Лумбардска псефизма

Лумбардска псефизма — монументален камен натпис кој го документира основањето и постоењето на грчка колонија на островот Корчула. Станува збор за договор склучен меѓу Грците Исејци (Вишани) и месните Илири на почетокот на IV век или во III век пр. н. е., напишан на грчки јазик, кој е еден од најстарите пишани споменици на грчката цивилизација во Хрватска, а воедно и најстариот пишан споменик за поделба на земја од грчки колонисти во Хрватска. Овој споменик е значаен за хрватските геодети, бидејќи првпат зборува за поделба на земјиштето, а за правниците затоа што зборува за сопственост. Како еден од вредните археолошки наоди, псефизмата денес се чува во Археолошкиот музеј во Загреб.

Зголемен дел од текстот на Лумбардската псефизма

Име

Зборот псефизма е од грчко потекло и значи заклучок (одлука) на старогрчкото народно собрание, кое имало исто значење како и закон.

Географски и историски предуслови

Географија

Според својата географска положба, островот Корчула е јужен далматински остров, шести по големина во Јадранското Море, долг 46,8 километри и широк од 5,3 до 7,8 километри. Се протега во правец исток-запад, делумно паралелно со полуостровот Пељешац, од кој го дели Пељешкиот Канал, широк околу 1.300 м, кој ги поврзува Ластовскиот и Корчуланскиот Канал.

Климата на островот е многу блага, средоземна. Просечната годишна температура е висока и изнесува 16,8°C (во најстудениот месец јануари е 9,1°C, а во најтоплиот месец јули 26,9°C). Снег на островот паѓа многу ретко и само за кратко, бидејќи температурата е под 0°C е ретка. Дождовите се ретки и паѓаат претежно во есен и зима.

Благодарение на благата клима и погодните услови за живот на луѓето, островот бил населен во далечното минато, почнувајќи од помладото камено време и праисториската култура на Хвар. После тоа, Корчула била населена со Илири од племето Ардијејци, а на полуостровот Пељешац - Плерејите. Како добри морепловци, Илирите владееле со островот за време на бронзеното и железното време, за што сведочи бројот на погребните остатоци и пронајдените стратешки камени могили.

Грците на подрачјето на Јадранот

Подрачјето на Јадранот рано станало предмет на интерес на старите Грци, како што сведочат грчките митови и легенди. Грчките морнари и трговци влегле длабоко во Јадранското Море најдоцна од VII век пр. н. е., за што сведочат бројните наоди на садови и други предмети откриени на многу месности низ Јадранот, но само од IV век пр. н. е. век имале свои трговски упоришта во Северна Италија (Адрија, Спина), на устието на реката По. Се претпоставува дека тие имале и трговски емпориум на реката Неретва. Некои антички писатели ја споменуваат и книдската колонија на островот Корчула од 4 век пр. н. е.

Ситуацијата се променила дури на почетокот на IV век пр. н. е. кога моќниот тиранин на грчкиот град Сиракуза, Дионисиј Постариот, владеел со територијата на Сицилија и Јужна Италија. На негов предлог, со цел да се прошири политичкото влијание, меѓу 397 и 390 година пр. н. е. била основана најстарата и најголема грчка колонија на Јадранското Море Иса на островот Вис. Со помош на Дионисиј, Грците од егејскиот остров Парос, од 385 до 384 година пр. н. е., ја основале колонијата Фар (Фарос) на местото на денешниот Стари Град на островот Хвар.

Населување на островот Корчула

Грчки колонии

Во древно време, островот станал населба на Грците, кои го нарекле Коркира или Керкира Мелаина. Коркира е илирско име, кое има индоевропски корен кер-кор, и значи сече, боде (остар ридски остров). Зборот Мелаина е поврзан со постаро илирско име (на албански зборот mal значи шума, рид, а Мелаина е пошумен рид). Во древните извори, островот Корчула се споменува во IV век пр. н. е. во Periplus од Pseudoscylacus. Сепак, грчките колонисти и трговци го знаеле местото малку порано. Според Страбон (познатиот антички географ, кој заедно со К. Птоломеј дал најмногу извори во античката географија), Книдите основале колонија на Коркира Мелаина. Колонијата Книд најверојатно била основана на западниот дел на островот на почетокот на 5 век пр. н. е. или дури на 6 век пр. н. е., а го имала и латинското име Corcyra Nigra - Црна Корчула.

Според едно предание, Коркира Мелаина веројатно била основана од Енеј (според грчкиот мит, син на Анхиз и божицата Афродита, истакнат херој во Тројанската војна), а според друга, од Антенор (мудар тројански херој) во 6 век пр. н. е. Овие податоци доведуваат до заклучок дека книдската колонија на западниот дел на островот Корчула била постара од фарската од Хвар (денешен Стари Град), а веројатно и од другите колонии на Средниот Јадран.

Меѓутоа, според пронајдената Лумбардска псефизма, оваа колонија во источниот дел на Корчула не е книдска, бидејќи во текстот се спомнуваат Исејците (што значи Грци од Иса, или од Вис), така што колонијата Исеј на Корчула е поврзана со независноста на Иса од нејзината метропола Сиракуза, во ерата на нејзината најголема моќ, кога Иса основал уште две колонии во далматинската област - Трагурион (Трогир) и Епетион (Стобреч). Имено, Иса имала планирана стратегија за создавање свое помало царство во средниот дел на Источен Јадран.

Во 3 век пр. н. е., островот бил управуван од Илирите од источниот јадрански брег, а потоа и од Римјаните, кои го нарекле Corcyra Nigra (Црна Корчула).

Во 6 век, со островот владеела Византија, а малку подоцна островот бил населен со Словени.

Месност Лумбарда

Поглед на Лумбарда

Лумбарда е мало рибарско село на источниот ’рт на островот Корчула, на 6 километри од градот Корчула. Се наоѓа на влезот во Пељешкиот Канал, кој ги поврзува Ластовскиот и Корчуланскиот Канал и го дели островот Корчула од полуостровот Пељешац по море. Според својата положба, Лумбарда веројатно имала стратешко значење, особено во древно време кога бродовите најчесто пловеле покрај брегот. Низ својата историја, Лумбарда била под влијание на различни народи и култури. Првите жители биле Илирите, кои владееле со островот во бронзеното и железното време. Нивното материјално наследство се одразува во низа погребни и стратешки камени купови. Тие се наоѓаат главно во западниот дел на Лумбарда. Со навлегувањето на Грците во Јадранот, островот Корчула излегол од анонимност затоа што Грците на него изградиле две населби, чин за кој сведочи Лумбардската псефизма:

• Првата, кој веројатно била околу Вела Лука на западниот дел на островот, ја изградиле Грците од Книдос.
• Втората, која била во Лумбарда, ја основале Грците од Иса (од Вис).

Карта на Општината Лумбарда во рамките на Дубровничко-неретванската Жупанија

Основни информации за псефизмата

Време на создавање

Бруншмид ја датирал лумбардската псефизма, врз основа на палеографска анализа, во првата половина на IV век пред нашата ера и се смета за најстар пишан споменик во Хрватска. Ова датирање било прифатено во научните кругови долго време, а некои стручњаци ја вклучиле дури и на самиот почеток на 4 век пр. н. е.

За разлика од Бруншмид, Дуе Рендиќ-Миочевиќ во 1965 г. го преиспитал времето на создавање на овој споменик и потоа го определил нејзиното создавање на почетокот на III век пр. н. е.

Значење

Лумбардската псефизма е најзначајниот грчки пишан споменик пронајден на почвата на Хрватска. Не била пронајден во целост, туку само во парчиња, 13 на број, од кои сепак можело да се протолкува како функционирала власта во грчките колонии.

А таа власт функционирала давајќи им на доселениците кои први дошле и го изградиле градот:

• земјиште за изградба на куќа во утврдениот град,
• обработливо земјиште надвор од градот по 3 плетри во првото извлекување на местоположба на имотот,
• дополнителни 1,5 плетар што граѓаните ги добиле во трајно владение.

Наредните доселеници добиле по 4,5 плетри обработливо, но послабо земјиште, во полето од претходно нераспределеното земјиште, кое морале да го вратат во заедницата (град - држава) по смртта на корисникот. Затоа, тие биле само корисници на земјиштето, а не и негови сопственици. Клучна операција во основањето на местото била поделбата на земјоделското земјиште меѓу колонистите, што можело да влијае на меѓучовечките односи или спорови за земјиштето. Надлежните тој проблем го решиле со ждрепка, односно со извлекување.

Откривање

Овој најстар пишан споменик откриен на просторот на Хрватска раскажува за распределбата на земјиштето на грчките колонисти во Хрватска и затоа е важен за проучување на хрватската историја во областа на геодезијата и правото. Повеќето од главните, најголеми делови од камената плоча на која бил врежан текстот на псефизмата, случајно ги пронашол жителот на Лумбарда Божо Кршиниќ во 1877 година на врвот на еден рид, на малиот полуостров Колудрт, северно од средиштето на Лумбарда.

Мештаните тој дел го нарекуваат Градина, бидејќи таму се остатоците од старите ѕидини на средновековниот манастир со црквата Св. Иван. Подоцна било откриено дека на местото некогаш била сместена древна цистерна за вода, за која исто така се смета дека е исклучително важна за споменикот во многу пошироки размери.

Правнукот на Божо Кршиниќ, Франо Кршиниќ Шове, го продолжил истражувањето на својот предок со копање на истото место и во 1967 и 1968 година пронашол уште четири нови парчиња.

Изглед и содржина

Лумбардската псефизма била врежана на камен столб со профилиран горен крај. Столбот е направен од домашен црвено-кафеав варовник. Неговата висина е 1,08 м, дебелината 0,13 м, а ширината на натписното поле 0,69 м.

Текстот на Лумбардската псефизма, како целина, првпат го објавил Јосип Бруншмид во 1898 година во монографијата Натписи и монети на грчките градови во Далмација (Die Inschriften und Münzen der griechische Städte Dalmatiens). Текстот на псефизмата се состои од два дела:

• во првиот дел е заклучокот на народното собрание за основање на колонијата и поделбата на земјата на доселениците,
• во вториот дел прикажува список од околу 200 колонисти распределени во три дорски племиња: Димани, Хили и Памфили. До денес, на списокот се зачувани 158 имиња, некои целосни, некои со оштетувања и некои нецелосни.

Литература

• J. Brunšmid, Natpisi i novac grčkih gradova u Dalmaciji, Split, 1998.
• B. Kirigin, Issa, Zagreb, 1996.
• F. Kršinić-Šove, Da li srednjovjekovna crkva ili antička cisterna?, Zbornik otoka Korčule, sv. 2, Zagreb, 1972., str. 138-140
• P. Lisičar, Crna Korkira i kolonije antičkih Grka na Jadranu, Skopje, 1951.
• G. Novak, Arheološka istraživanja na otocima Korčuli i Hvaru u 1951. i 1952. godini, Ljetopis JAZU, sv. 59, Zagreb, 1954., str. 41-56
• G. Novak, Arheološka istraživanja na otocima Lastovu i Korčuli u 1953. godini, Ljetopis JAZU, sv. 60, Zagreb, 1955., str. 227-231
• D. Radić – B. Bass, Current Archaeological Research on the Island of Korčula, Croatia, Vjesnik za arheologiju i historiju dalmatinsku (VAHD), sv. 90-91, Split, 1997-98., str. 361-403
• D. Rendić-Miočević, Zur Frage der Datierung des Psephisma aus Lumbarda, Archaeologia Jugoslavica, sv. 6, Beograd, 1965., str. 77-80
• D. Rendić-Miočević, Nekoliko novih ulomaka grčkog natpisa iz Lumbarde, Vjesnik Arheološkog muzeja u Zagrebu (VAMZ), III. serija, sv. 4, Zagreb, 1970., str. 31-44
• D. Rendić-Miočević, Isejska naseobina u Lumbardi (Korčula) u svjetlu novih istraživanja, VAHD, sv. 68, Split, 1973., str. 133-141
• M. Suić, Antički grad na istočnom Jadranu, Zagreb, 1976.

Надворешни врски

• Лумбардска псефизма