Манастир Бањска

Манастирот Бањска припаѓа на Рашко-призренската епархија на Српската православна црква, која се наоѓа во близина на Звечан во северниот дел на Косово и Метохија. Претставува недвижно културно добро како споменик на културата од исклучително значење.

Историјата

Манастирот Бањска со црквата посветена на Свети Стефан е изграден помеѓу 1313 и 1317 година како заложба на српскиот крал Стефан Урош II Милутин, еден од најмоќните владетели на династијата Немањиќ и еден од најмоќните владетели на Балканот во своето време. Милутин ја наменил Бањска за својата гробна црква и таму најпрвин бил погребан. Меѓутоа, по битката за Косово во 1389 неговото тело било пренесено во Трепча во 1460 година година, во манастирот Горна Бања во бугарскиот град Софија, каде што се наоѓа и денес.

Манастирот ја следел и судбината на телото на својот ктитор. Монументална зграда со црква, трпезарија, библиотека, конаци и „кралскиот дворец“, Бањска почнала да се распаѓа многу рано: на почетокот на 15 век пожар ги зафатил книгите, а во втората половина на истиот век манастирот најверојатно бил напуштен. Патописецот Курипешиќ забележал дека по наредба на султанот, манастирот во 16 век бил уништен затоа што во него се собирале христијански бегалци од турското ропство.

Речиси целосно урнатата црква Свети Стефан била адаптирана и претворена во џамија во 19 век и, како таква, служела до Првата светска војна. За прв пат црквата била конзервирана во 1939 година,^[1] и втор пат во 1990 година кога е извршена делумната реконструкција.

Манастирот Бањска е еден од ретките манастири со зачувана основачка повелба - Повелбата на крал Милутин до Манастирот Бањска. Покажува дека при основањето на манастирот бил приложен огромен имот од 75 села и 8 катуни, со рибници, воденици и пчелни кошници.

Бидејќи бил планиран објектот за царскиот гроб, Бањската епархија била укината и манастирот бил прогласен за ставропигион - Царска Лавра, четврта по ранг во државата (по Студеница, Милешева и Сопочани ). Изградбата ја водел Данило II, тогашниот бањски игумен, а подоцна и српски архиепископ, инаку близок соработник на кралот и повереник, писател, човек со големо знаење и изграден вкус. Според средновековните извори и народната традиција, Бањска била позната како еден од најубавите српски манастири. Изработен бил во чиста рашка архитектонска концепција (стил на српски класицизам, српско-византиски стил - од Милутин до Стефан Лазаревиќ), кој задолжително се користел при изградбата на кралските мавзолеи од манастирот Студеница на Стефан Немања до манастирот Св. Архангели на цар Душан.

Според големата желба на кралот Милутин, Бањска била изградена во угледот на манастирот Студеница. Така, храмот има облик на еднокорабна базилика со слепа купола. Источната апсида е полукружна и исклучително монументална. Во куполниот простор, страничните хорски простори се со иста висина како главниот кораб и само малку штрчат од главната маса на ѕидот. Влезот во црквата од запад, исто така на рашкиот начин, бил нагласен со две монументални кули.

Во август 2013 година, манастирот прославиl 7 века од постоењето.^[2]^[3]

Архитектура

Главна декорација на надворешноста бил разнобоен делкан камен во жолтеникава, румена и сива боја, кој ги покривал фасадите. Разнобојните издлабени квадрати, распоредени како шаховски табли, оставале впечаток на заситен полихром. По традицијата на романескната стилизација, декорацијата на фасадите била комбинирана со архитектонска пластика, која се користела за украсување на оградите на вратите, прозорските прагови и тимпанот над порталот. Тимпанот некогаш бил украсен со монументална седечка фигура на Богородица со малиот Христос во скутот, направена на начинот на кој рашките уметници ги толкувале западните уметнички стилови - романескна и готска. Денес, оваа Богородица се чува во црквата Соколица, недалеку од Бањскиот манастир, додека делови од камената декорација на фасадите на манастирот се наоѓаат во Народниот музеј во Белград, Археолошкиот музеј во Скопје, а нешто е поставено и во селото околу Бањска.

Главната гордост на Бањска било познатото „бањско злато“, опеано во народни песни и опишано во патописите од тоа време. Се состоело од тенки златни листови кои ја покривале позадината на фреските, исто така по примерот на мавзолеите на претходните владетели - манастирите Студеница, Милешево и Сопочане. Денес од таа фреска се зачувани само неколку избледени фрагменти.

Бањскиот манастир поминал 520 години во урнатини, само народот ги посетувал ѕидините. Таа е обновена во 2004 година, кога владиката Артемије за игумен го назначил отец Симеон, кој во неа собрал млади монаси. Веднаш по неговото основање, манастирот станал духовен центар на Србите во Косово. Во текот на 2006 година започнала со реновирање на самата црква и поширокиот манастирски комплекс. Плановите на владиката Артемије биле по обновувањето да ги врати моштите на светиот цар Милутин во манастирот. Потврден одговор добил од Синодот на Бугарската православна црква во декември 2006 година, но се останало на тоа.

Ризница

Од другите богатства - икони, ракописи, сребрени, позлатени и златни свеќници, кандила, кадилници, хороси, со кои, според кралскиот биограф Даниел II, дарежливиот крал ја обдарил својата дарба, ништо не е зачувано. Единствените наоди на скапоцен накит биле случајно ископани за време на Првата светска војна во 1915 година, од гробот на кралицата Теодора, првата сопруга на Стефан Дечански и мајката на царот Душан.^[4] Станува збор за два златни прстени: првиот е украсен со античко камео, а на главата на вториот е приказ на двоглав орел и натпис: „Кој го носи, Господ нека му е на помош“. Првиот прстен денес е во сопственост на семејството на познатиот колекционер Љубомир Недељковиќ, а вториот се чува во Народниот музеј во Белград.

Крстот на кралот Милутин

По повод празнувањето на манастирот Св. Протоѓакон Стефан, во август 2007 година била обновена традицијата на именување на словенскиот домаќин, така што за следната 2008 година, владиката Артемије му го предал славскиот колач на г. Дејан Радојевиќ од Косовска Митровица. По тој повод, г. Радојевиќ ја дарувал манастирската ризница со прекрасен филигрански престолен крст, за чие производство се потрошени 2 кг. од чисто сребро, 33 природни бисери, 25 гранети и 50 корали. Крстот е висок 51. см. Дело е на познатиот српски среброделец, Горан Ристовиќ - Покимица од Краљево, а извонредно е изведен со техника на средновековен призренски филигран.

Поради својата убавина, а во пресрет на враќањето на моштите, крстот го добил името крст на светиот крал Стефан Урош II Милутин.

Крстот е поставен во дрвен сандак со димензии 59cm x 39cm x 24cm, кој однадвор е зајакнат со ковано железо со катанец. Внатрешноста на ковчегот е обложен со син мохер и украсена со сребрени нитни на зглобовите на ромбоидните полиња и по внатрешните рабови. Самиот крст бил поставен на тапацирана подлога и прицврстен со два кожни ремени. На внатрешната страна на капакот, кој исто така е тапациран и украсен со сребрени нитрили, врзан со два кожни ремени, има рачно испишан хризостом. Во капакот на градите е ремек-дело на познатиот калиграф Светозар Пајиќ Дијак од Нови Сад - хризостом со димензии 100 cm x 30 cm, рачно испишан на козја кожа - пергамент со украсни знамиња и иницијали. На Златоуст е напишан вовед во житието на свети Јован Крстител. Крал Милутин, напишана од архиепископот Данило и гласи:

„Возљубени Христови љубители, сега се подготвува умот на слабиот ум на моето зло и смртно тело и сака да им донесе достојна пофалба на оние што Го засакаа Христа. Но, не знам како и каде да најдам зборови за тоа. Но прво го спомнав Бога, и се израдував, а потоа им припаѓам на оние кои сакам да ги пофалам, и се молам и велам: Добар и милосрден и најмилостив и безопасен Господи, кој не сака смрт на луѓето, туку сакаш сите да се сврти и упатува на покајание. Кој рече во Твоето свето Евангелие: Молете се и ќе ви се даде (Мт. 7, 7); и повторно: Што и да побарате во молитва со верување, сето тоа ќе ви се даде (Мт. 21,22). Затоа Те молам, Твојот најмилостив човекољубиво, да ми дадеш збор да ја отворам устата моја, дадена од Твојот Свети и Животворен Дух. Зашто, воспоставен и просветлен од Неговата проширена благодат, јас, Твојот грешен и безвреден слуга, ќе можам да изразам некои дела од мноштвото Твои неискажливи чуда врз нас, а исто така со достојни зборови да ги пофалам овие Твои слуги и мојот Господ, кој се твојата божествена благодат. круниса и издигни и прослави над многуте моќни и славни на земјата.“

Галерија

Документарен филм

Бањска- научна реконструкција, документарен ТВ-филмски серијал „ Сведоци на вековите “ во продукција на РТБ е снимен во 1989 година. Според сценариото на д-р Марија Шупут, во режија на Милан Кнежевиќ, музиката ја компонираше Зоран Христиќ .^[5]

Поврзано

Список на манастири на Српската православна црква

Наводи

↑ "Време", 27. јул 1938
↑ Прослава 700 година манастира Бањска („Блиц“, 14. август 2013)
↑ „Свечано прослављено седам векова манастира Бањске (СПЦ, 16. август 2013)“. Архивирано од изворникот на 2013-08-19. Посетено на 2022-01-29.
↑ Потомци заборавили аманет краља Милутина („Вечерње новости“, 10. новембар 2013)
↑ Бањска - научна реконструкција на YouTube, Званични канал РТС-а.

Литература

[1] "Време", 27. јул 1938

[2] Прослава 700 година манастира Бањска („Блиц“, 14. август 2013)

[3] „Свечано прослављено седам векова манастира Бањске (СПЦ, 16. август 2013)“. Архивирано од изворникот на 2013-08-19. Посетено на 2022-01-29.

[4] Потомци заборавили аманет краља Милутина („Вечерње новости“, 10. новембар 2013)

[5] Бањска - научна реконструкција на YouTube, Званични канал РТС-а.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]