on subject-object inversion in Navajo. In B. B. Kachru, R. B. Lees, Y. Malkiel, A. Pietrangeli, & S. Saporta (Eds.), Issues in linguistics: Papers in honor of Henry and Renée Kahane (p. 300–309). Urbana: University of Illinois Press.
- Hoijer, Harry. (1945). Navaho phonology. University of New Mexico publications in anthropology, (No. 1).
- Hoijer, Harry. (1945). Classificatory verb stems in the Apachean languages. International Journal of American Linguistics, 11 (1), 13–23.
- Hoijer, Harry. (1945). The Apachean verb, part I: Verb structure and pronominal prefixes. International Journal of American Linguistics, 11 (4), 193–203.
- Hoijer, Harry. (1946). The Apachean verb, part II: The prefixes for mode and tense. International Journal of American Linguistics, 12 (1), 1–13.
- Hoijer, Harry. (1946). The Apachean verb, part III: The classifiers. International Journal of American Linguistics, 12 (2), 51–59.
- Hoijer, Harry. (1948). The Apachean verb, part IV: Major form classes. International Journal of American Linguistics, 14 (4), 247–259.
- Hoijer, Harry. (1949). The Apachean verb, part V: The theme and prefix complex. International Journal of American Linguistics, 15 (1), 12–22.
- Hoijer, Harry. (1970). A Navajo lexicon. University of California Publications in Linguistics (No. 78). Berkeley: University of California Press.
- Kari, James. (1975). The disjunct boundary in the Navajo and Tanaina verb prefix complexes. International Journal of American Linguistics, 41, 330–345.
- Kari, James. (1976). Navajo verb prefix phonology. Garland Publishing Co.
- McDonough, Joyce. (2003). The Navajo sound system. Dordrecht: Kluwer Academic Publishers. ISBN 1-4020-1351-5 (hb); ISBN 1-4020-1352-3 (pbk)
- Reichard, Gladys A. (1951). Navaho grammar. Publications of the American Ethnological Society (Vol. 21). New York: J. J. Augustin.
- Sapir, Edward. (1932). Two Navaho puns. Language, 8 (3) , 217-220.
- Sapir, Edward, & Hoijer, Harry. (1942). Navaho texts. William Dwight Whitney series, Linguistic Society of America.
- Sapir, Edward, & Hoijer, Harry. (1967). Phonology and morphology of the Navaho language. Berkeley: University of California Press.
- Speas, Margaret. (1990). Phrase structure in natural language. Kluwer Academic Publishers. ISBN 0-7923-0755-0
- Wall, C. Leon, & Morgan, William. (1994). Navajo-English dictionary. New York: Hippocrene Books. ISBN 0-7818-0247-4. (Originally published [1958] by U.S. Dept. of the Interior, Branch of Education, Bureau of Indian Affairs).
- Webster, Anthony K. (2004). Coyote Poems: Navajo Poetry, Intertextuality, and Language Choice. American Indian Culture and Research Journal, 28, 69-91.
- Webster, Anthony K. (2006). "ALk'idaa' Ma'ii Jooldlosh, Jini": Poetic Devices in Navajo Oral and Written Poetry. Anthropological Linguistics, 48(3), 233-265.
- Witherspoon, Gary. (1971). Navajo categories of objects at rest. American Anthropologist, 73, 110-127.
- Witherspoon, Gary. (1977). Language and art in the Navajo universe. Ann Arbor: University of Michigan Press. ISBN 0-472-08966-8; ISBN 0-472-08965-X
- Yazzie, Sheldon A. (2005). Navajo for Beginners and Elementary Students. Chapel Hill: The University of North Carolina at Chapel Hill Press.
- Young, Robert W. (2000). The Navajo verb system: An overview. Albuquerque: University of New Mexico Press. ISBN 0-8263-2172-0 (hb); ISBN 0-8263-2176-3 (pbk)
- Young, Robert W., & Morgan, William, Sr. (1987). The Navajo language: A grammar and colloquial dictionary (rev. ed.). Albuquerque: University of New Mexico Press. ISBN 0-8263-1014-1
- Young, Robert W.; Morgan, William; & Midgette, Sally. (1992). Analytical lexicon of Navajo. Albuquerque: University of New Mexico Press. ISBN 0-8263-1356-6; ISBN 0825313566